Φωτογραφίες της Δράμας και του υπέροχου κόσμου της

Θησαυρός. Ένα λεύκωμα σε έκδοση coffee table συγκέντρωσε εικόνες ασπρόμαυρες από το χθες και το κάποτε μιας πόλης, αλλά και έγχρωμες, με όμορφα ενσταντανέ ενός αξεπέραστου φυσικού τοπίου. Που σπαρταράει και μυρίζει σήμερα. Μια απίστευτα πλούσια καταβύθιση στο παρελθόν της Δράμας, που με το πόσο πάθος συλλέκτες, φωτογράφοι αλλά και εκδοτικός οίκος κατάφεραν να το κωδικοποιήσουν και να του προσδώσουν μια χωροχρονική αφήγηση, που θα σε στείλει κατευθείαν εκεί, στον Βορρά. Η αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία «Κύκλωψ», με ειδίκευση στη φωτογραφία, και ψυχή της τον Άρη Θεοδωρίδη, που επιμελήθηκε την έκδοση, την επιλογή των εικόνων και μέρος των κειμένων· ο συλλέκτης στιγμών και ιστοριών από την περιοχή και την πόλη Στράτος Κασμερίδης· ο Κώστας Βιδάκης με ειδίκευση, επίσης, στους άγνωστους θησαυρούς της ορεινής και πεδινής περιοχής, που καταγράφει εκδοχές ενός αξεπέραστου μακεδονικού τοπίου, αστικού αλλά και υπαιθριακού. Όλοι μαζί συμπράττουν και παραδίδουν μια κομψή και καλαίσθητη έκδοση, όπου παρελαύνει η ιστορία της πόλης, με γκάμα ευρεία: η μεγάλη Ιστορία κατά τη διάρκεια των αιώνων, μέσα από στιγμές απελευθέρωσης, οικονομικής ανάπτυξης και κομβικών ημερομηνιών και εικόνων πολιτισμού, αλλά και η μικρή. Η ιστορία δηλαδή ανθρώπων, άλλοτε γνωστών και άλλοτε ανώνυμων, όπου ο καθένας με τη ζωή και την υπόστασή του προσέδωσαν στο Zeitgeist της Δράμας ψυχή και θρύλους. Θα τα βρείτε όλα εδώ. Άνθρωποι, στιγμές, φύση. Σε βερσιόν δίγλωσση και επιμέλεια αγγλικών κειμένων από τον Νίκο Γ. Πέτρου, και καθώς σε λίγο θα παρελάσει ένα σαμπλ από φωτογραφιές της περιοχής, αυτό που μένει στον αναγνώστη είναι όχι μόνο μια τεράστια συγκίνηση, πολλώ δε, αν είναι ντόπιος ή απόδημος που έλκει καταγωγή και ρίζα από εκεί. Αυτό που απομένει ως επίγευση και γνώση είναι η αίσθηση πως «εκεί πάνω» η ζωή και οι ιστορίες ανέκαθεν είχαν μια μαγεία που παραμένει ατόφια μέχρι και σήμερα. Έκδοση κιβωτός. Και γι' αυτήν την προσπάθεια ζητήσαμε από τον Στράτο Κασμερίδη, εκ του επιμελητικού κονκλάβιου, να μας φωτίσει μερικά από τα κτερίσματα-στιγμές που ξεφυλλίζουμε / θα ξεφυλλίσετε. 

Γιατί; Αλλά και πόσα χρόνια τώρα, ασχολείσαι με τη συλλογή εικόνων, ιστοριών, ανασκάπτοντας αρχεία, συλλέγοντας υλικό και οτιδήποτε σχετίζεται με τη μίκρο και μέγκα Ιστορία της Δράμας; 
Η ανάγκη και το χρέος να διασώσω και να αναδείξω με οποιονδήποτε τρόπο υλικό που σχετίζεται με το παρελθόν της Δράμας ξεκίνησε συνειδητά στα 16 μου χρόνια, όταν άρχισα να αντιλαμβάνομαι ότι ο κόσμος είναι εκ φύσεως αυτοκαταστροφικός. Παρατηρούσα ότι τις περισσότερες φορές τόσο οι απλοί, όσο και οι μορφωμένοι άνθρωποι δεν εκτιμούσαν την αξία του αρχειακού υλικού που είχαν κληρονομήσει στα χέρια τους και το πετούσαν στα σκουπίδια χωρίς τον παραμικρό ενδοιασμό. Από την άλλη, θεωρούσα τη Δράμα μία αθέατη, ταπεινή και εν πολλοίς άγνωστη επαρχιακή πόλη, αλλά πιο βαθιά μέσα μου πίστευα ότι «δεν γίνεται, κάτι έχει να δείξει αυτή η πόλη», αλλά χρειάστηκε υπομονή και δουλειά πολλή για να ανακαλύψω όλο αυτό το αρχειακό υλικό που έχω συγκεντρώσει. Και μετά από 28 χρόνια πιστεύω ότι δικαιώθηκα. Και γιατί το λέω αυτό; Θυμάμαι, όταν πήγαινα έφηβος στο Θησείο και στο Μοναστηράκι για να εντοπίσω παλαιές καρτ-ποστάλ και φωτογραφίες της πόλης, οι παλαιοπώλες με αποκάρδιωναν λέγοντάς μου ότι δεν υπάρχει υλικό για τη Δράμα, σε σχέση με την Καβάλα ή τις Σέρρες, κι ότι εν ολίγοις δεν αξίζει να αναζητώ κάτι που δεν υπάρχει. Εγώ όμως πείσμωνα και επέμενα στις αναζητήσεις μου. Τώρα πια μπορώ να πω ότι τουλάχιστον οι επαγγελματίες φωτογράφοι που δραστηριοποιήθηκαν μακρόβια ή βραχύβια στη Δράμα από τα τέλη του 19ου αιώνα έως και τη δεκαετία του 1970, ήταν σαφώς πολλοί περισσότεροι από όσους είχαν να αναδείξουν οι γειτονικές πόλεις των όμορων νομών.

Γνωρίζει ο σύγχρονος Δραμινός την ιστορία και τον πλούτο / μεγαλείο της πόλης του; Το ρωτώ, γιατί, ως παραδίπλα σας Ξανθιώτης, απορώ πάντα με τους συντοπίτες μου, που δείχνει να μην τους ενδιαφέρουν τα ιστορικά υποστρώματα της πόλης, πέραν κάποιων ειδικών τοποσήμων και κομβικών ημερομηνιών. 
Ο μέσος σύγχρονος Δραμινός δεν πιστεύω ότι διαφέρει κατά πολύ από τον μέσο σύγχρονο Ξανθιώτη με τον τρόπο με τον οποίο διαχειρίζεται το ιστορικό κομμάτι της ταυτότητάς του. Όμως, η πόλη της Δράμας είχε και έχει φανατικούς θιασώτες. Ιδιαίτερα οι γενιές άνω των 45-50 ετών γνωρίζουν αρκετά βασικά πράγματα για την πόλη και τον νομό. Βέβαια το στοίχημα να συνεχιστεί αυτή η συλλογική μνήμη από τις νεότερες γενιές δεν έχει πλήρως κερδηθεί. Παρατηρώ δε ότι η ιστορική μνήμη συνεχίζει να υπάρχει και να εκφράζεται μέσα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αλλά περισσότερο σε ατομικό επίπεδο ερμηνείας.Το σίγουρο είναι ότι οι δημόσιοι φορείς, ο επιχειρηματικός κόσμος, αλλά και η ιδιωτική πρωτοβουλία προσπαθούν εδώ και δεκαετίες να ορθώσουν ένα αξιοζήλευτο, για τα επαρχιακά δεδομένα, πολιτιστικό ανάστημα και πιστεύω ότι το κατάφεραν σε υπολογίσιμο βαθμό. Αυτό που λείπει, είναι η συστηματική καλλιέργεια της νέας γενιάς με γόνιμο βιωματικό τρόπο, ώστε να δοθεί μία συνέχεια σε αυτό το έργο. Και η εποχή μας είναι χρονικά κομβική. Ο, τουλάχιστον μέχρι σήμερα εκτεθειμένος σε τοπικά πολιτισμικά μηνύματα, Δραμινός δεν πρέπει να μείνει πλέον έκθετος.

Άποψη του «Αράπ τζαμί» (1913) σε φωτογραφία του Ερνέστ Εμπράρ, του Γάλλου πολεοδόμου που σχεδίασε το κέντρο της Θεσσαλονίκης μετά την μεγάλη πυρκαγιά του 1917. Το τζαμί σώζεται μέχρι σήμερα απέναντι από το δικαστικό μέγαρο της Δράμας. (Αρχείο Αθανάσιου Κάζη)

Με ποιο κριτήριο συλλέγεις; Και πώς ταξινομείς το υλικό σου; 
Με το κριτήριο της μοναδικότητας αλλά και της συναισθηματικής φόρτισης που μου προκαλούν οι εικόνες! Κάθε φωτογραφία έχει να σου προσφέρει τη δικιά της ιστορία και πληροφορίες για πράγματα που έχουν πλέον χαθεί και που για τα οποία δεν φρόντισαν συνειδητά οι προηγούμενες γενιές να διατηρηθεί η μνήμη τους. Ειδικότερα, η σπανιότητα και η αύρα των παλαιών φωτογραφιών προ του 1930 ασκούν πάντα μία ιδιαίτερη γοητεία πάνω μου, χωρίς να μειώνω την αξία κατοπινών δημιουργημάτων. Ακόμη και οι μη καλλιτεχνικές, ταπεινές φωτογραφίες ιδιωτών έχουν κι αυτές κρατημένο μέσα τους τον συναισθηματικό μικροκόσμο του δημιουργού αλλά και των ανθρώπων που απαθανατίζει.
Όσον αφορά την ταξινόμηση του υλικού, είναι για μένα ένας συνεχώς μεταβλητός παράγοντας. Σίγουρα ο άξονας της χρονολογικής σειράς είναι απαραίτητος, αλλά η ταξινόμηση μπορεί να κυμανθεί με βάση τα θέματα των φωτογραφιών έως και τον δημιουργό/φωτογράφο. Παράλληλα, φροντίζω για την ψηφιοποίηση του αρχείου μου και στα άμεσα σχέδιά μου είναι να δημιουργήσω μία ηλεκτρονική βάση δεδομένων με λέξεις κλειδιά, όπου θα εμφανίζονται υποταξινομήσεις με εξειδικευμένα θέματα, όπως η ενδυμασία, επαγγέλματα, προσφυγικός κόσμος κ.ά.

Πόσο εύκολο ή δύσκολο ήταν να κωδικοποιηθεί αυτό το άλμπουμ; Να βρεθεί δηλαδή η φόρμα και ο άξονας της αφήγησης, όπως και να επιλεχθεί το υλικό προς δημοσίευση μέσα από αυτόν τον όγκο εικόνων και το εύρος των ιστορικών περιόδων που έζησε και ζει η πόλη; 
Καταρχάς το έργο αυτό είναι μία συλλογική δουλειά, η οποία υπό τον συντονισμό του κ. Άρη Θεοδωρίδη, προέδρου της αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρίας ΚΥΚΛΩΨ, και την επιμέλεια του άοκνου φωτογράφου Κώστα Βιδάκη, χρειάστηκε αρκετούς μήνες για να υλοποιηθεί. Ο πλούτος του υλικού ήταν πέρα από οποιαδήποτε αρχική προσδοκία και η επιλογή των φωτογραφιών υπήρξε μία επίπονη διαδικασία για όλους μας. Η δομή του λευκώματος είναι βασικά χωρισμένη σε δύο μέρη. Στο ιστορικό ασπρόμαυρο κομμάτι και στο σύγχρονοέγχρωμο μέρος, όπου αναφέρεται στη Δράμα όπως τη βλέπει ο επισκέπτης σήμερα. Στο έγχρωμο υλικό του λευκώματος συνέδραμαν οι επαγγελματίες φωτογράφοι Κώστας Βιδάκης και Νίκος Πέτρου, ενώ για το ασπρόμαυρο μέρος ο κύριος όγκος προέρχεται από το αρχείο μου, καθώς και από άλλους αξιόλογους Δραμινούς συλλέκτες, όπως οι κκ. Κάζης και Μπέγγας, αλλά και από τον Πολιτιστικό Μορφωτικό Σύλλογο του Δοξάτου. Σημαντικά κατατοπιστικό είναι και το ιστορικό σκίτσο-κείμενο του φιλόλογου Χρίστου Π. Φαράκλα, για το τι είναι και το τι ήταν η Δράμα ανά τους αιώνες, ψυχή τε και χώματι (sic). Σκοπός ήταν να αναδειχθεί η Δράμα όχι μόνον σε τοπικό/εθνικό επίπεδο, αλλά και να βγει έξω από τα σύνορα της χώρας, εξού και η δίγλωσση έκδοσή της (ελληνικά, αγγλικά). Το λεύκωμα αυτό έρχεται να ενδυναμώσει τρόπον τινά την ιστορική μνήμη, αλλά και να αναδείξει τον φυσικό πλούτο του νομού, καθώς και τις πλουτοπαραγωγικές πηγές τού.

Δεν είναι λίγο μελαγχολικό το σήμερα στη Δράμα; Βλέπω αυτές τις εικόνες του χθες και αναρωτιέμαι τι χρειάζεται για να πάρει ξανά μπρος η Δράμα, αλλά και ένα σύνολο από άλλες κραταιές, πάλαι ποτέ, επαρχίες που κάποτε άκμασαν αυτόνομα, ενώ σήμερα ακολουθούν ίσως τη μοίρα και την παρακμή συνολικά της χώρας; 
Η Δράμα ήταν ανέκαθεν μία γλυκά μελαγχολική πόλη, αλλά πάντα έκρυβε και μία πολυπολιτισμική δυναμική λόγω της πολυποίκιλης καταγωγής των κατοίκων της. Αυτό το στοιχείο σε συνδυασμό με ανάδειξη του πολιτισμικού άυλου και υλικού πλούτου θα μπορούσε να ξαναδώσει έμπνευση στους νέους ανθρώπους να δραστηριοποιηθούν στην περιοχή και να την αναδείξουν ακόμη περισσότερο. Για να γίνει όμως αυτό εφικτό, χρειάζεται ένα σταθερό πλαίσιο, όχι μόνον οικονομικό αλλά και από την πολιτεία. Το παρήγορο είναι ότι τα τελευταία χρόνια οικονομικοί παράγοντες με καταγωγή από τη Δράμα έχουν δείξει έμπρακτα την αγάπη τους για τον τόπο και τους ανθρώπους του. Ως παράδειγμα φέρνω την εταιρεία Raycap, η οποία αναστήλωσε πρόσφατα το Σαντριβάν Τζαμί στο οποίο διασώζονται οι παλαιότερες απεικονίσεις της πόλης μας, αλλά και τον κ. Θεοδωρίδη, ο οποίος αγόρασε το παλιότερο σωζόμενο ιδιωτικό κτίσμα της πόλης, το «μαρμάρινο σπίτι» του καπνέμπορου Αναστασιάδη, με σκοπό να δημιουργήσει το πρώτο μουσείο φωτογραφικών μηχανών στην Ελλάδα, στεγάζοντας την πλούσια συλλογή του.

Ποια εποχή ήταν αυτή, όπου χρονολογικά στη Δράμα είχαμε μια ευτυχή συνύπαρξη ευμάρειας και κοσμοπολιτισμού; Το peak δηλαδή της ακμής της πόλης; 
Η πόλη έζησε τα χρυσά της χρόνια κυρίως την εποχή του Μεσοπολέμου. Η παραγωγή, η επεξεργασία και το εμπόριο του καπνού εκτινάχθηκαν με την έλευση των προσφύγων, δημιουργώντας μία ζωντανή πόλη που επιδίωκε καθημερινά την αστικοποίησή της. Αυτό φαίνεται και μέσα από τις παλιές φωτογραφίες αλλά και μέσα από τα επιζώντα «λαλούντα» μνημεία της πόλης, όπως τα καπνομάγαζα και τις πολυτελείς κατοικίες των αστών εμπόρων. Δεν είναι τυχαίο το ότι τη δεκαετία του 1920 γυρίστηκαν ταινίες μικρού μήκους (από τις πρώτες στην Ελλάδα) από τον Νίκο Μαρκίδη και Θεόδωρο Νικολέρη αλλά και δημιουργήθηκαν από τον τελευταίο τη δεκαετία του 1930 τα πρωτοποριακά εικαστικά «Γυμνά της Δράμας». Δυστυχώς η βουλγαρική κατοχή του 1941-1944 και ο Εμφύλιος που ακολούθησε, οδήγησαν σε παρακμή τη Δράμα οδηγώντας σε αφάνιση την αστική τάξη της και αναγκάζοντας χιλιάδες κόσμου να φύγουν ως εξωτερικοί και εσωτερικοί μετανάστες κουβαλώντας τη μοναξιά της μνήμης τους.

Πότισμα ζώων στα νερά των Πηγών της Αγίας Βαρβάρας. Στην περιοχή κυριαρχούσαν τα κτίρια της εμπορικής κατεργασίας του καπνού, οι λεγόμενες καπναποθήκες ή καπνομάγαζα. Η επιλογή της περιοχής αυτής για την ανέγερσή τους ήταν επιβεβλημένη από το γεγονός ότι εκεί εξασφάλιζαν την απαιτούμενη για τη συντήρηση του καπνού υγρασία και θερμοκρασία. (Αρχείο Ευστράτιου Γ. Κασμερίδη)

Η Δράμα διέθετε αεροδρόμιο από το 1916 για στρατιωτική χρήση. Τη δεκα­ετία του 1920 το αεροδρόμιο χρησιμοποιήθηκε και για αεροπλάνα της πολι­τικής αεροπορίας. Το 1934 εγκαινιάστηκε η απευθείας αεροπορική γραμμή Αθηνών -Δράμας. Γίνονταν δύο πτήσεις την εβδομάδα από αεροπλάνα γερ­μανικής κατασκευής με τρεις έλικες και δεκατρείς ψάθινες θέσεις. (Αρχείο Παύλου Κοντόπουλου)

Φωτογραφικό Studio Νικολέρη. Ο Θεόδωρος Νικολέρης ήταν ένας από τους πιο καταξιωμένους πορτρετίστες της Ελλάδας. Παθιασμένος επαγγελματίας δημιούργησε έργα αναγνωρίσιμα, προσεγγίζοντας τα πρόσωπα που φωτογράφισε με τρόπο διαφορετικό και καινοτόμο από τους υπόλοιπους φωτογράφους. Το 1984 ανακαλύφθηκαν εννέα φωτογραφίες γυμνών του Θεόδωρου Νικολέρη και την επόμενη χρονιά δημοσιεύτηκαν στη Θεσσαλονίκη από το φωτογραφικό σωματείο Parallaxis. Προκάλεσαν αίσθηση και συζητήσεις στην καλλιτεχνική φωτογραφική κοινότητα για την αρτιότητα του φωτισμού, της σύνθεσης και της λεπτομέρειας. Η εικονιζόμενη καλλιτέχνιδα ήταν μέλος ουγγρικού χορευτικού συγκροτήματος του καμπαρέ «Ο Μαύρος Γάτος». Θαμώνες αυτού του καμπαρέ τη χρυσή εποχή του καπνού ήταν καπνέμποροι από τη Δράμα, την Καβάλα, τις Σέρρες και ξένοι αλλά και καπνοπαραγωγοί, ιδίως κατά την περίοδο της αγοραπωλησίας των καπνών. Πολλές συμφωνίες καπνού κλείνονταν εκεί τις πρώτες πρωινές ώρες μεταξύ σαμπάνιας και θεάματος. (Γυμνά, Δράμα 1930 © ΘεόδωροςΝικολέρης / Συλλογή Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης)

Η ομάδα της Δόξας Δράμας το 1960. Όρθιοι από αριστερά: Τάκης Λουκανίδης, Βασίλης Ιωάννου, Θανάσης Λουκανίδης, Γιώργος Κοτρίδης, Αντώνης Γεωργιάδης, Ελευθέριος Σαμλί­δης, Φάνης Ιγνατίου. Καθιστοί από αριστερά: Νίκος Νικολαΐδης, Θανάσης Ναλμπάντης, Παύλος Γρηγοριάδης, Νίκος Πιστικός. Ο αθλητικός σύλλογος ιδρύθηκε το 1918 με την ονο­μασία «Γυμναστικός Σύλλογος Δόξα Δράμας». Πιο γνωστή ήταν με τις ονομασίες «Μαυραετοί της Δράμας» ή «Μαυραετοί του Βορρά». Η Δόξα έγινε θρύλος και αγαπήθηκε πολύ έχοντας έν­θερμους θαυμαστές σε όλη την Ελλάδα, καθώς ήταν ομάδα που δεν «παραδόθηκε» ποτέ από τα αποδυτήρια, αλλά αγωνιζόταν μέχρι το τελευταίο λεπτό του αγώνα, όποιος και αν ήταν ο αντίπαλος της. Η ομάδα κατάφερε τη σεζόν 1953-1954, να φτάσει στον τελικό του Κυπέλλου Ελλάδας, κάτι που δεν είχε κατορθώσει καμιά επαρχιακή ομάδα έως τότε. (Αρχείο Φώτη Μπέγγα)

Το έθιμο της κατάδυσης του Σταυρού στα νερά των Πηγών της Αγίας Βαρβάρας πραγ­ματοποιείται μέχρι σήμερα. Στο βάθος διακρίνεται η εξέδρα ρίψης του Σταυρού και οι κολυμβητές που έχουν βουτήξει για τον Σταυρό στα παγωμένα νερά των Πηγών. (Αρχείο Φώτη Μπέγγα)

Το 1935 άρχισε να λειτουργεί το «νεόδμητονΜέγαρον του Γυμνασίου... ένα από τα ωραιότερα της Ελλάδος», όπως έγραφε ο Τύπος της εποχής. Το Γυμνάσιο κατασκευάστηκε την περίοδο 1928-1932, και χαρακτηρίστηκε ως μνημειακό κτίριο που ακολουθεί «τις γενικές αρχές του μοντέρνου κινήματος και έχει επιμέρους μορφολογικά στοιχεία της βυζαντινής αρχιτεκτονικής», με αποτέλεσμα να θεωρείται ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής αξίας. Στην κατασκευήτουεργάστηκαν «πετράδες» από την Πυρσόγιαννη Ιωαννίνων. (Φωτογραφία: Κώστας Βιδάκης)

Το εσωτερικό της καπναποθήκης Αναστασιάδη. Το διώροφο κτίριο είναι κατασκευασμένο με λιθοδομή. Το εσωτερικό της καπναποθήκης διαμορφώνεται από οκτώ συμμετρικές καμάρες στο ισόγειο και ισά­ριθμες στον πρώτο όροφο. Οι χώροι του προορίζονται για καλλιτεχνικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις. (Φωτογραφία: Κώστας Βιδάκης)

Η Δράμα χιονισμένη. Άποψη του κήπου και του συγκροτήματος της μαρμάρινης κατοικίας με την καπναποθήκη Αναστασιάδη. (Φωτογραφία: Κώστας Βιδάκης)

Μια Δραμινή οικογένεια πρωταθλητών. Ο αρχηγός της οικογένειας και προπονητής Τάσος Κορακάκης, πανελληνιονίκης επί σειρά ετών στη σκοποβολή, εκπρόσωπος της Ελλάδας σε πανευρωπαϊκούς αγώνες, με μεγάλη εμπειρία σε εθνικές και διεθνείς διοργανώσεις. Η Άννα Κορακάκη πανελληνιονίκης επί σειρά ετών, παγκόσμια πρωταθλήτρια, χρυσή και χάλκινη ολυμπιονίκης. Δίπλα της η αφανής ηρωίδα, Φωτεινή Κορακάκη, σύζυγος και μητέρα των πρωταθλητών. Δεξιά ο Διονύσης Κορακάκης, κατ’ επανάληψη πρωταθλητής εφήβων, με πολλές συμμετοχές σε διεθνείς αγώνες και σημαντικές επιδόσεις που προδιαγράφουν νέες νίκες και μετάλλια. (Φωτογραφία: Σάκης Βέργος)

Ονειρούπολη. Ένας παράδεισος για τα παιδιά. Πετυχημένη εκδήλωση που συγκεντρώνει πλήθος κόσμου στη Δράμα κατά τις γιορτές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς. (Φωτογραφία: Κώστας Βιδάκης)

Τσαλαπετεινοί στο όρος Μενοίκιο. (Φωτογραφία: Κώστας Βιδάκης)

Το σπήλαιο Πηγών του Ποταμού Αγγίτη βρίσκεται σε απόσταση 23 χιλιομέτρων βορειοδυτικώς της Δράμας στην περι­οχή του δήμου Προσοτσάνης. Το σπήλαιο είναι μια αλυσίδα από αίθουσες, γαλαρίες και σιφόνια, με τη μονα­δικότητα να ρέει κατά μήκος του ένα ποτάμι, μέσω του οποίου αποστραγγίζονται τα νερά της κλειστής λεκάνης του Κάτω Νευροκοπίου. Αν και η τουριστική διαδρομή εντός του σπηλαίου περιορίζεται σήμερα σε 500 μέτρα από τα 12 χιλιόμετρα του τμήματος που μέχρι σήμερα έχει εξερευνηθεί, ο σταλακτιτικός και σταλαγμιτικός της διάκοσμος είναι εντυπωσιακός για τα σχήματα, την υφή και τα χρώματά του. (Φωτογραφία: Κώστας Βιδάκης)

Το μονότοξο γεφύρι «του Λεωνίδα», κοντά στα ανατολικά όρια του νομού Δράμας. (Φωτογραφία: Κώστας Βιδάκης)

Το Υδροηλεκτρικό Φράγμα Θησαυρού. Το φράγμα του Θησαυρού είναι λιθόρριπτο, με μέγιστη απόδοση 384MW και αποτελεί το δεύτερο μεγαλύ­τερο αναστρέψιµο(αντλητικό) σταθµό στην Ελλάδα και το κυριότερο υδροηλεκτρικό έργο στο πλαίσιο της αξιοποίησης των υδάτων του ποταμού Νέστου. Σκοπός είναι η υδροηλεκτρική παραγωγή, η άρδευση και η αντιπλημμυρική προστασία. Το ύψος φράγματος είναι 175 μέτρα. (Φωτογραφία: Κώστας Βιδάκης)

Αρσενικό ζαρκάδι. (Φωτογραφία: Νίκος Πέτρου)