Ο Γιάννης Καλπούζος και η ψυχή του Πόντου

Στις 19 Μαΐου συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη γενοκτονία των Ποντίων και επανακυκλοφορεί σε συλλεκτική έκδοση το εμβληματικό έργο «σέρρα, η ψυχή του Πόντου» του Γιάννη Καλπούζου. Με αφορμή αυτή τη θλιβερή επέτειο, ο συγγραφέας μας ανοίγει την ψυχή του και μας αφοπλίζει.

Τρία χρόνια μετά την έκδοση του βιβλίου σας «σέρρα, η ψυχή του Πόντου» (εκδ. Ψυχογιός), επανακυκλοφορεί σε μια συλλεκτική έκδοση που συμπίπτει με τη συμπλήρωση των 100 χρόνων από το ξεκίνημα της δεύτερης φάσης της γενοκτονίας των Ελλήνων από τον Μουσταφά Κεμάλ. Τα συναισθήματά σας;
Ανάμεικτα. Χαίρομαι που το «σέρρα» άγγιξε χιλιάδες απαιτητικών αναγνωστών και έτσι δόθηκε η ευκαιρία της συλλεκτικής έκδοσης. Η πνευματική συνοδοιπορία είναι το ζητούμενο στη λογοτεχνία κι αυτό επετεύχθη. Συνάμα, καθώς ανατρέχω νοερά σ’ αυτή την τραγική εποχή, βιώνω ξανά την οδύνη, όπως συνέβη και κατά την έρευνά μου και τη συγγραφή του μυθιστορήματος. Μοιραία κουβαλώ τους κατατρεγμούς, τα πάθια και τους καημούς των ηρώων μου, αλλά και των πραγματικών προσώπων που υπέστησαν τα δεινά της γενοκτονίας επί Νεότουρκων και στη συνέχεια επί Κεμαλιστών.

Ποιο ήταν το στοιχείο εκείνο που κέντρισε την πένα σας και αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τους Έλληνες του Πόντου; 
Το ενδιαφέρον μου για τον ελληνισμό στα απόμακρα γεωγραφικά σημεία, καθώς και η επιθυμία μου να μιλήσω μέσα από το χθες για το σήμερα και να λειτουργήσουν τα δεινά των Ποντίων, σε σχέση με το γεγονός ότι κατάφερναν να σηκώνουν ξανά και ξανά το κεφάλι ύστερα από τους αλλεπάλληλους κατατρεγμούς, ως σημείο αναφοράς και φωτεινό παράδειγμα για τους σύγχρονους Έλληνες. Συνάμα μου δινόταν η ευκαιρία να μιλήσω για πλείστα άλλα θέματα, όπως το αγρίμι που κρύβει μέσα του ο άνθρωπος, το τυφλό μίσος και την ανθρωπιά, την απληστία και τη μοχθηρία, την αποτίμηση κάτω από ανώμαλες συνθήκες της ανθρώπινης ζωής, και τόσα άλλα.

Μέσα από την ενδελεχή έρευνά σας για όσα συνέβησαν, υπάρχει κάποια ιστορία που σας άγγιξε βαθιά και έχει χαραχθεί ανεξίτηλα στη μνήμη σας;
Είναι πάρα πολλά. Να αναφέρω τα παιδιά που σκότωναν οι τσέτες του Τοπάλ Οσμάν έξω από την Κερασούντα χτυπώντας τα κεφάλια τους στα βράχια. Όπως και η σκηνή που, λόγω της πείνας κατά τους εκτοπισμούς, δυο κορίτσια έφαγαν τα βυζιά της νεκρής μητέρας τους και στη συνέχεια πέθαναν κι εκείνα.

Οι στοχασμοί με τους οποίους ξεκινάει κάθε κεφάλαιο του βιβλίου τι σηματοδοτούν για εσάς;
Τη φιλοσοφική θεώρηση του κειμένου, το καταστάλαγμα της σκέψης, καθώς συμπυκνώνουν το καθαυτό αλλά και το διαχρονικό νόημα όσων ακολουθούν σε κάθε κεφάλαιο. Θα μπορούσαν να σταθούν οι εν λόγω ρήσεις και μόνες τους ως αποφθέγματα ή στοχασμοί.

Η αναγνώριση της γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου αποτελεί ένα αγκάθι. Η «σέρρα» είναι μια μυθιστορία που βασίζεται σε ιστορικά γεγονότα και στοιχεία, η οποία όμως κατορθώνει να μην πυροδοτήσει το μίσος για τον τουρκικό λαό. Πώς καταφέρατε να τιθασεύσετε τα συναισθήματά σας και να μείνετε συνεπής στον πυρήνα της πλοκής, που είναι ο ίδιος ο άνθρωπος;
Υπηρέτησα την κοσμοθεωρία μου και συγχρόνως την αλήθεια, όπως και σε όλα μου τα βιβλία.Πρέπει να παλεύει κανείς με τις προκαταλήψεις του, με τα ιστορικά μυθεύματα, με το ίδιο το συναίσθημά του, το οποίο πολλές φορές οδηγεί σε λανθασμένα συμπεράσματα. Πουθενά στον κόσμο δε φυτρώνουν μόνο λουλούδια ή μόνο αγκάθια. Οι σχέσεις καλής γειτονίας τόσο στον Πόντο όσο και στη Μικρά Ασία μαρτυρούνται από χιλιάδες πρόσφυγες. Κατέγραψα τα εγκλήματα, αλλά και την ανθρωπιά. Εστίασα στους πραγματικούς φταίχτες και απέφυγα τις συλλήβδην κατηγορίες και αφοριστικές αναφορές. Αναμφίβολα πρέπει να αναγνωριστεί παγκοσμίως η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου. Όμως εάν στόχος μας μέσω της αναγνώρισης είναι να υψώσουμε το μίσος απέναντι στον τουρκικό λαό, τότε τραβάμε σε λάθος πορεία. Αυτό πάσχισα να καταστεί διακριτό και μέσα από το «σέρρα».

Άραγε γινόμαστε σοφότεροι μέσα από τις ήττες σε προσωπικό ή σε εθνικό επίπεδο; Δυστυχώς όχι, πλην ελαχίστων περιπτώσεων σε ατομικό επίπεδο. Ωστόσο θα έπρεπε να γινόμαστε σοφότεροι. Να μαθαίνουμε από τα παθήματά μας. Η άγνοια, η ημιμάθεια, η μη νηφαλιότητα και το απερίσκεπτο το οποίο μας χαρακτηρίζει, δεν επιτρέπει αφενός να αποδεχτούμε ότι για τις ήττες μας φταίνε πολλάκις οι αδυναμίες μας, αφετέρου να αντλήσουμε από εκεί σημαντικά διδάγματα. Να ερευνήσουμε,πρωτίστως, πώς φτάσαμε στην εκάστοτε ήττα.

Θεωρείτε πως στις μέρες μας η ανθρωπιά και η φιλευσπλαχνία τείνουν να εξαλειφθούν;
Δεν νομίζω, τουλάχιστον όσον αφορά την Ελλάδα. Ασφαλώς υπάρχει υποχώρηση, όχι όμως δραματική. Δυστυχώς ό,τι φωνάζει και σηκώνει κουρνιαχτό, διαμορφώνει ψευδή εικόνα. Αυτό θαρρώ συμβαίνει και στις μέρες μας. Προβάλλεται ό,τι κραυγάζει και προκαλεί, το αισθητικά ευτελές, η άγρια και η τραγελαφική όψη της καθημερινότητας, και αποσιωπάται η καλή της πλευρά. Για παράδειγμα, η εκκλησία έρχεται στην επικαιρότητα όποτε προκύψει κάποιο σκάνδαλο ή όποτε αναμειγνύεται ή την αναμειγνύουν στα πολιτικά θέματα, ενώ τίποτε δεν ακούγεται για το τόσο σημαντικό φιλάνθρωπο έργο της. Πόσο μάλλον για την προσφορά της μέσω του παραινετικού και παρηγορητικού λόγου. Το αυτό ισχύει –η αποσιώπηση του κοινωνικού έργου –και για τόσους άλλους φορείς ή και για την πλειονότητα των πολιτών.

Είναι σημαντικό για τη νέα γενιά να γνωρίζει το παρελθόν της χώρας; Τις μαύρες σελίδες της ιστορίας μας, τα εύκολα και τα δύσκολα που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν οι πρόγονοί μας;
Κάπου στο «σέρρα» αναφέρεται: «Κοιτάς μπροστά όταν δεν ξεχνάς από πού έρχεσαι». Το σήμερα είναι κτισμένο και με υλικά του χθες και όλα διαμορφώνουν το αύριο. Εάν οι νέοι μας αποκοπούν από τις ρίζες τους, θα γίνουν κισσοί και θα ψάχνουν στηρίγματα στα κλαδιά των ξένων. Ήδη συμβαίνει. Ωστόσο υπάρχουν ακόμη αναχώματα και μας συγκρατούν από την ολοσχερή καταστροφή. Έχουμε πίσω μας τρεισήμισι χιλιετιών Ιστορία και καλούμαστε αφενός να την υποστηρίξουμε, αφετέρου να αντλήσουμε από εκεί κάθε καλό στοιχείο και δύναμη για να δούμε το αύριο πιο αισιόδοξα και δημιουργικά. Ανατρέχοντας στις σελίδες της Ιστορίας που αναφέρετε, θα πατήσουν πιο γερά στα πόδια τους.

Η πνευματική καλλιέργεια αποτελεί τη μεγαλύτερη ελπίδα στο σκοτάδι που τείνει να κυριαρχήσει στη σύγχρονη κοινωνία σε πολλά επίπεδα;
Είναι η μοναδική ελπίδα. Μόνο ο καλλιεργημένος άνθρωπος, ο οποίος και στοχάζεται, μπορεί να σταθεί ως αντίπαλο δέος απέναντι σε κάθε μορφής βάρβαρη εξουσία και να χαράξει άλλα πρότυπα και αξίες ζωής. Να σταθεί όρθιος απέναντι στον γενικό κατήφορο. Η πνευματική καλλιέργεια αποτελεί και ύψιστη πολιτική πράξη. Αλλά και σε αυτό που ονομάζουμε κομματική πολιτική, μπορεί να παρέμβει ουσιαστικά αναδεικνύοντας άξιους εκπροσώπους.

Ποίηση και λογοτεχνία. Δρόμοι παράλληλοι ή υπάρχουν σημεία σύγκλισης και επαφής;
Όλα είναι λόγος. Συμπλέκονται, αγκαλιάζονται, τραβούν και διαφορετικούς δρόμους είτε ως προς τη διαδικασία της συγγραφής είτε ως προς το αισθητικό και θεματικό αποτέλεσμα. Σε κάθε περίπτωση τα ενώνει ο έρωτας για τη γλώσσα, εκεί όπου περικλείεται ο πολιτισμός μας, η Ιστορία, η συνέχεια της φυλής μας, η παράδοση, μέχρι και οι νοοτροπίες και οι συμπεριφορές μας.

Ποιο ποίημά σας θα επιλέγατε για τη «σέρρα», για να αποτίσετε έναν φόρο τιμής στους Έλληνες του Πόντου;
Την περιγραφή του χορού Σέρρα από το μυθιστόρημα στη σελίδα 357, είναι ποίημα από μόνης της. Παραθέτω ένα μικρό απόσπασμα: «…Σιωπή και κρότος εκεί. Ραγισματιές, μπόρες, τραντάγματα, γκρεμίσματα και αγναντέματα κατά τον ξάστερο ουρανό κάποια ξέγνοιαστη βραδιά. Εκεί η μάνα, ο κύρης, ο πάππος κι η λυκομάνα, συγγενείς, αδέλφια και φίλοι, το στασίδι και το λιβάνι της εκκλησιάς. Εκεί το φίλιωμα, η έχθρα, το σκιάξιμο και η περηφάνια, πάθια, κρίματα, βάσανα, πόθοι κι αγάπες μυστικές, αμολόγητες…»

Ποιος θεωρείτε πως είναι ο ρόλος του ιστορικού μυθιστορήματος στην εποχή μας; Ταυτόσημος με κάθε λογοτεχνικό έργο. Επιπροσθέτως συμβάλλει στη διατήρηση και λειτουργία της κοινωνικής και ιστορικής συλλογικής μνήμης. Το καλό ιστορικό μυθιστόρημα αναπλάθει πιστά ολόκληρες εποχές, μεταφέρει γνώση και διδάγματα, αποκαθιστά αλήθειες, γκρεμίζει μυθεύματα τα οποία μας έχουν διαμορφώσει, ενώ πάντα πατάει στο χθες και μιλά για το σήμερα. Μπορεί στον τεχνολογικό και στον βιοποριστικό τομέα να άλλαξαν πολλά, όμως τα της ψυχής και του λογισμού ελάχιστα έχουν μεταβληθεί στο πέρασμα των αιώνων. Γι’ αυτό ο Όμηρος, ο Πλάτωνας ή ο Αριστοτέλης και τόσοι άλλοι της αρχαιοελληνικής γραμματείας παραμένουν επίκαιροι διαχρονικά.

Ποιοι Έλληνες η/και ξένοι συγγραφείς επηρέασαν τα βήματά σας στον χώρο της λογοτεχνίας;
Ενσυνείδητα και ως άμεση επιρροή κανείς. Απεναντίας με επηρέασαν όλα τα αναγνώσματά μου, με την έννοια ότι και η ανάγνωση γίνεται βίωμα για τον καθένα μας. Ωστόσο διηθήθηκαν και ζυμώθηκαν μέσα μου, μεταβολίστηκαν, με αποτέλεσμα να μην είναι ευδιάκριτο τι ακριβώς και πώς μπόλιασε τη γραφή μου.

Τι σας φοβίζει περισσότερο σήμερα;
Tο τυφλό μίσος και η αγριότητα του παγκόσμιου καπιταλισμού, ο οποίος πυροδοτεί ως παρενέργεια τη νέα έξαρση του ναζισμού.

Ποια είναι τα άμεσα σχέδιά σας;
Να ολοκληρώσω το μυθιστόρημα που γράφω εδώ και ενάμιση χρόνο, με χρονικό ορίζοντα κυκλοφορίας τον Μάρτιο του 2020. Παρεμπιπτόντως, με αφορμή την έκδοση του συλλεκτικού «σέρρα» οργανώνουμε στον Ιανό της Αθήνας στις 12 Ιουνίου, Τετάρτη, στις 8.30 μ.μ. μια εκδήλωση με αναφορές στη γενοκτονία των Ποντίων και κυρίως με ανάγνωση αποσπασμάτων και ερμηνεία τραγουδιών του Πόντου και της Μικράς Ασίας.