Είναι ο Κ.Π. Καβάφης ποιητής του Αποικιακού Κόσμου;

Ένα πρωινό της εβδομάδας που πέρασε, περπάτησα υπό εξαντλητική ζέστη ως την Ωνάσειο Βιβλιοθήκη απέναντι από τους στύλους του Ολυμπίου Διός, διαγκωνιζόμενη με τις ορδές των τουριστών, κάνοντας σλάλομ ανάμεσα σε σταθμευμένα πούλμαν και στοιχισμένους, πειθαρχικούς Κινέζους που περίμεναν τον ξεναγό τους. Ωστόσο, κλείνοντας πίσω μου τη βαριά, ξύλινη πόρτα, η ατμόσφαιρα άλλαξε άρδην. Δροσιά, φιλική ηρεμία, προσηλωμένα πρόσωπα, λάπτοπ και σημειωματάρια που γέμιζαν. Στην αίθουσα της βιβλιοθήκης, στην κορυφή ενός μεγάλου τραπεζιού, μιλούσε ο καθηγητής συγκριτικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας Aamir Mufti. Ήταν ο εισηγητής του πέμπτου σεμιναρίου του Διεθνούς Θερινού Σχολείου Καβάφη, που διοργανώθηκε από τις 8 ως τις 13 Ιουλίου στο κτίριο της Ωνασείου Βιβλιοθήκης από το Αρχείο Καβάφη και το Ίδρυμα Ωνάση. Το θέμα του είχε διατυπωθεί ως ερώτημα: Είναι ο Κ.Π.Καβάφης ποιητής του Αποικιακού Κόσμου;

Προερχόμενος από την ανθρωπολογία, έχοντας αναλύσει με το έργο του την έννοια της παγκόσμιας λογοτεχνίας υπό το πνεύμα του οριενταλισμού, o Mufti προσέγγισε τον Καβάφη υπό το πρίσμα της μετα-αποικιακής θεωρίας (η οποία θεωρεί πολιτισμούς και λαούς ως ένα κράμα και όχι ως ανεξάρτητες μονάδες που λειτουργούν μεμονωμένα), δίνοντας έμφαση στην πολυμορφία και τον υβριδισμό που απαντούν στο καβαφικό έργο. Μίλησε για έναν Καβάφη που βίωσε την αποικιακή εμπειρία και την ενσωμάτωσε άμεσα ή έμμεσα, συνειδητά ή ασυνείδητα στην ποίησή του, έναν Καβάφη που ισορροπεί στο μεταίχμιο Ανατολής και Δύσης, που μετατοπίζει το κέντρο στην περιφέρεια απομακρυνόμενος από την κυρίως Ελλάδα και δη την Αθήνα προς τη Συρία, την Αντιόχεια, την Αίγυπτο, και εξαίρει την «παγκοσμιοποιημένη» ελληνικότητα της ελληνιστικής περιόδου.

Παρών ως πνεύμα και ως συνεχής αναφορά στην προσέγγιση του Mufti ήταν, ασφαλώς, o στοχαστής Έντουαρντ Σαΐντ, εισηγητής της θεωρίας του οριενταλισμού· μέσα από αυτόν, επεκτείνοντας τον τρόπο με τον οποίο ο Σαΐντ συνδύασε πολιτικό σχολιασμό και λογοτεχνική κριτική, ο Mufti μίλησε για την υπόρρητη κριτική που ενυπάρχει στο έργο του Καβάφη απέναντι στις διακρίσεις προς το ετερογενές στοιχείο της κοινωνίας όπου βρέθηκε να ζει και για τη συνομιλία του με τον «άλλον». Θύμισε τους τρόπους με τους οποίους προσλαμβάνει την Ανατολή ο ποιητής, ως ένα γόνιμο και δοτικό έδαφος («σε πόλεις Αιγυπτιακές πολλές να πας/ να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους») το οποίο εμπλουτίζει πνευματικά και αισθητικά τον ταξιδιώτη, τόνισε πόσο η Ανατολή αποτελεί γι’ αυτόν αναπόσπαστο κομμάτι του ελληνισμού, μίλησε για την παρακμή των αυτοκρατοριών και τη γοητεία που ασκεί στον ποιητή αυτός ο θρυμματισμένος κόσμος. 

Ήταν μία από τις πολλές εισηγήσεις που παρουσιάστηκαν στο Διεθνές Θερινό Σχολείο Καβάφη, τρίτη κατά σειρά επιστημονική διοργάνωση αποκλειστικά αφιερωμένη στον Αλεξανδρινό και στον διεθνή αντίκτυπο του έργου του. Στο πρώτο Θερινό Σχολείο, που πραγματοποιήθηκε τον Ιούλιο του 2017, το θέμα ήταν Ο Καβάφης στον κόσμο, στο δεύτερο, που έγινε πέρσι την ίδια περίοδο Ο Καβάφης και η αρχαιότητα. Στο φετινό, ο τίτλος ήταν ενδεικτικός: «Οι προσανατολισμοί του Καβάφη», η επαφή, με δυο λόγια, του ποιητή με την αραβική λογοτεχνία, με τον κοσμοπολιτισμό και με μια σειρά πολυπολιτισμικών διασταυρώσεων.

Πρόκειται για μια άκρως ενδιαφέρουσα διάσταση του καβαφικού έργου, την οποία επιχείρησαν να φωτίσουν οι εισηγητές με τις ομιλίες τους, διερευνώντας ποικίλα ζητήματα, κάποτε αναπάντεχα, όπως η σχέση του Καβάφη με τον Τόμας Μαν και ειδικότερα με τη νουβέλα του «Θάνατος στη Βενετία», ο τρόπος με τον οποίο προσέλαβε τον ελληνορωμαϊκό κόσμο ο ποιητής κατ’ αντιδιαστολή προς εκείνον της Μαργκερίτ Γιουρσενάρ, ή η πρόσληψη του Καβάφη στη Σοβιετική Ένωση, και κάποτε περισσότερο αναμενόμενα, όπως η θέση του ανάμεσα στους μοντερνιστές του καιρού του, η σχέση του με την αρχαία ελληνική τραγωδία, ή το θέμα του νόστου όπως εμφανίζεται στην «Ιθάκη». Μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ομιλία, τέλος, αφορούσε την κατάχρηση των καβαφικών στίχων από την ακροδεξιά στο διαδίκτυο, τον τρόπο, δηλαδή, με τον οποίο η Χρυσή Αυγή χρησιμοποίησε, παρέφθειρε, παρερμήνευσε, εργαλειοποίησε την ποίησή του.

Την επιμέλεια του φετινού Διεθνούς Θερινού Σχολείου Καβάφη είχαν ο Στάθης Γουργουρής από το Πανεπιστήμιο Columbia, και ο Τάκης Καγιαλής από το Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο. Εκτός των δύο επιμελητών, στα σεμινάρια συμμετείχαν ως εισηγητές οι Hala Halim (Πανεπιστήμιο Νέας Υόρκης), Peter Jeffreys (Πανεπιστήμιο Σάφολκ), Αλέξανδρος Καζαμίας (Πανεπιστήμιο Κόβεντρι), Βασιλική Κολοκοτρώνη (Πανεπιστήμιο Γλασκόβης), Aamir Mufti (Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια) και Γιάννης Παπαθεοδώρου (Πανεπιστήμιο Πατρών). Πλην του Peter Jeffreys, μελετητή που έχει εξερευνήσει τον οριενταλισμό στα κείμενα του Καβάφη, δίνοντας έμφαση στον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπισε ο ποιητής τις ομάδες του περιθωρίου και τον ισλαμικό κόσμο, στην ευαισθησία του απέναντι στο φαινόμενο του ρωμαϊκού ιμπεριαλισμού (σύγκρουση Ρώμης και ελληνιστικών βασιλείων) και στην αντι-αποικιακή του στάση – κανένας από τους εισηγητές δεν είναι καθαρόαιμος καβαφιστής, κι αυτό ίσως να έδωσε στο φετινό θερινό σχολείο την ανοιχτή, άκρως συζητητική του μορφή.

Οι εισηγητές δεν μίλησαν ως ακαδημαϊκοί, προτάσσοντας την ιδιαίτερη εξειδίκευση στο αντικείμενό τους που ενδεχομένως απομακρύνει ερευνητές που προέρχονται από διαφορετικά πεδία, αλλά απλά, θερμά, συνομιλητικά, με στόχο την ανταλλαγή απόψεων, τη διατύπωση των διαφωνιών που προάγουν τη συζήτηση, τον διάλογο, τις συγκριτικές προσεγγίσεις.

Οι Βικτωρία Διαμάντη, Nada Ibrahim, Ευαγγελία Μελίνα Τζώρτζη, Χριστίνα Κώστογλου, Τόνια Τζιρίτα Ζαχαράτου, Roberto Morales Salazar, Mary Hawas, Παναγιώτης Ξενοφώντος, Γεώργιος Ευγένιος Δουλιάκας, Tatiana Faia, Roger Field και Μαριγώ Αλεξοπούλου, που παρουσίασαν τις εργασίες τους και συνομίλησαν με τους εισηγητές, νέοι διδάκτορες ή μεταδιδάκτορες που βρίσκονται σε διαφορετικές φάσεις της σταδιοδρομίας τους, προέρχονταν από το Κάιρο, τις Βερσαλλίες, την Οξφόρδη, τη Λισαβόνα, τη Γλασκόβη, το Κέιπ Τάουν, το Λέιντεν, τα Γιάννενα και τη Θεσσαλονίκη. Το διεθνές ενδιαφέρον για τον ποιητή αποτυπωνόταν και στην πολυποικιλότητα της συμμετοχής.

Στη σκιερή βιβλιοθήκη του Ωνασείου το ανεξάντλητο έργο του Κ. Π. Καβάφη έθεσε για ένα ακόμη καλοκαίρι νέα ερωτήματα γονιμοποιώντας παλιές ιδέες και γεννώντας καινούργιες, προσφέροντας στους ερευνητές που συμμετείχαν ό,τι, σύμφωνα με τον Στάθη Γουργουρή, είναι και το στοίχημα του Διεθνούς Θερινού Σχολείου Καβάφη: μια διεγερτική διερεύνηση των συστατικών της οικουμενικότητας και, ως εκ τούτου, «μια διαφορετική οπτική στη λογοτεχνία της χώρας τους».