Γιατί πρέπει να διαβάσεις το «Ελλάδα 1453 - 1821»;

Όπως περιγράφεται και στον τίτλο, το βιβλίο του David Brewer «Οι άγνωστοι αιώνες, 1453-1821» καταπιάνεται με την περίοδο από τη θεμελίωση της οθωμανικής κυριαρχίας στον ελλαδικό χώρο, μέχρι τις πρώτες σαφείς ρωγμές της τουρκοκρατίας και την Επανάσταση του 1821. 

Τα βιβλία του Brewer –όπως για παράδειγμα η «Φλόγα της Ελευθερίας» (2004) για την επανάσταση του 1821– έχουν προκαλέσει συχνά συζητήσεις τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό. Σε επίπεδο δομής στο βιβλίο που παρουσιάζεται εδώ, αν και σε γενικές γραμμές η αφήγηση του Brewer ακολουθεί μία χρονολογική συνέχεια από το 1453 και εξής, αυτό δεν ισχύει πάντα. Αρκετά κεφάλαια είναι θεματικά, αναλύοντας την ιστορία των θεσμών και των ανθρώπων μέσα στο λεγόμενο μακρό ιστορικό χρόνο: για παράδειγμα, στα κεφάλαια που είναι στη μέση περίπου του βιβλίου για την πειρατεία και την εκκλησία, εκτείνονται από τον 15ο μέχρι και τον 19ο αιώνα. 

Χοντρικά μπορούμε να πούμε ότι το βιβλίο έχει ένα διττό στόχο: από τη μία, να αναδείξει την περίοδο 1453 - 1821, που είναι ακόμα αρκετά άγνωστη στο ελληνικό ευρύ κοινό. Από την άλλη, το βιβλίο ασχολείται με την παραγωγή, και επικράτηση, των εθνικών μύθων στη χώρα μας. Τα θέματα αυτά εξακολουθούν να προκαλούν έντονα πάθη και δημόσιες αντεγκλήσεις, με τα πιο χαρακτηριστικά να είναι το κρυφό σχολειό, το παιδομάζωμα κ.λπ. των οποίων η ύπαρξη έχει τεκμηριωθεί ότι οφείλεται σε μεταγενέστερες αναγνώσεις της ιστορίας: ο συγγραφέας αναφέρει για παράδειγμα τη σημασία που έπαιξε ο πίνακας του Νικόλαου Γύζη το «Ελληνικόν σχολείον εν καιρώ δουλείας» (1888) για το κρυφό σχολειό. 

Οι άγνωστοι αιώνες αξίζει να διαβαστούν για δύο λόγους: πρώτον, για τη σημασία της προηγούμενης περιόδου πριν το 1821. Γιατί η περίοδος με την οποία ασχολείται το βιβλίο είναι μία χρήσιμη υπενθύμιση στο ευρύ κοινό ότι το 1821 αποτελεί ένα σημείο σταθμό μεν, αλλά μέρος μίας πιο χρονοβόρας κοινωνικής, πολιτισμικής και οικονομικής εξέλιξης. Η περίοδος αυτή παραμένει δύσκολα αντιληπτή χωρίς την Ελληνική Επανάσταση του 1821 στο λεγόμενο συλλογικό ασυνείδητο. Από την άλλη, η δημιουργία του ελληνικού κράτους το 1833 βγάζει πολύ μεγαλύτερο νόημα αν κανείς δει και την αμέσως προηγούμενη φάση. Ειδικά η περίοδος των λεγόμενων Ορλωφικών (1770-1771) και τα κεφάλαια για τη σχέση των Ελλήνων με τον Διαφωτισμό –όπως και τις αντιδράσεις σε αυτόν– είναι ιδιαίτερα ενδιαφέροντα. Και οικείες, βέβαια, συζητήσεις στην ελληνική ιστοριογραφία. 

Αλλά το βιβλίο αξίζει να διαβαστεί και για έναν ακόμα λόγο: γιατί αποτελεί μία χρήσιμη σύγκριση των εθνικών μύθων στην Ελλάδα με άλλες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα τη σημασία της πολιορκίας του οχυρού της Μασάντα από το κράτος του Ισραήλ το 70 μ.Χ. Χωρίς να απορρίπτει και τη θετική σημασία των μύθων, ο συγγραφέας υποστηρίζει από την εισαγωγή ότι «οι μύθοι μπορούν να οδηγήσουν στις υπερβολές του φανατισμού αλλά και να δυναμώσουν και να κρατήσουν ζωντανό έναν λαό που βρίσκεται σε δεινή θέση». Ας μην ξεχνάμε ότι πριν τις ελληνικές του μεταφράσεις από τις εκδόσεις Παπαζήση (2015) και Πατάκη (2017), το βιβλίο εκδόθηκε πρώτη φορά στα αγγλικά το 2010. Τότε στην Ελλάδα ήταν ακόμα νωπές οι αντιδράσεις που προκάλεσε το βιβλίο της έκτης δημοτικού, όπως και το ντοκιμαντέρ του ΣΚΑΙ για το 1821. Από αυτήν την άποψη, το βιβλίο αποτελεί χρήσιμη παρέμβαση σε αυτούς τους διαλόγους.  

Αν υπάρχει ένα αρνητικό του βιβλίου, αυτό θα λέγαμε ότι έχει να κάνει με μία αδυναμία να εξηγήσει γιατί ακριβώς σταματάει στο 1821, ή γιατί, ακριβέστερα, δεν το ξεπερνάει. Ενώ, σύμφωνα με τον Brewer, οι στόχοι του είναι να αναδείξει τους άγνωστους αιώνες οι οποίοι υπερκαλύπτονται από την τεράστια συμβολική σημασία της Ελληνικής Επανάστασης στην ελληνική ιστορία, ταυτόχρονα αδυνατεί να την εντάξει στο αφήγημά του. Δηλαδή, πιο απλά, δεν προκύπτει από το βιβλίο του –ειδικά στο επίπεδο της καθημερινής ζωής και των συλλογικών νοοτροπιών– τι έμεινε και τι άλλαξε μετά την επανάσταση. Ομολογουμένως, ένα εγχείρημα εννοιολογικά και μεθοδολογικά πολύ δύσκολο. 

Συμπερασματικά, το βιβλίο του Brewer είναι μία χρήσιμη προσθήκη στη βιβλιοθήκη όσων αναγνωστών ενδιαφέρονται για τη συγκεκριμένη περίοδο. Παράλληλα –καθότι ως γνωστόν η Ελλάδα δεν είναι το κέντρο του κόσμου για πολλές και πολλούς–το βιβλίο αποκαλύπτει πολλές πλευρές της ελληνικής ιστορίας στο εξωτερικό, αρκετές από τις οποίες είναι γνωστές στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Για παράδειγμα, η εξήγηση του πολλαπλού ρόλου που έπαιξε η Ορθόδοξη Εκκλησία, ενός ρόλου που ξεπέρασε το φάσμα της θρησκευτικής πρακτικής, διεισδύοντας σε πολιτικές ιεραρχίες όπως και πολιτισμικές και κοινωνικές πρακτικές. Η θέση της εκκλησίας ως ένας πολυεπίπεδος ιστορικός θεσμός, είναι κάθε άλλο παρά αυτονόητη στο εξωτερικό.

Με αυτή την έννοια, συγκρίσεις μεταξύ χωρών ας πούμε προτεσταντικών και ορθόδοξων πρακτικών στη βρετανική και ελληνική ιστορία αντίστοιχα, είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες, δίνοντας πρόσφορο έδαφος για περαιτέρω μελέτη. Εντέλει, το βιβλίο του Brewer μας δίνει τη δυνατότητα, και την ευκαιρία, για κάτι ίσως ακόμα πιο δύσκολο: να αποστασιοποιηθούμε –και να απελευθερωθούμε– από το μοντέλο του «ελληνικού dna», διαβάζοντας την περίοδο του 1453-1821 με τους δικούς της όρους, και όχι από το μέλλον προς το παρελθόν, πασχίζοντας να αναγκάσουμε απαντήσεις σε ερωτήματα του σήμερα.   

Info: David Brewer, Ελλάδα 1453 - 1821. Οι άγνωστοι αιώνες (Πατάκης, Αθήνα, 2017)