Η Σώτη Τριανταφύλλου κλίνει επ’ αριστερά

Ο Πραβιέν Σεργκέγεβιτς Μακάρεφ γεννήθηκε στη Ρωσία δέκα χρόνια μετά την επανάσταση των μπολσεβίκων. Σπούδασε εδαφολογία, ερωτεύτηκε μια ακροβάτισσα, διέπραξε ένα έγκλημα, γνώρισε μια μεγάλη φιλία στο πρόσωπο ενός Άγγλου κατασκόπου. Οι «Σπάνιες γαίες» (εκδ. Πατάκη), το νέο βιβλίο της Σώτης Τριανταφύλλου, εξιστορούν τη ζωή του σε πρώτο πρόσωπο. Η συγγραφέας μας περιγράφει τα υπόλοιπα.

Επισκέπτεσαι για δεύτερη φορά τη σοβιετική Ρωσία και μάλιστα μια δεκαετία μετά το «Εργοστάσιο των μολυβιών». Γιατί;

Με ενδιαφέρει η ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης και ο αντίκτυπός της στη Δύση. Έχω σπουδάσει σοβιετολογία με τον Μαρκ Φερό: το ενδιαφέρον μου ξεκινούσε από το φαινόμενο των «χρήσιμων ηλίθιων», δηλαδή από το πώς οι κομμουνιστές σε όλον τον κόσμο ήταν πρόθυμοι να δουν στη Σοβιετική Ένωση την πραγματοποίηση μιας κοινωνικής ουτοπίας και όχι ένα εγκληματικό καθεστώς. Μερικοί επιμένουν ακόμα παρά τα δεδομένα της ιστορίας. Παρ’ όλ’ αυτά, το βιβλίο δεν είναι ένα ιστορικό μυθιστόρημα γύρω από μια περίοδο της Σοβιετικής Ένωσης – θέτει, ελπίζω, οικουμενικά ζητήματα: την ατομική ενοχή σε περιβάλλον συλλογικής ενοχής, την αρετή του πολίτη, την ευθύνη του μικρού ανθρώπου.

«Ποτέ μην απολογείσαι, ποτέ μην εξηγείς» επαναλαμβάνει ολοένα στον εαυτό του ο Μακάρεφ, αντιμέτωπος με ένα σύστημα που τον τοποθετεί διαρκώς σε θέση απολογούμενου. Πόσα χρωστά το σταλινικό καθεστώς –το κάθε τυραννικό καθεστώς– στην ενοχικότητα των υπηκόων του;

«Η ελευθερία του ανθρώπου είναι η προστασία του από τις ερωτήσεις» σκέφτεται ο Πραβιέν. Όταν ένα κοινωνικό σύστημα σε ανακρίνει διαρκώς –εμμέσως ή αμέσως–, όπως συμβαίνει σε παραδοσιακές κοινωνικές οργανώσεις και σε ολοκληρωτικά καθεστώτα, η ελευθερία περιορίζεται. Η Ντάρια τιμωρείται σκληρά για την άρνησή της να απολογείται και να εξηγεί. Ο Πραβιέν ακολουθεί διαφορετικό δρόμο: υπακούει, διαπράττει έγκλημα.

Ο Μακάρεφ χάνει τα πάντα προς τέρψη του σταλινισμού: οικογένεια, έρωτα, κάποτε χάνει και την ακεραιότητά του. Και μάλιστα ηττάται με τρόπο παθητικό, ιλαρό, σχεδόν καφκικό. Πόσο δύσκολο ήταν να συνυπάρξεις μαζί του;

Έχω γνωρίσει πολλούς Πραβιέν: ανθρώπους που συνετρίβησαν από το Κομμουνιστικό Κόμμα ή από την οικογένεια και τις επιταγές της κοινότητας. O Πραβιέν δεν ξέρει ότι, ακόμα και στο ασφυκτικό πλαίσιο του σταλινικού καθεστώτος, έχει περιθώρια επιλογών: είναι υποταγμένος στον Στάλιν παρότι καθώς προχωρεί η δράση η οπτική του τροποποιείται (ελαφρά, είναι αλήθεια...) Συμπαθώ πολύ τον καημένο τον Πράβιουσκα: στην πραγματικότητα συμπαθώ πολύ τους Σοβιετικούς – πέρασαν πολλά, φταίει το ξερό τους το κεφάλι... Κι έχουν πίσω τους έναν μεγάλο πολιτισμό, μια ιδέα για τη ζωή που είναι καταδικιά τους. Όσοι φίλοι ξέρουν καλά τη Ρωσία λένε πως έχω σίγουρα σλαβική καταγωγή – κάπου απ’ τα βόρεια... Απ’ το Μουρμάνκ ίσως... Παρότι βρίσκομαι τόσο κοντά στις Ηνωμένες Πολιτείες –από την άποψη των εμπειριών και του πολιτισμού– νιώθω σαν να διασχίζω τη ρωσική στέπα με το ένα πόδι.

Η ιστορία γράφεται με όσα απομένουν απ’ τη διύλιση των φημών, απ’ την καθίζηση των ψεμάτων, σημειώνεις κάπου. Γιατί τότε επιμένουμε να τη διαβάζουμε;

Η ιστορία είναι φευγαλέα κι εμείς οι ιστορικοί δεν εξασκούμε μιαν ακριβή, «θετική» επιστήμη. Προσπαθούμε να πλοηγηθούμε στο παρελθόν με υλικά φήμες, ψέματα, εντυπώσεις, ψευδομαρτυρίες. Και παρ’ όλ’ αυτά, η αλήθεια σχηματίζεται λίγο-πολύ. Το ανθρώπινο στοίχημα δεν είναι να βρίσκει ενόχους αλλά να κατανοήσει την ανθρώπινη φύση και να την πλαισιώσει με ήθος και νόμους ώστε να συμβαίνουν τα λιγότερα δυνατά εγκλήματα, οι μικρότερες δυνατές τραγωδίες.

Πόσο επίπονο είναι να αναπλαστεί πειστικά το παρελθόν; Πόσα οφείλει να επενδύσει κανείς στην έρευνα και πόσα να ποντάρει στο ταλέντο και τη δουλειά;

Τίποτα δεν γίνεται χωρίς δουλειά. Λέω συχνά: εργάζομαι από δεκαοκτώ ετών, δεν έχω χάσει ούτε μια μέρα δουλειάς. Όποιος έχει συνεργαστεί μαζί μου το ξέρει. Όσο για το ταλέντο... δεν ξέρω... έχω αυτοπεποίθηση στο γράψιμο, όπως έχω ακριβώς και το αντίθετό της.

Όμοια με άλλα έργα σου, έτσι και σε αυτό οι μυθοπλαστικοί χαρακτήρες διασταυρώνονται με πρόσωπα υπαρκτά. Στην προκειμένη, ο Γκάι Μπέρτζες. Ο Μπέρτζες που αυτομόλησε από το Φόρεϊν Όφις προκειμένου να υποβιβαστεί σε εξάρτημα της Κα Γκε Μπε. Τι σε γοήτευσε στην περίπτωσή του;

Πραγματικά έχω την παρόρμηση να αφιερώσω ολόκληρο βιβλίο στον Μπέρτζες. Έκανε λάθος... Εγκατέλειψε τη Δύση νομίζοντας ότι στη Σοβιετική Ένωση θα περνάει τέλεια, ότι η ζωή του θα είναι ένα ατέλειωτο πάρτι με βότκες. Και βρέθηκε σ’ ένα καταθλιπτικό περιβάλλον όπου τον παρακολουθούσαν και τον είχαν του πεταματού. Τον λυπάμαι τον Μπέρτζες: η ιστορία του είναι σχεδόν άγνωστη στην Ελλάδα – στη Βρετανία όμως είναι περιβόητος προδότης. Με ενδιαφέρει πολύ η ιδέα της «πίστης» και της προδοσίας.

Αν εξαιρέσουμε τις περιστασιακές εκδηλώσεις του ροκ εν ρολ εαυτού σου («Σάββατο βράδυ…», «Υπόγειος ουρανός», «Φτωχή Μάργκο»), σπανίως επιστρέφεις στις ίδιες θεματικές. Σε τρέφει το ρίσκο των ετερόκλητων ιστοριών;

Με ενδιαφέρουν όλα, ειλικρινά. Γράφω στο «Ο χρόνος πάλι», αν θυμάμαι καλά, ότι δεν με ενδιαφέρει το γκολφ και το σκι – όλα τ’ άλλα με ενδιαφέρουν. Ούτε το κρίκετ με ενδιαφέρει, το προσθέτω κι αυτό. Όλα τ’ άλλα μ’ ενδιαφέρουν.

Τα τελευταία χρόνια υπάρχει έντονη διάθεση από μερίδα Ελλήνων συγγραφέων να γράψουν «μυθιστορήματα της κρίσης». Θα σε ενδιέφερε προσωπικά κάτι τέτοιο;

Δεν είμαι συγγραφέας της στιγμής. Χρειάζομαι πάρα πολύ χρόνο για να σκεφτώ ένα μυθιστόρημα: σχεδόν όλα όσα έχω γράψει μέχρι τώρα τα έχω συλλάβει στη διάρκεια της εφηβείας μου. Άρα, δεν θα τα βγάλω πέρα με την κρίση – θα έχω πεθάνει προτού σχηματιστεί σχετικό μυθιστόρημα στο κεφάλι μου.

Αν νιώθεις μεγάλο ψάρι είναι μικρή η γυάλα, γράφεις κάπου. Πώς νιώθεις εσύ μέσα στη γυάλα της ελληνικής λογοτεχνικής σκηνής;

Η γυάλα είναι τόσο μικρή που προσπαθώ να πηδήξω έξω. Το πρόβλημα είναι ότι «έξω» δεν υπάρχει νερό. Παγίδα...

Είναι όντως ουτοπικό να υπάρξουν «επαναστάσεις χωρίς εκτελεστικά αποσπάσματα»;

Δυστυχώς για όλους μας, αυτό έχει δείξει η ιστορία κι αυτό υποστηρίζουν όλοι οι επαναστάτες. Ώσπου, φυσικά, να έρθει η δική τους σειρά να στηθούν στο εκτελεστικό απόσπασμα.

Τι είδους επανάσταση πιστεύεις πως χρειάζεται αυτή εδώ η χώρα;

Η Ελλάδα χρειάζεται νόμους που να εφαρμόζονται με συνέπεια. Αν περιμένουμε να αλλάξουν πρώτα οι νοοτροπίες η χώρα θα διαλυθεί. Παίζουν ρόλο πολλοί παράγοντες: μπορούμε να ισχυριστούμε ότι υπάρχει ακόμα κι ένα είδος «εθνικού χαρακτήρα» που ενισχύει τη ροπή προς τον φονταμενταλισμό – εθνικισμό, κομμουνισμό, αναρχοφασισμό και τα λοιπά. Είμαστε ανώριμη κοινωνία με έντονες εκδηλώσεις νηπιοπρέπειας.

Αντιγράφω από αρθρίδιο που γράφτηκε για λογαριασμό σου: «Η δημοσιολογούσα συγγραφέας χρησιμοποιεί την τέχνη της πρόκλησης σε κάθε ευκαιρία καταλογίζοντας στην αριστερά τα μεταπολιτευτικά δεινά… υπεροψία, αλαζονεία και σνομπισμός ενώνονται με το ναρκισσισμό ενός κακού παιδιού που επέστρεψε στη θαλπωρή της αστικής συμβατικότητας». Άουτς! Τα περίμενες κάτι τέτοια όταν υπέγραφες τη «διακήρυξη των 58»;

Χα, χα, χα... Είμαι έτοιμη για όλα. Φαντάζομαι ότι έχουν γραφεί και χειρότερα. Η ανθρώπινη ανοησία δεν έχει όρια. Αλλά ο ανόητος του σήμερα ίσως γίνει αύριο σοφός. Ο χρόνος είναι με το μέρος μας.

Αναλογίζεσαι το ενδεχόμενο να αποτελέσεις εύκολο στόχο το προσεχές διάστημα, στη λογική του «όποιος μπλέκει με τα πίτουρα»; Είσαι διατεθειμένη να το υποστείς;

Είμαι ιστορικός και συγγραφέας. Με τα πίτουρα μπλέκομαι. Αυτή είναι η δουλειά μου.

Θα το σκεφτόσουν να πολιτευτείς, αν οι συνθήκες ωρίμαζαν;

Ποτέ δεν έχω εμπλακεί στην άσκηση της πολιτικής. Δεν έχω λόγο να το κάνω τώρα.

Είσαι ένα από τα πιο web conscious πρόσωπα που γνωρίζω. Παράλληλα, όμως, η απαρέσκειά σου προς τα social media είναι παροιμιώδης. Γιατί;

Δεν έχω ούτε χρόνο, ούτε ενέργεια, ούτε τον χαρακτήρα που επιζητεί το κουτσομπολιό και το ξεμάλλιασμα. Γράφω ό,τι νομίζω με σαφή και εμβριθή τρόπο – από κει και πέρα η μοίρα των γραπτών δεν με αφορά. Εξάλλου, οι άνθρωποι που κατατρίβονται καθημερινά με τα κοινωνικά δίκτυα δεν διαβάζουν – απλώς, γράφουν, απλώς ακούνε τον εαυτό τους να μιλάει. Ο χρόνος μου είναι πολύτιμος, τον σέβομαι, δεν τον έχω για ξόδεμα.

Θα σου λείψει ο Λου Ριντ; Τι θ’ απογίνουμε όταν εξαλειφθούν όλες οι ροκ εν ρολ σταθερές;

Έχω συμφιλιωθεί με το θάνατο των παλιών ροκάδων. Και με το θάνατο γενικά.

Φωτό: Χριστίνα Γεωργιάδου