Άρια Σάγιονμαα

Η Φιλανδή Άρια Σάγιονμαα σύστησε τη μουσική του Θεοδωράκη στον Βορρά και 40 χρόνια μετά τη συνεργασία του έγραψε το αυτοβιογραφικό βιβλίο «Μια νέα γυναίκα αποκαλύπτεται: Η συνάντηση με τον Μίκη» (εκδ. IANOS). Η A.V. τη συνάντησε και μίλησε μαζί της.

Τη συνάντησα την επομένη της συνέντευξης Τύπου που παραχώρησε με τον Μίκη Θεοδωράκη στο σπίτι του δεύτερου. Όμορφη, στερεοτυπικά Φιλανδή με τα γαλανά της μάτια και τα ξανθά της μαλλιά, αριστοκρατική, λαλίστατη και πρόθυμη να προβεί σε αποκαλύψεις για τον παλιό καλό της φίλο, τον πάλαι ποτέ μέντορά της και τον άντρα που κάποτε ερωτεύτηκε σφόδρα, αλλά στον οποίο ποτέ δεν υπέκυψε. Η Άρια Σάγιονμαα, που σύστησε τη μουσική του Μίκη στις σκανδιναβικές χώρες, βρέθηκε στην Αθήνα για να παρουσιάσει το αυτοβιογραφικό βιβλίο της «Μια νέα γυναίκα αποκαλύπτεται: Η συνάντηση με τον Μίκη» (εκδ. IANOS). Και χωρίς να διαψεύσει τον τίτλο του βιβλίου της, δεν δίστασε να μοιραστεί μαζί μου τις εμπειρίες της, όσο καλές, κακές ή παράξενες κι αν ήταν.

Tι θέλατε να πείτε με το βιβλίο;

Το βιβλίο περιγράφει μία συγκεκριμένη χρονιά, το 1972, όταν ακολούθησα τον Μίκη στην παγκόσμια περιοδεία του. Ήθελα να γράψω για τον Μίκη, όχι τόσο για την πολιτική του δράση, όσο για το πώς ήταν σαν καλλιτέχνης και σαν άνθρωπος. Γι’ αυτό στο βιβλίο κάνω αναδρομές στο παρελθόν του. Για να καταλάβω, πώς ο Μίκης έγινε ο Μίκης; Και μέσα απ’ αυτό, πώς η Άρια έγινε η Άρια; Αλλά ήθελα να μιλήσω και για το πώς η μουσική του Μίκη ρίχνει φως στο τι σημαίνει να είσαι νεοέλληνας. Για πολλούς ξένους, η Ελλάδα είναι η Ελλάδα της ταβέρνας, του ούζου, του όπα. Ο Μίκης έδειξε ότι η Ελλάδα είναι περισσότερα πράγματα. Μέσα από το βιβλίο μπόρεσα να εξηγήσω τη μουσική του.

Γράφετε πως ήσασταν ερωτευμένη μαζί του.

Ναι, παρότι δεν ενέδωσα όταν κάποτε προσπάθησε να με αποπλανήσει στο σπίτι του στο Παρίσι. Δίσταζα πολύ να συμπεριλάβω αυτό το περιστατικό στο βιβλίο. Το σκεφτόμουν ένα χρόνο αν θα το βάλω ή όχι. Τελικά, αποφάσισα θετικά, παρότι μου είναι κάτι άβολο. Όπως μου είπε ο εκδότης μου, μετά από σαράντα χρόνια δεν έχει πια και τόση σημασία. Δεν υπάρχει λόγος να το κρύβω τώρα. Τότε όμως το κράτησα μυστικό.

Πότε ακούσατε πρώτη φορά για τον Μίκη;

Το 1968. Ήμουν φοιτήτρια θεάτρου, στο Ελσίνκι. Έκανα ένα είδος πολιτικού θεάτρου, Μπρεχτ, καμπαρέ... Πολύ ξεκάθαρα πολιτικά πράγματα. Για κάθε φλέγον πολιτικό ζήτημα γράφαμε ένα τραγούδι, μια παράσταση. Αποφασίσαμε να γράψουμε κάτι για τους Έλληνες, για τη δικτατορία. Το «Στο περιγιάλι το κρυφό» ήταν το πρώτο τραγούδι που άκουσα από τον Μίκη, το είχε μεταφράσει στα φιλανδικά ένας Έλληνας φίλος μου. Τρελάθηκα. Ήταν κάτι πρωτοφανές για μένα, ένα τόσο ποιητικό τραγούδι, δεν είχε καμιά σχέση με τα πολιτικά πράγματα που έκανα μέχρι τότε. Τότε κατάλαβα πώς ένα μικρό κομμάτι μουσικής μπορεί να αλλάξει τον κόσμο. Όταν έμαθα ότι το τραγούδι αυτό είχε απαγορευτεί από το δικτατορικό καθεστώς της Ελλάδας και πως ο συνθέτης ήταν εξόριστος σε ένα εξωτικό νησί, αποφάσισα πως ήθελα να τον γνωρίσω μια μέρα.

Και τον γνωρίσατε δύο χρόνια αργότερα.

Ναι, το 1970. Μια μέρα, με πλησιάζει ένας άντρας –ήταν ο Θεόδωρος Πάγκαλος– και μου λέει πως ο Μίκης το έχει σκάσει από την Ελλάδα και βρίσκεται στο Ελσίνκι και πρέπει να ετοιμάσω κάτι στο πανεπιστήμιο για να υποδεχτούμε κατάλληλα αυτόν το βασανισμένο καλλιτέχνη. Πανικοβλήθηκα. Είχα ήδη τραγουδήσει τραγούδια του στο ραδιόφωνο, έτσι πήγα από το ραδιοφωνικό σταθμό και έψαξα να βρω τις κασέτες, να τις ακούσω, να θυμηθώ τα τραγούδια. Μέσα σε 24 ώρες έκανα πρόβα και τα ερμήνευσα επί σκηνής.

Ήταν επεισοδιακή η μέρα της γνωριμίας…

Ναι. Την ώρα που τραγουδούσα τη «Ρωμιοσύνη», ξαφνικά βλέπω μια δίμετρη σκοτεινή φιγούρα να υψώνεται από το ακροατήριο. Ο κόσμος πάγωσε. Τι θα συνέβαινε; Ο Μίκης ανέβηκε στη σκηνή. Δεν ήξερα αν έπρεπε να σταματήσω ή να συνεχίσω. Έδιωξε τον πιανίστα και ανέλαβε εκείνος. Και μόλις τελειώσαμε, ανακοίνωσε μπροστά σε όλους ότι θα με έπαιρνε μαζί του στην παγκόσμια περιοδεία του. Ήταν ένα σοκ για μένα. Ήταν κάτι μαγικό. Ήμουν εκεί, στην ίδια σκηνή που πριν από δύο χρόνια ονειρευόμουν να γνωρίσω μια μέρα αυτό τον άντρα. Κάτι τέτοια σε κάνουν να πιστεύεις στη μοίρα. Και ο Μίκης ανέφερε χθες πόσο καρμική ήταν η γνωριμία μας. Τότε ξεκίνησε ένα ταξίδι στη ζωή μου που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

Δεν φύγατε, όμως, αμέσως μαζί του.

Όχι, ο Μίκης ήθελε να τον ακολουθήσω αμέσως στη Σουηδία, αλλά είχα υποχρεώσεις με το θέατρο. Τελικά, πήγα να τον βρω στο Παρίσι το 1972. Και ξεκίνησε από εκεί η περιοδεία για μένα. Ο Μίκης με πέταξε στον κόσμο, με αποκαλούσε «αντάρτισσά» του, «στρατιώτη» του. Μέσα από τα τραγούδια του, που ερμήνευσα αρχικά στα φιλανδικά και αργότερα στα σουηδικά, έγινα γνωστή σε όλες τις σκανδιναβικές χώρες. Εκπαιδεύτηκα φωνητικά μέσα από τα τραγούδια του, ήταν πολύ απαιτητικός. Μας έβαζε να τραγουδάμε ώρες ολόκληρες, έφτανα στα όριά μου. Μερικές φορές έλεγα ψέματα πως ήμουν κρυωμένη για να μη χρειαστεί να συνεχίσω την πρόβα!

Πόσο εύκολο ήταν να μεταφραστούν αυτά τα τραγούδια στα σουηδικά και φιλανδικά;

Καθόλου εύκολο. Ευτυχώς γνώρισα ανθρώπους που ήταν οι ίδιοι σημαντικοί ποιητές στη Φιλανδία και τη Σουηδία και διέσωσαν την ποίηση των τραγουδιών. Οι στιχουργικές διασκευές τραγουδιών του σε κάποιες άλλες χώρες υπήρξαν φριχτές – στην Ιταλία, για παράδειγμα, όπου ερμήνευσε τραγούδια του κυρίως η Μίλβα, οι διασκευές ήταν σκουπίδια.

Τότε δεν μιλούσατε καν κοινή γλώσσα με τον Μίκη.

Ο Μίκης μιλούσε γαλλικά. Εγώ μιλούσα, εκτός από τη μητρική μου, σουηδικά και αγγλικά. Στην περιοδεία κουβαλούσα παντού μαζί μου λεξικά, γι’ αυτό πάντα είχα υπέρβαρο στα αεροδρόμια. Η βαλίτσα μου ήταν η μόνη που χάθηκε όταν ταξιδέψαμε στην Αυστραλία. Ο Μίκης είχε γελάσει πολύ μ’ αυτό. Όταν πήγα στο Παρίσι το ’72, άρχισα να μαθαίνω γαλλικά. Το Παρίσι ήταν τότε το κέντρο του πολιτισμού. Όλοι οι εξόριστοι καλλιτέχνες ήταν εκεί. Ήταν μια υπέροχη πόλη την εποχή εκείνη.

Νιώσατε κι εσείς σαν εξόριστη μαζί με τους εξόριστους;

Ναι, ήταν σαν να σήκωνα το ίδιο βάρος μ’ εκείνους. Ζούσαμε σαν περιπλανώμενοι. Στο Παρίσι έκανα παρέα με όλους τους εξόριστους Έλληνες, π.χ. με τον Θεόδωρο Πάγκαλο. Βγαίναμε στο μπαρ «Blue Navy» με τη Μελίνα Μερκούρη. Είχα εισβάλει κατά κάποιο τρόπο στην παρέα τους, μια ξανθή Αμαζόνα, μια «βάρβαρη» για τους Έλληνες. Όταν αρχίσαμε την περιοδεία, δεν ήξερα ελληνικά, είχα πανικοβληθεί. Ο Μίκης μού είπε «τραγούδα τα τραγούδια μου στα φιλανδικά, δεν θα καταλάβουν τη διαφορά». Και δεν την κατάλαβαν. Στις περισσότερες χώρες, τα φιλανδικά ακούγονταν σαν ελληνικά, ήταν εξίσου «εξωτικές» γλώσσες. Πολλοί νόμιζαν ότι ήμουν μια ξανθή Ελληνίδα.

Τι συγκρατείτε από τη γνωριμία σας με τη Μελίνα;

Θυμάμαι όταν τη γνώρισα στο σπίτι της στο Παρίσι. Μου πρόσφερε ένα Μπλάντι Μέρι, αυτό ήταν το μεσημεριανό της. Μου είπε ότι αν ήταν στη θέση μου θα πήγαινε στη Σουηδία, στον Ίνγκμαρ Μπέργκμαν, και θα του ζητούσε ρόλο!

Και ο Πάγκαλος;

Όπως είπα, μέσω αυτού γνώρισα τον Μίκη.Ήταν φαινόμενο ο Πάγκαλος, διάνοια. Στο Παρίσι ήταν ο ξεναγός μου, με σύστησε σε ανθρώπους, έγινε πολύ καλός μου φίλος. Είχε μια φοβερή τρέλα, του είχε αφαιρεθεί η ελληνική ιθαγένεια από τη Χούντα όσο ήταν στο εξωτερικό και τελικά κατέληξε να διδάσκει σε πανεπιστήμιο στη Γαλλία.

Η «Ρωμιοσύνη» είναι ένα τραγούδι του Μίκη που ερμηνεύετε συχνά.

Η ιδέα του τι είναι η ρωμιοσύνη, η ελληνικότητα, επανέρχεται συχνά στο βιβλίο. Για μένα, η ρωμιοσύνη είναι το πάθος των Ελλήνων προς τη γη, είναι τα πεύκα, η ποίηση του Σεφέρη, του Ρίτσου, του Αναγνωστάκη. Δεν μπόρεσα να την κατανοήσω πραγματικά, παρά μόνο όταν ταξιδέψαμε με τον Μίκη στην Αυστραλία εκείνη τη χρονιά. Τραγουδήσαμε μπροστά σε χιλιάδες Έλληνες. Ήταν δύσκολα στην Αυστραλία, νιώθαμε απομονωμένοι εκεί, σαν να ήμασταν στην άκρη του κόσμου. Ήταν παράξενη, αλλά και γλυκιά εμπειρία. Μόνο τότε, εκεί, μπήκε πραγματικά η «ρωμιοσύνη» στη ζωή μου, τότε κατάλαβα τι σημαίνει.

Κάνατε μεγάλη έρευνα για το βιβλίο;

Ναι, έξι χρόνια, από το 2004 ως το 2010. Κάθε φορά που ο Μίκης ήταν κάπως καλύτερα στην υγεία του, ερχόμουν στην Αθήνα, καθόμασταν στην ταράτσα του και μιλούσαμε. Θυμόμασταν πράγματα, διασταυρώναμε γεγονότα. Είχα αποφασίσει ότι ήθελα να καλύψω μόνο τη χρονιά εκείνη της παγκόσμιας περιοδείας, το 1972. Δυστυχώς δεν είχα κρατήσει ημερολόγιο. Είχα όμως κρατήσει μικρές σημειώσεις, σαν ημερολογιακές καταγραφές σε χαρτιά από δω και από εκεί. Είχα κρατήσει και αποκόμματα συναυλιών, προγράμματα, εισιτήρια... Έτσι σιγά-σιγά κατάφερα να ανασυνθέσω τι είχε συμβεί εκείνη τη χρονιά.

Πώς ήταν όταν ξαφνικά διεκόπη η συνεργασία σας και τελείωσε απότομα για εσάς η περιοδεία;

Ήταν ένα σοκ. Το γεγονός ότι ήμουν ερωτευμένη μαζί του το έκανε χειρότερο. Και να ξέρω πως μόλις στη γωνία του δρόμου, στο άλλο ξενοδοχείο, έμεναν άλλοι μουσικοί, όπως η Μαρία Φαραντούρη. Και να ξέρω πως θα συνεχίσουν την περιοδεία χωρίς εμένα. Βέβαια, ήταν εξαρχής επισφαλής η θέση μου. Ο Μίκης με έκλεινε μήνα με το μήνα. Ξαφνικά δεν ανανεώθηκε το συμβόλαιό μου. Υποθέτω ότι ήταν δύσκολο να έχουν μια ξένη στο μισθολόγιο, να ταΐζουν ακόμα ένα στόμα. Shit happens! Τότε όμως ένιωσα σαν να έπεσε ο ουρανός στο κεφάλι μου. Ένας φίλος μου μού είπε ότι έτσι είναι οι καλλιτέχνες σαν τον Μίκη, εγωιστές, να πάψω να έχω εμμονή μαζί του. Με συμβούλεψε να μείνω μακριά από τους Έλληνες!

Φοβόσασταν μήπως ο Μίκης είχε αντιρρήσεις με κάτι στο βιβλίο;

Φυσικά. Άλλωστε, ήταν από τους πρώτους που διάβασαν το χειρόγραφο. Φοβόμουν ιδίως για το περιστατικό στο σπίτι του, όταν με πλησίασε ερωτικά… Ευτυχώς, δεν είχε πρόβλημα. Μόνο δυο πραγματάκια γύρω από τη ζωή του ήθελε να αλλάξουν – δεν μπορώ να σας πω ποια.

Στο βιβλίο τον παρουσιάζετε με όλες τις αδυναμίες του, όχι μόνο με τα καλά του.

Στην Ελλάδα έχει μυθοποιηθεί, ως ένα βαθμό. Ναι. Έχουν γραφτεί τόσο πολλά βιβλία εκθειαστικά... Εγώ ήθελα να γράψω για τον Μίκη σαν άνθρωπο, σε ένα ανθρώπινο επίπεδο. Δεν ήθελα να παραλείψω τις αδυναμίες του, τα αρνητικά του.

Πώς βλέπετε την κατάσταση στην Ελλάδα;

Την παρακολουθώ, όσο μπορώ, παρότι δεν ασχολούμαι με την πολιτική. Θα έλεγα στους Έλληνες: βγείτε από την Ευρώπη! Πρέπει να θυμάστε ότι η συμμετοχή στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι εθελοντική. Επιστρέψτε στη δραχμή. Εγώ από τη μεριά μου, θα στηρίζω την Ελλάδα όσο μπορώ, μέσα από το τραγούδι μου.

Ο Μίκης παραμένει πολύ ενεργός στα πολιτικά, εκφράζει πολύ σθενάρα τις πολιτικές του απόψεις, μιλάει κατά του μνημονίου...

Ναι, παραμένει αγωνιστής. Θυμάμαι όταν είδα εκείνη τη φωτογραφία, με τον Μίκη να φοράει αντιασφυξιογόνο μάσκα σε μια διαδήλωση. Ο Μίκης έλκεται από τα πολιτικά σαν τη μύγα από το μέλι. Μπορεί να μιλάει ώρες για τα πολιτικά. Αλλά κάτω από αυτά, παραμένει ένας ευαίσθητος καλλιτέχνης που φλέγεται για την τέχνη του. Γενικά εσείς οι Έλληνες είστε πολύ πολιτικοποιημένοι, το θυμάμαι από τότε, όταν κάθεστε και μιλάτε για πολιτικά, παθιάζεστε, μιλάτε πολύ γρήγορα. Είναι σαν να ανθίζει και πάλι η αρχαία τέχνη της ρητορικής.