Ο Ντίκενς στη Διδότου

Καλλιέπεια φιλολογική αλλά και τυπογραφική, βάθος, αξία και βάρος δοκιμίου, λογοτεχνίας, διηγήματος, μυθιστορίας και ποίησης, ω, δεν μπορώ να βρω κάτι καλύτερο από τον χαρακτηρισμό «small is beautiful», είτε σε μέγεθος βιβλίου είτε σε μέγεθος βιβλιοπωλείου, από αυτόν. Εκδοτικός οίκος Κουκούτσι! Τα μικρά στο δέμας τετραγωνικών μέτρων γραφεία επί της Διδότου του αθηναϊκού εκδοτικού οίκου με κάνουν πάντα να στέκομαι και να τα κοιτώ. Πάντα σκαλώνω όταν ανηφορίζω ή κατηφορίζω από ή για το Κολωνάκι. Ειδικά αυτές τις μέρες που « Μια Χριστουγεννιάτικη Ιστορία» του Κάρολου Ντίκενς κοσμεί τη βιτρίνα του, σκέφτηκα πως αυτή είναι μια καλή ευκαιρία για να μιλήσω μαζί τους.

Το «Κουκούτσι» κυκλοφορεί μικρά μεν στον όγκο βιβλία, με τεράστια όμως φιλαναγνωστική, φιλολογική και καλλιτεχνική αξία. Και οι ποιητές Βασίλης Ζηλάκος και Ειρήνη Βακαλοπούλου, που ταυτόχρονα κουμαντάρουν πέρα από τα δικά τους πονήματα και την τύχη όλου του εκδοτικού αυτού οίκου- στολίδι, αυτές τις μέρες έχουν κάθε λόγο να είναι χαρούμενοι: η πολυτελής έκδοση της «Μιας Χριστουγεννιάτικης Ιστορίας» του Ντίκενς, μεταφρασμένη από τη Μαρία Μπλάνα και με πρόλογο του επίκουρου καθηγητή αγγλικής γλώσσας και φιλολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Νίκου Παναγόπουλου, αποδίδεται και θεατρικά στο «Διάνα», με την έκδοση να λειτουργεί και σαν κατάλογος της παράστασης!

Φρέσκος καφές στις κούπες, αέρας παγωμένος έξω, τέλειο κοντράστ για μια συζήτηση που με λόγια θερμά προσπαθεί να σπάσει τον πάγο της πόλης, μιας και λίγο πριν για τις ανάγκες της εξωτερικής λήψης - φωτογράφησης, όλοι μας κινδυνεύσαμε με κρυοπαγήματα! 

Τι συμβαίνει εκεί στη Διδότου; Μιλάω για το «Κουκούτσι» όχι μόνο σαν βιβλιοπωλείο που προωθεί τις ομώνυμες εκδόσεις, αλλά και για το modus vivendi, τη σκέψη και την πράξη του συνολικά. Το μανιφέστο σας, αν μπορούμε να το ορίσουμε…
Το modus vivendi των εκδόσεων στηρίζεται στην άμεση επαφή που προσπαθούμε να διατηρούμε με το αναγνωστικό μας κοινό σε καθημερινή βάση στο βιβλιοπωλείο μας, το οποίο είναι επίσης και το εργαστήρι των εκδόσεων. Εκεί υποδεχόμαστε τους συγγραφείς, τους φίλους μας και τους βιβλιόφιλους με καφέ, συζητήσεις, και εργαζόμαστε πάνω στα δοκίμια των βιβλίων. Αίτημά μας είναι η τυπογραφική φροντίδα, η γλωσσική αρτιότητα, η ομορφιά του βιβλίου χωρίς αισθητικές εκζητήσεις, συνδυάζοντας το μοντέρνο και το κλασικό ύφος στον σχεδιασμό. Το Κουκούτσι είναι ένας ζωντανός οργανισμός που, εκδίδοντας έξυπνους, διαχρονικούς και σημαντικούς αλλά όχι βαρείς τίτλους, επιδιώκει την ακατάπαυστη ορμή της δημιουργίας και επενδύει στο αίσθημα της χαράς. Γνωρίζει όμως τη σημασία, τον ρόλο της ελληνικής και ευρωπαϊκής παράδοσης. Η λέξη «κουκούτσι» σημαίνει τον πυρήνα του φρούτου -φέρει μέσα του τη φωτιά και τη ζωή. Ο λογότυπός μας είναι το στεγνό γράμμα «Κ» - στο ποδαράκι του όμως βλασταίνει ένα ανθάκι. Πιστεύουμε ότι είμαστε αυτό το ανθάκι μέσα στην κακοτράχαλη ελληνική καθημερινότητα.

Πώς ξεκινάει η ιστορία και η εμπλοκή με τον χώρο των εκδόσεων; Και από τότε έως και σήμερα για ποια «επιτεύγματα» που κυκλοφορήσατε είστε περήφανοι και ικανοποιημένοι; Μπορώ να έχω κάποιους τίτλους - έργα και συγγραφείς για τα οποία καμαρώνετε; 
Οι εκδόσεις μας εξέδιδαν αρχικά το Εξαμηνιαίο Περιοδικό Κουκούτσι. Από τον Δεκέμβριο του 2010 έως τον Ιούνιο του 2015 βγάλαμε δέκα τεύχη. Το 2014 μπήκαμε δυναμικά στον χώρο έκδοσης βιβλίων - ελληνική και ξένη ποίηση, πεζογραφία, δοκίμιο, παραμύθι. Έκτοτε έχουν κυκλοφορήσει πενήντα τίτλοι. Από τον Ιανουάριο του 2014 στον αριθμό 18 της οδού Διδότου βρίσκεται το σπίτι των Εκδόσεων Κουκούτσι, ο επονομαζόμενος οικίσκος, λόγω του μικρού μεγέθους του χώρου και του χαριτωμένου της λέξης, που με το άκουσμά της, μπορούν οι υποψιασμένοι αναγνώστες να αντιληφθούν αμέσως το μεράκι και την αγάπη που τρέφουμε για το καλό βιβλίο, την τυπογραφία, την τέχνη και τη σκέψη -άλλοι απλώς μπορούν να χαμογελάσουν. Είμαστε περήφανοι για όλους τους τίτλους μας, ελληνικούς και ξένους. Αγαπάμε ιδιαίτερα τη σειρά Η Βιβλιοθήκη της Αναγέννησης, που στοχεύει στο να κάνει γνωστά στο ελληνικό κοινό σπουδαία λογοτεχνικά και φιλοσοφικά κείμενα της ιστορικής περιόδου της Αναγέννησης. Αγαπάμε επίσης τη σειρά της ξένης ποίησης, αλλά ξεχωρίζουμε το «Ελεγεία Σχεδόν» του Ισπανού ποιητή Μιγέλ Λαμπορδέτα σε μετάφραση Κώστα Βραχνού και τα ποιήματα του Μπλεζ Σαντράρ (επιμ. Γιάννη Λειβαδά). Αυτό τον καιρό ετοιμάζουμε με μεγάλο ενθουσιασμό μια νέα πεζογραφική σειρά με τίτλο «Πορτραίτα» - μικρά ψυχογραφικά αφηγήματα του ενός χαρακτήρα μέσα από τον οποίο βιογραφείται ο ίδιος συγγραφέας. Οι πρώτοι μας τίτλοι είναι το «Απογοήτευση» του Τόμας Μανν και το «Ιστορία ενός στρατιώτη» του Ούγκο φον Χόφμαννσταλ. Θα κυκλοφορήσουν τον Φεβρουάριο μαζί με τα «Άνθη του Κακού» του Καρόλου Μπωντλαίρ, σε μετάφραση Μαριάννας Παπουτσοπούλου. Τέλος, ετοιμάζουμε μια σειρά που θα συνενώνει μουσική και λογοτεχνία.

Ας έρθουμε στη «Μια Χριστουγεννιάτικη Ιστορία». Αλλά στο βιβλίο καθ' αυτό, γιατί νομίζω πως υπάρχει μια παρεξήγηση λόγω των μεταφορών του στο σινεμά ή το θέατρο, που του προσέδωσε περισσότερο τον χαρακτηρισμό ενός έργου για παιδιά, ενώ ο Ντίκενς, όπως διαβάζω και στον πρόλογο της έκδοσής σας, στόχευε σε κάτι μεγαλύτερο. 
Υπάρχει όντως αυτή η παρεξήγηση, αλλά γι' αυτό δεν ευθύνεται το κείμενο, πόσο μάλλον ο ίδιος ο συγγραφέας, μα η μεταπολεμική επένδυση του δυτικού αναπτυγμένου κόσμου στις πιο ελαφρείς πτυχές της ζωής. Το «Μια Χριστουγεννιάτικη Ιστορία» είναι ένα σπουδαίο κείμενο ακριβώς γιατί δεν έχει ορισμένη ηλικία. Το ίδιο το κείμενο αντιμετωπίζει τα παιδιά ως ενήλικες και τους ενήλικες ως παιδιά. Αυτό άλλωστε είναι το γνώρισμα όλων των σημαντικών παραμυθιών, δίχως να θέλουμε να πούμε πως η νουβέλα του Ντίκενς είναι παραμύθι. Γράφοντας το «Μια Χριστουγεννιάτικη Ιστορία», ο βικτωριανός μυθιστοριογράφος στόχευε όντως σε κάτι μεγαλύτερο. Ήθελε να γράψει ένα αφήγημα στο οποίο θα έβαλλε κατά του καπιταλιστικού ολέθρου της καταπίεσης των φτωχών και κατά της υλοφροσύνης του βιομηχανικού πολιτισμού. Το κοινωνικό μήνυμα του Ντίκενς είναι πως για τη φτώχεια δεν ευθύνεται ο υπερπληθυσμός, αλλά η άδικη ανακατανομή των υλικών αγαθών. Έτσι, η νουβέλα του Ντίκενς δεν καταδικάζει την ύλη αλλά τον τρόπο με τον οποίο την αντιλαμβανόμαστε. Ο ανθρωπισμός του κειμένου δεν είναι ασκητικός μα αληθινά εορταστικός. Αυτό κυρίως το γνώρισμα είναι που αγαπάμε σ' αυτό το βιβλίο. Το γεγονός ότι το κείμενο «θέλει» να δοξάσει τη ζωή, διακρίνοντας και καταδικάζοντας τις αντίρροπες δυνάμεις που οδηγούν στο αντίθετο αποτέλεσμα.

Πού εντάσσεται λογοτεχνικά η «Χριστουγεννιάτικη Ιστορία»; Τρόμος, μεταφυσικό, γοτθική ατμόσφαιρα, ρομαντικές παραπομπές, συμβολισμοί - μπορούμε να την κατατάξουμε με σαφήνεια σε ένα είδος; 
Όπως δεν ορίζεται η αγάπη, έτσι δεν ορίζεται και η μεγάλη λογοτεχνία. Το βιβλίο του Ντίκενς είναι όλ' αυτά και τίποτα το συγκεκριμένο. Αφομοιώνει ρεύματα και κλίσεις και δοκιμάζει ένα βήμα παραπέρα. Να γίνει ο εαυτός του! Έτσι, το κείμενο επιδέχεται πολλές αναγνώσεις και ερμηνείες. Λόγου χάρη, πολλοί το θεωρούν ως το πρώτο ορθόδοξο ψυχαναλυτικό κείμενο, αφού τα όρια μεταξύ ύπνου και ξύπνιου είναι πολύ ρευστά, και ο διάλογος με τα Πνεύματα επισυμβαίνει μέσα στον ύπνο του Σκρουτζ. Ο Φρόυντ είχε δηλώσει το πόσο θαύμαζε το έργο του Ντίκενς, ενώ ο Ντίκενς είχε πειραματιστεί με την ύπνωση.

Στη βικτοριανή εποχή, ο Ντίκενς αλλά και πολλοί μεσοαστοί λόγιοι μυθιστοριογράφοι ή διανοούμενοι προσπάθησαν να ευαισθητοποιήσουν τους μεσοαστούς αναγνώστες τους για την ολοένα αυξανόμενη κοινωνική ανισότητα. Έκρουαν κώδωνα πως μπορούσε να οδηγήσει σε κοινωνικό αναβρασμό. Κατά κάποιο τρόπο προμαρξιστικό, τους ωθούσαν να κατανοήσουν αλλά και να δράσουν σε άλλες κοινωνικές σφαίρες, ώστε η διαταξική ένταση να αποσυμπιεστεί. Δεν ξέρω πώς φάνταζε τότε αυτή η φιλανθρωπική αντίληψη, μα σήμερα που πάνω κάτω είμαστε σχεδόν σε ίδιες κλίμακες οικονομικής ανισότητας, κάποιοι θα ειρωνευτούν πως πάμε με λογοτεχνικές ασπιρίνες να θεραπεύσουμε καρκίνους. Παίζει κι αυτό το σλόγκαν «Όλοι μαζί μπορούμε». Αλλά μπορούμε; 
Πρέπει να πιστέψουμε περισσότερο στη λέξη «μπορούμε» και όχι τόσο στις λέξεις «όλοι μαζί». Άλλο πράγμα είναι η εξίσωση και άλλο η ισότητα. Η πρώτη είναι καταστροφική για την πολυπρισματικότητα του κόσμου και των ανθρωπίνων σχέσων. Η δεύτερη είναι πολύτιμη.

Ο Ντίκενς πίστευε πως μ' αυτή τη νοσταλγική εξύμνηση της ατμόσφαιρας των Χριστουγέννων, θα μπορούσε να επέλθει μια αποκατάσταση της αρμονίας, της συντροφικότητας και της αλληλεγγύης που έφθιναν στην κοινωνία της εποχής. Να, που πάλι ο παρών χρόνος και το τότε προσομοιάζουν επικίνδυνα, ως προς το κοινωνικοπολιτικό παρασκήνιο. Πώς φαντάζεστε να προσλαμβάνει το μήνυμα του βιβλίου ο αναγνώστης του σήμερα; 
Την εποχή που γράφτηκε το «Μια Χριστουγεννιάτικη Ιστορία» οι εορτασμοί των Χριστουγέννων διέφεραν κατά πολύ από αυτό που έχουμε στο μυαλό μας σήμερα. Άλλωστε πολύ πιο διαδεδομένη ήταν η ημέρα της 26ης Δεκεμβρίου, ημέρα του Αγίου Στεφάνου, όταν οι υπάλληλοι και οι υπηρέτες των πλουσίων δέχονταν τα δώρα που τους έκαναν οι εργοδότες τους. Έτσι, ο Ντίκενς με την ιστορία του δεν εξυμνεί νοσταλγικά την εορτή των Χριστουγέννων - την τοποθετεί μάλλον στο σωστό χρονικό πλαίσιο. Οι διαφορές με την εποχή μας είναι τεράστιες. Στον δυτικό κόσμο οι πραγματικά άποροι της εποχής μας είναι πολύ λιγότεροι από την εποχή του Ντίκενς, ενώ τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα στη σημερινή Ευρώπη ζουν με ανέσεις που τότε λίγοι είχαν το προνόμιο να απολαμβάνουν. Μια άλλη σημαντική διαφορά είναι η κλιματική απόκλιση της εποχής μας από τον καιρό του Ντίκενς. Αυτό που παραμένει κοινό μεταξύ των δύο περιόδων είναι πως εξακολουθούμε υποσυνείδητα να αποδίδουμε στον υπερπληθυσμό του πλανήτη τα αίτια των κοινωνικών ανισοτήτων. Η εγωκεντρική δυσχέρεια, το έλλειμα της αγάπης -με την ευρεία έννοια κι όχι με τη στενή συναισθηματική χροιά της λέξης-, κι η αλαζονεία αποτελούν διαχρονικές συνιστώσες της ανθρωπινής συμπεριφοράς. Υπό το ερεβώδες φως τους ο άνθρωπος νομίζει πως αντιπαρέρχεται τον φόβο του θανάτου. Το «Μια Χριστουγεννιάτικη Ιστορία» προσφέρει μια διαφορετικού τύπου απάντηση, με μία λέξη, διανοίγει την οδό της αυθεντικότητας. Υπάρχουν, όπως φαντάζεσαι, πολλές προσλήψεις του έργου, ανάλογα με την καλλιέργεια, την ευφυία και τη φαντασία κάθε αναγνώστη.

Μπορεί, άραγε, ξανά η λογοτεχνία του σήμερα να εγείρει το «Πνεύμα μιας Ιδέας», όπως στόχευσε και κατάφερε ο Ντίκενς με το έργο του; Βρίσκετε σε κάποιους σύγχρονους συγγραφείς αντίστοιχες αναφορές; Κι αν ναι, κατά πόσον στον θρυμματισμένο νεωτερικό και postmodern κόσμο, όπου πλέον τα γράμματα υπολείπονται σε δύναμη της εικόνας, μπορούν να εγείρουν έστω κάτι; Λέω κάτι, ώστε να μην έχουμε αυταπάτες περί λογοτεχνικής επανάστασης, αυτά πιστεύω είναι περασμένα μεγαλεία, ο Προυστ και ο Ντοστογιέφσκι δεν μένουν πια εδώ! 
Είναι εξαιρετικά δύσκολο να επέλθει μια τέτοιου είδους εξύψωση ενώπιον της κατατεμαχισμένης επιφάνειας των φαινομένων στον σύγχρονο κόσμο μας. Υπάρχει δε πάντα ο κίνδυνος της αναγωγής του μέρους σε όλον, γιατί το αίνιγμα μένει πάντα μετέωρο. Ο άνθρωπος είναι μια σημαδούρα δίχως άγκυρα. Όσο την πλησιάζουμε τόσο αυτή απομακρύνεται. Ο σκοπός όμως είναι άλλος, να εξακολουθούμε να την εποπτεύουμε, έστω και από μακριά.

Όμως τα πνεύματα των Χριστουγέννων στο τέλος κατάφεραν να αλλάξουν τον δυσοίωνο, τσιγκούνη και κυνικό Σκρουτζ. Βοήθησε, βέβαια, και ο χαμογελαστός, ευπροσήγορος, ανιψιός του, με την καλοσύνη και τη συμπόνοια του. Μήπως όμως ο Σκρουτζ αναγκάστηκε να αλλάξει, γιατί τον τρόμαξε η μαύρη μετά θάνατον τύχη του συνεταίρου του Μάρλεϊ; Πάντα είχα αυτή την απορία, παιδιά! 
Αν εμμείνουμε στο κείμενο, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι ο Ντίκενς δεν πιστεύει στο ενδεχόμενο μιας μετά θάνατον ζωής. Προς το τέλος της αφήγησης, ο γερο-Σκρουτζ βλέπει το μνήμα του και αναφωνεί: «ώστε εδώ οδηγούν όλα!». Μ' αυτό κατά νου, οφείλουμε να προσεγγίσουμε τον διάλογο Σκρουτζ - Μάρλεϊ ως μια υπόθεση της φαντασίας του δυστυχισμένου λονδρέζου εμπόρου. Ο Σκρουτζ δεν αλλάζει επειδή φοβάται την τύχη του συνεταίρου του, αλλά επειδή καταλαβαίνει τους λόγους να θέλει να αποτίσει φόρο τιμής στη μία και μοναδική ζωή που του δόθηκε.