170 χρόνια από το «Κομουνιστικό Μανιφέστο»

Επανεκδόσεις, μια τουλάχιστον νέα μετάφραση (του φίλου Ανδρέα Παππά στις εκδόσεις «Πατάκη»), εκδηλώσεις και συζητήσεις συνόδεψαν τα 170 χρόνια από την αρχική κυκλοφορία του «Κομουνιστικού Μανιφέστου» των Κ. Μαρξ - Φρ. Ένγκελς, που είχε κυκλοφορήσει αρχικά στα γερμανικά, το Φλεβάρη του 1848 στο Λονδίνο.

Πρόκειται για ένα από τα πιο επιδραστικά βιβλία όλων των εποχών, με σημαντικές συγγραφικές αρετές που εύκολα συνεπαίρνουν τον αναγνώστη: παροιμιώδεις φράσεις, «κοφτό» ύφος, καταγγελτικός λόγος, «πάτημα» στην τρομερή και προφανώς υπαρκτή κοινωνική ανισότητα (ειδικά της τοτινής ενοχής), μεσιανικό περιεχόμενο, αυτοεπιβεβαίωση, αισιοδοξία. Για το λόγο αυτό αντιμετωπίστηκε σαν ευαγγέλιο, θέσφατο και αιώνιο τοτέμ από τους οπαδούς του, ενώ κάθε κριτική αποτίμηση θεωρήθηκε έγκλημα καθοσιώσεως και αίρεση (με τη θρησκευτική έννοια). Μια προσεκτική μελέτη, όμως, δείχνει ότι αρκετά από τα στοιχεία του περιεχομένου του είτε εξαρχής δε στέκονται λογικά, είτε δεν επιβεβαιώθηκαν απ' όσους προσπάθησαν να το εφαρμόσουν στα 170 χρόνια που πέρασαν από τότε.

Χρησιμοποιώντας την επίσημη έκδοση του ΚΚΕ («Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις, 1968), αναπαραγμένη από τον εκδοτικό οίκο «Γνώσεις» (χωρίς χρονολογία) και παραλείποντας τα εισαγωγικά κείμενα (Ακαδημία Επιστημών της τότε ΕΣΣΔ, πρόλογοι σε εκδόσεις διάφορων γλωσσών μέχρι το 1890) και τις επεξηγηματικές υποσημειώσεις, διατυπώνω μερικές βασικές κριτικές παρατηρήσεις:

Α. «Η ιστορία όλων των ως τώρα κοινωνιών είναι ιστορία ταξικών αγώνων». Δεν είναι έτσι. Ούτε ολόκληρη η ανθρώπινη Ιστορία αποτελείται από αγώνες (αν το δεχτούμε αυτό, μηδενίζουμε όλη την πολιτισμική και πολιτιστική ιστορία, από το πέτρινο τσεκούρι μέχρι την ποίηση του Καβάφη), ούτε όλοι οι αγώνες είναι αποκλειστικά ταξικοί (υπάρχουν αγώνες φύλου, θρησκευτικοί, εθνικοί, εθνοτικοί, φυλετικοί κ.λπ).

Β. «Ολόκληρη η κοινωνία όλο και περισσότερο χωρίζεται σε δυο μεγάλα στρατόπεδα, σε δυο μεγάλες τάξεις, που βρίσκονται άμεσα αντιμέτωπες η μια με την άλλη: στην αστική τάξη και στο προλεταριάτο». Δεν ισχύει. Τόσο η αστική τάξη, όσο και το προλεταριάτο έχουν πολλές υποδιαιρέσεις μέσα τους. Ακόμα περισσότερο, όμως, η πλειονότητα της κοινωνίας δεν ανήκει ούτε στη μια, ούτε στην άλλη τάξη, αλλά στα ποικιλώνυμα μεσοστρώματα (επαγγελματίες, δημόσιοι υπάλληλοι, αυτοαπασχολούμενοι, αγρότες, τεχνίτες, εργολάβοι, συνδικαλιστές, επιδοματίες, εργαζόμενοι μέσω ίντερνετ, ιδιοκτήτες στέγης, άεργοι, λούμπεν κ.λπ).

Γ. «Η αστική τάξη τραβάει στον πολιτισμό όλα, ακόμα και τα πιο βάρβαρα έθνη... Οι φτηνές τιμές των εμπορευμάτων της είναι το βαρύ πυροβολικό που γκρεμίζει όλα τα σινικά τείχη, και που αναγκάζει να συνθηκολογήσει ακόμα και το πιο σκληροτράχηλο μίσος των βαρβάρων απέναντι στους ξένους... Με μια λέξη δημιουργεί ένα κόσμο "κατ' εικόνα της"». Καμιά σχέση με την αλήθεια, βέβαια. Η περίπτωση της Κίνας (καπιταλισμός με μονοκομματικό σύστημα του Κόμματος), το Ισλαμικό Κράτος, η Βόρεια Κορέα, οι αφρικάνικες δικτατορίες, η Τουρκία του Ερντογάν ή η Ρωσία του Πούτιν δείχνουν την πολύμορφη πραγματικότητα.

Δ. «Απ' όλες τις τάξεις, που τούτη τη στιγμή βρίσκονται αντιμέτωπες με την αστική τάξη, μόνο το προλεταριάτο είναι τάξη αληθινά επαναστατική». Γιατί; Διότι έτσι, βολονταριστικά, επειδή έτσι ταιριάζει στο θεωρητικό σχήμα των συγγραφέων. Όλοι οι εργάτες είναι ένα πράμα, αυτό το πράμα είναι επαναστατικό, επικεφαλής του είναι το Κομμουνιστικό Κόμμα, κι επικεφαλής του Κόμματος ο μέγας Ηγέτης, που τελικά είναι αλάνθαστος θεός, αφού είναι «με τη σωστή μεριά της Ιστορίας»: κανονική (λαϊκιστική) θρησκεία δηλαδή. Το ότι όλη η ανθρώπινη Ιστορία κατατείνει στον κομουνισμό είναι μια σύλληψη - αντιγραφή της Δευτέρας Παρουσίας.

Ε. «Ο προλετάριος δεν έχει ιδιοκτησία». Αν αυτό ισχύει, τότε οι προλετάριοι είναι εντελώς ελάχιστοι. Αν δεν ισχύει, τότε έχει ιδιοκτησία. Και πράγματι έχει, προσωπική ιδιοκτησία: σπίτι, αυτοκίνητο κ.λπ.

ΣΤ. «Ο σύγχρονος εργάτης, αντί ν' ανυψώνεται με την πρόοδο της βιομηχανίας, πέφτει όλο και πιο χαμηλά». Σε πολλά μέρη του Τρίτου Κόσμου αυτό ισχύει, όχι όμως και στις προηγμένες χώρες (στις οποίες αναφέρονται οι συγγραφείς).

Ζ. «Πριν απ' όλα, η αστική τάξη παράγει τους νεκροθάφτες της. Η πτώση της και η νίκη του προλεταριάτου είναι το ίδιο αναπόφευκτα». Γιατί; Διότι έτσι, το ίδιο κι εδώ, βολονταριστικά, επειδή έτσι ταιριάζει στο θεωρητικό σχήμα των συγγραφέων. Όπως οι δούλοι διέλυσαν τη δουλοκτησία και οι αστοί τη φεουδαρχία, έτσι και οι εργάτες θα διαλύσουν τον αστικό καπιταλισμό. Εκτός που αποτελεί αναλογικό νοητικό άλμα (αυθαίρετη σκέψη δηλαδή), η πρόβλεψη πάσχει και στο ότι η καθαυτό εργατική τάξη, στις προηγμένες χώρες, μειώνεται αριθμητικά από παράγοντες όπως η αυτοματοποίηση, η ρομποτική, η διάδοση των υπολογιστών κ.λπ.

Η. «Αντέταξαν ότι με την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας θα σταματήσει κάθε δραστηριότητα και ότι θα επικρατήσει μια γενική τεμπελιά. Αν ήταν έτσι, τότε η αστική κοινωνία θα χανόταν από την αδράνεια, αφού αυτοί που δουλεύουν σ' αυτήν δεν κερδίζουν τίποτα, κι αυτοί που κερδίζουν δε δουλεύουν». Κι όμως: το κίνητρο του προσωπικού κέρδους είναι ο αποφασιστικότερος παράγοντας της παραγωγικότητας: δουλεύω όσο καλύτερα μπορώ, είτε για να επεκτείνω τη δουλειά μου, είτε για να αυξήσω την πελατεία μου, είτε για να κρατήσω τη θέση μου. Αν δεν ισχύει κάτι απ' αυτά, τότε τεμπελιάζω. Γιατί κατέρρευσε η Σοβιετική Ένωση μετά από 70 χρόνια; Γιατί το ελληνικό (κι όχι μόνο) Δημόσιο είναι αντιπαραγωγικό και θεοποιημένο;

Θ. «Ο αστικός γάμος είναι στην πραγματικότητα η κοινοκτημοσύνη των παντρεμένων γυναικών». Εδώ απλά γελάμε πονηρά, δεν ξεσυνεριζόμαστε τίποτα.

Ι. «Οι εργάτες δεν έχουν πατρίδα». Κι εδώ τυπικός βολονταρισμός, αυτό θα ήθελαν οι συγγραφείς να ισχύει, μα δεν ισχύει. Ίσα-ίσα, ο εθνικισμός μοιάζει εντονότερος στην εργατική τάξη και ασθενέστερος στους «καταραμένους» φιλελεύθερους διανοούμενους αστούς και ιδίως μικροαστούς (τους οποίους οι μαρξιστές καταγγέλλουν αέναα).

ΙΑ. «Η κοινωνική συνείδηση... κινείται μέσα σε ορισμένες κοινές μορφές, ... όπως οι μορφές συνείδησης, που θα διαλυθούν ολοκληρωτικά μονάχα με την πλέρια εξαφάνιση της ταξικής αντίθεσης». Παρατηρούμε ότι η προσωπική, η ατομική συνείδηση του ενός μεμονωμένου ανθρώπου, η ιδιαίτερη ατομικότητα δηλαδή, απουσιάζει πλήρως. Εδώ υπάρχουν μόνο τάξεις που αποχτάνε ενιαία ταξική συνείδηση, δρουν σαν ένας άνθρωπος κι εξαφανίζονται ενιαία και ταυτόχρονα.

ΙΒ. Από τον περίφημο «Δεκάλογο» των μέτρων που προτείνουν οι συγγραφείς ότι πρέπει να επιβάλλουν οι κομουνιστές όπου πάρουν την εξουσία, σταχυολογώ μερικά από τα χαρακτηριστικότερα, χειρότερα, βαρβαρότερα και αντιπαραγωγικότερα: «3. Κατάσχεση της περιουσίας... των στασιαστών. 5. Συγκέντρωση της πίστης στα χέρια του κράτους, με μια εθνική τράπεζα... που θα έχει αποκλειστικό μονοπώλιο 6. Συγκέντρωση στα χέρια του κράτους όλων των μέσων μεταφοράς... 8. Ίση υποχρεωτική δουλειά για όλους» κλπ. Η γνωστή συνταγή του υπαρκτού σοσιαλισμού: ανελευθερία, ισότητα προς τα κάτω και οικονομική καταβαράθρωση.

ΙΓ. «Όταν το προλεταριάτο στην πάλη του ενάντια στην αστική τάξη, συγκροτείται αναγκαστικά σε τάξη...». Προσέξετε αυτό το «α ν α γ κ α σ τ ι κ ά» κι αναλογιστείτε με πόσα ποτάμια αίματος έχει ποτιστεί στις χώρες όπου επικράτησαν (ή αποπειράθηκαν να επικρατήσουν) οι κομουνιστές.

Συνολική παρατήρηση: Το ότι η κοινωνία μας είναι άνιση και εκμεταλλευτική δε σημαίνει ότι οι κομουνιστές έχουν δίκιο. Η προσπάθεια να αρθεί η ανισότητα με τον κομουνιστικό τρόπο δεν μπορεί να πετύχει, γιατί α) είναι αντίθετη με την πολυμορφία της Ιστορίας και της ανθρώπινης συγκρότησης β) φέρνει βία δυσανάλογη προς εκείνη που θέλει να νικήσει. Ούτε προσδίδει φωτοστέφανο αγίου στους κομουνιστές το ότι οι αντίπαλοί τους άσκησαν κι αυτοί τρομακτική βία (άντε σύγκρινε την Ινδονησία του '60 με τα γκουλάγκ ή το Άουσβιτς − η βία δεν τεμαχίζεται). Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούν να διατυπωθούν, φυσικά, ενάντια σε οποιαδήποτε μονομερή κοσμοδιορθωτική αντίληψη: φασιστική, ναζιστική, χριστιανική, ισλαμιστική κ.λπ.

Έχω την ταπεινή γνώμη ότι η βελτίωση των πραγμάτων είναι αναζητήσιμη στα πλαίσια της αστικής δημοκρατίας, με την προσπάθεια για μείωση των ανισοτήτων στο αχαρτογράφητο (στην Ελλάδα τουλάχιστον) έδαφος μεταξύ φιλελευθερισμού και σοσιαλδημοκρατίας. Δηλαδή, ακόμα απέχουμε πολύ. 

d.fyssas@gmail.com