Είναι ο Καβάφης υπερτιμημένος;

Όσο προχωρούσα το δοκίμιο αυτό του Κώστα Κουτσουρέλη, τόσο σκεφτόμουνα πόσο καλογραμμένο (υπόδειγμα σφιχτού λόγου) και πόσο τίμιο είναι, υποχρεώνοντας κάποιον καταρχήν αντίθετο, όπως εγώ, είτε ν΄ ακονίζει το μυαλό του για να βρει αντεπιχειρήματα, είτε, διαφορετικά, ν΄ αλλάζει τις βεβαιότητές του. Τελειώνοντας το βιβλίο, και προτού το ξαναδιαβάσω μιαν ακόμα φορά για να μπορέσω να το παρουσιάσω, εμπέδωσα ακόμα περισσότερο την αρχική μου σκέψη: εκτιμώ περισσότερο ένα σοβαρό βιβλίο με την κατεύθυνση του οποίου διαφωνώ, παρά ένα πρόχειρο βιβλίο με την κατεύθυνση του οποίου συμφωνώ.

Το βιβλίο θέτει, λοιπόν, πολύ ψηλά τον πήχη ενός ανανεωμένου αντικαβαφισμού, έτσι ώστε οι τυχόν πρόχειρες απαντήσεις να μην μπορούν να το αγγίζουν. Σ΄ αυτό θα πρέπει να έχει βοηθήσει το ότι το κείμενο ή τμήματά του ή «προστάδιά» του δοκιμάστηκαν, παλιότερα, σε δημόσιες αναγνώσεις, ομιλίες ή προδημοσιεύσεις, μορφές έκθεσης, που προφανώς το τόρνευσαν και το βελτίωσαν περισσότερο. Επομένως όποιος προσπαθήσει να ξεμπερδέψει με τις απόψεις του κ. Κουτσουρέλη με εξυπνάδες, υποτιμήσεις ή ad hominem επιθέσεις είναι από χέρι χαμένος.

Μιλάμε για ένα βιβλιαράκι με κάπου 120 σελίδες κείμενο όλες κι όλες, κι αυτές σε σχήμα τσέπης, που νομίζω ότι «ταράζει τα νερά» του μακάριου καβαφισμού.

Συνοπτικά, ο δοκιμιογράφος θεωρεί ότι ο Καβάφης είναι ποιητής υπερτιμημένος και η κυριαρχική θέση του στην ελληνική ποίηση είναι αποτέλεσμα λαθεμένης ή πρόχειρης ανάγνωσης του έργου του, καθώς και σκοπιμοτήτων ή ευκολιών, στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

Δεν έχει, κατά την ταπεινή μου γνώμη, σημασία, το ποια και πόσα από τα επιχειρήματα που προσκομίζει ο κ. Κουτσουρέλης στην (αντι)καβαφική συζήτηση είναι πρωτότυπα δικά του και ποια αποτελούνε επανάληψη (πολύ δύσκολα μπορεί να εμφανιστεί κάποια πραγματικά νέα θεώρηση για τον Καβάφη και την ποίησή του, πεδίο όπου κυκλοφορούν ήδη απειράριθμες μελέτες, δοκίμια, βιογραφίες, αναλύσεις κλπ). Αυτό που έχει σημασία είναι να προάγεται η συζήτηση, πράγμα που το δοκίμιο αυτό το κάνει.

Αφού ξαναθυμίσω ότι το βιβλίο αναγνωρίζει αρετές στον Καβάφη (ιδίως σε μεμονωμένους στίχους ή ποιήματα), θα προσπαθήσω να συνοψίσω όσα αντικαβαφικά εγώ τουλάχιστον επισήμανα (κι ας πω για πολλοστή φορά πως δεν παριστάνω τον κριτικό, προσπαθώ μονάχα να είμαι ένας επαρκής αναγνώστης που συμβαίνει να διαθέτει βήμα παρουσίασης βιβλίων). Λοιπόν, η αρνητική επιχειρηματολογία του κ. Κουτσουρέλη, δηλαδή το κύριο σώμα του βιβλίου, συνίσταται βασικά στο ότι ο Καβάφης:

1. Παραμένει μέχρι τέλους εν πολλοίς άτεχνος, σ’ ένα γενικό επίπεδο (σελ. 13 κ.ε.).

2. Ειδικότερα, είναι πεζολόγος, κακός χρήστης της ομοιοκαταληξίας, όπου και όποτε την επιλέγει, κακός χρήστης του ίαμβου, μη χρήστης των σχημάτων λόγου, ασαφής στις διατυπώσεις του (σελ. 16 κ.ε.)

3. Γλωσσικά μετεωρίζεται μεταξύ δημοτικής, φαναριώτικης, γενικά καθαρεύουσας και μεικτής (σελ. 21 κ.λπ.) και έχει ιδιότυπα κακιά γλώσσα (σελ. 37 κ.ε.)

4. Η πόζα, οι ήρωες και οι ατάκες του έχουν άμεση σχέση με το ελαφρό θέατρο και τη ρομαντική ποίηση (σελ. 27 κ.ε. –αυτά όχι κατ’ ανάγκην αποτυχημένα– και 35)

5. Έχει εύκολο story και εύκολα μεταφράσιμη γλώσσα (σελ. 36 κ.ε.)

6. Αν και ποιητής, εμφανίζει υπερβολικό ρεαλισμό και υποτιμά τη δύναμη της βούλησης (σελ. 40)

7. Είναι αμήχανος στην προσπάθειά του να εντάξει ειδικά τον Ιουλιανό, ήρωα σειράς ποιημάτων του, στο –κατά τα άλλα πετυχημένο σχήμα– του «απελπισμένου ηρωισμού» (αυτό που άλλοι έχουν αποκαλέσει «ηρωική ματαιοπονία» (σελ. 43 κ.ε.)

8. Στα ερωτικά του ποιήματα μιλάει μόνο για τη σωματική ηδονή, «διπλά και τριπλά διαθλασμένη», ασχολείται μόνο με πιτσιρικάδες που θηρεύουν το «ευ ζην», οι έρωτές του είναι σα νεκρολογίες, ιδεολογικοποιεί την ομοφυλοφιλία του και ηθικολογεί απ’ την ανάποδη (σελ. 47 κ.ε.)

9. Η σαρκολατρία του αντιφάσκει με τα «διδακτικά» του ποιήματα (σελ. 58)

10. Δεν αντιμετωπίζει με φιλοσοφική συνέπεια τα γηρατειά στην ποίησή του, αντίθετα με τον Σικελιανό ή τον Σεφέρη (σελ. 59 κ.ε.)

11. Δεν είναι γνήσια στωικιστής (σελ. 63 κ.ε.)

12. Η ειρωνεία του είναι συζητήσιμη, αμυντική και κουτσομπολίστικη, ο σαρκασμός του δεν περιλαμβάνει αυτοσαρκασμό, αντίθετα π.χ. με τον Καρυωτάκη (σελ. 67 κ.ε.)

13. Είναι ψυχρός ρεπόρτερ της ιστορίας, ειδικά σε σύγκριση π.χ. με τον παθιασμένα συμμέτοχο Σολωμό (σελ. 74 κ.ε.)

14. Δεν είναι αντιπροσωπευτικός δημιουργός της ελληνικής ποίησης, δεν έχει ποιητικούς προγόνους, ούτε επιγόνους, όπως άλλωστε ούτε ο Κάλβος (σελ. 78)

15. Ήταν επί πολύ καιρό δεύτερος, τώρα θεωρείται πρώτος, κι αυτό αποτελεί υπερβολή (σελ. 80)

16. Δεν είναι «μεγάλος» συγγραφέας, ιδίως επειδή από τα πέντε κριτήρια που θέτει ο Όντεν για το «μεγάλο ποιητή» (α. πολυγραφία β. κάλυψη ευρέος φάσματος θεμάτων και τεχνοτροπίας γ. στιχουργική δεξιοτεχνία δ. πρωτοτυπία ε. συνεχής βελτιωτική εξέλιξη) καλύπτει μονάχα το δ (σελ. 81 κ.ε.)

17. Είναι υπερβολικά διανοητικός και προγραμματικά αντιρομαντικός, ενώ α. και οι ρομαντικοί έλλογα αποφάσισαν το ρομαντισμό τους β. πλείστοι αντιρομαντικοί ποιητές εκφράζονταν ρομαντικά γ. στον Σολωμό ειδικά το πνεύμα προέχει δ. σε σύγκριση με τον Ελύτη, υστερεί κατά πολύ σε διανοητικό σχέδιο (σελ. 98 κ.ε.).

18. Έχει (όπως και ο Καζαντζάκης ή ο Πορτογάλος Πεσόα), μεγάλη απήχηση στο εξωτερικό α. παρόλο που δεν είναι αντιπροσωπευτική περίπτωση των ελληνικών γραμμάτων β. συσκοτίζει τη λοιπή νεοελληνική ποίηση γ. υποχρεώνει τους άλλους Έλληνες ποιητές σε εσωστρέφεια δ. οδηγεί, έμμεσα, στη μη μετάφραση του Σολωμού, του Παπαδιαμάντη κ.λπ. (σελ. 106 κ.ε.)

19. Επιπλέον, κυριαρχεί στο εξωτερικό, όχι λόγω ποιότητας, μα επειδή α. είναι εύκολα μεταφράσιμος β. έχει αγγλική παιδεία γ. ο συναισθηματικός βιογραφισμός γενικά αποτελεί κριτήριο λογοτεχνικής αξιολόγησης, ενώ η ομοφυλοφιλική ιδιότητά του, ειδικά, του εξασφαλίζει κοινό και μνημόνευση δ. συνάδει με την παγκόσμια έκπτωση του εθνικού ή του αισθητικά σκαπανέα ποιητή και την επικράτηση της εσωστρέφειας-ατoμικότητας (σελ. 111 κ.ε.)

[Οι σελίδες 120 - 127, ενδιαφέρουσες από μόνες τους, νομίζω πως δεν κολλάνε φανερά στο αντικείμενο του δοκιμίου, δηλαδή τον κρινόμενο ποιητή. Μπορούν, νομίζω, να συναρτηθούν με οποιοδήποτε αξιόλογο λογοτεχνικό έργο – από την άλλη, βέβαια, μπορεί να φταίει η δική μου περιορισμένη αντίληψη και να μην πιάνω τη σύνδεση.]

20. Ο ρεαλισμός, η τετράγωνη λογική και ο μινιμαλισμός του τέρπουν (και) μη απαιτητικούς αναγνώστες (σελ. 128)

21. Χρησιμοποιήθηκε ως ποιητικό επιχείρημα για αλλότριους σκοπούς από ποικίλους χρήστες (σελ. 129)

22. Είναι ποιητής του παρελθόντος, εκφράζει το τέλος και όχι την αρχή, είναι παράδειγμα προς αποφυγή, ζει σ’ ένα περίκλειστο κόσμο (αυτά με την επίκληση μεγάλων συγγραφικών αντικαβαφικώνονομάτων. σελ. 130).

23. Προσώρας κυριαρχεί, μπορεί όμως να ξεπεραστεί στο μέλλον, εφόσον υπάρξει «μια γενιά αναγνωστών που δε θα τρέφεται αποκλειστικά με τη φθορά, την παρακμή, τη διαστροφή».

24. Δεν μπορεί να αποτελέσει ποιητικό κανόνα.

Προσπάθησα να καταγράψω τη σκέψη του δοκιμιογράφου όσο μπορούσα πιο ολοκληρωμένα και, ταυτόχρονα, περιληπτικά. Να προσθέσω και δυο γενικά στοιχεία, που διαπερνούν το βιβλίο στο σύνολό του. Πρώτο, τα καλά λόγια για τον Καβάφη σπάνια λέγονται ανεπιφύλακτα, συνήθως συνοδεύονται από αρνητικά αντίβαρα, πολλαπλάσια. Έτσι ο πραγματικός αντικαβαφισμός είναι εντονότερος απ΄ ό,τι τα 24 σημεία που αρίθμησα. Και δεύτερο, ο Καβάφης αντιμετωπίζεται σα να έχει εκπονήσει ένα ενιαίο ποιητικό σχέδιο που καλύπτει συνολικά την ποίησή του, οπότε εύκολα επισημαίνονται σ΄ αυτό αντιφάσεις. Νομίζω ότι κάτι τέτοιο αποτελεί αφετηριακό λάθος για τον Καβάφη και για τους πιο πολλούς ποιητές που ξέρω, με εξαίρεση ίσως τους απόλυτα στρατευμένους σε μια θρησκεία, ιδεολογία κλπ.  

Τώρα, θα επιχειρήσω μια συντομότατη άρση.

Τα σημεία 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 13, 15, 20, 21, 22, 24 είτε ισχύουν, αλλά αποτελώντας δύναμη και όχι αδυναμία της καβαφικής ποίησης, είτε δεν ενδιέφεραν τον Καβάφη / δεν έχει καμιά ευθύνη γι΄ αυτά, ως πρωθύστερα, είτε αποτελούν απλές αξιολογικές κρίσεις ανάμεσα σε άλλες, σεβαστές μα όχι κατ΄ ανάγκην έγκυρες.

Τα σημεία 10, 11, 12, 14 δεν ισχύουν. Και τα γηρατειά αντιμετωπίζει σε κάποια ποιήματά του με το δικό του είδος συνέπειας («Πολύ σπανίως» κλπ), και σε άλλα υπάρχει -κατεξοχήν- η στωική στάση («Απολείπειν ο θεός Αντώνιον» κλπ), και αυτοσαρκασμός υπάρχει αλλού (ο τίτλος στο «Πολύ σπανίως» και πάλι, το «Ένας γέρος» κλπ) και ποιητικούς απογόνους έχει, τόσους πολλούς μάλιστα που θα ήταν άχαρο να τους αναφέρω.

Στο σημείο 16, αν γίνουν δεκτά τα κριτήρια του Όντεν, πράγματι ο Καβάφης δεν είναι «μεγάλος». Αλλά αν δεχτούμε το α, τότε αφήνουμε απέξω π.χ. τον Δάντη, τον Κάλβο, ίσως και το Σολωμό, που ελάχιστα απόσωσε. Κι από πεζογράφους τον Αλεξάνδρου ή τον Λαμπεντούζα. Κι αντίθετα, θεωρούμε μεγάλους ποιητές τους ογκώδεις Βαλαωρίτη, Παλαμά, Παράσχο, Σικελιανό, Ρίτσο, Ελύτη και τόσους άλλους που είτε ξεχάστηκαν, είτε είναι πολύ πιθανό να ξεχαστούν όταν θα σβήσει ο απόηχος της συγκυρίας που τους ανέβαζε στα ύψη. Για να μη μιλήσω για πεζογράφους. Το β ούτε υποχρεωτικό είναι, ούτε ισχύει καν για τον Καβάφη. Το γ είναι θέμα οπτικής. Τέλος, το ε νομίζω πως δεν ισχύει για τον Καβάφη: μια σύγκριση π.χ. ανάμεσα στο «Σπίτι με κήπο» και το «Στα 200 π.Χ.» το αποδεικνύει.

Στο 17, δε βλέπω τίποτα το κακό στον αντιρομαντισμό, έστω κι αν ισχύουν τα α, β, γ. Όσο για το δ, είπα τη γνώμη μου πριν για το θέμα του «ποιητικού σχεδίου». Αλλά αν απαντήσω κι εγώ στο ίδιο επίπεδο, προτιμώ ένα ποιητικό σχέδιο που έχει συστατικά υλικά την διαχρονική μοναξιά και την πανανθρώπινη ματαιοπονία, παρά ένα σχέδιο που αποτελείται από Αιγαίο, τσαχπινιές, εθνικισμό και ήλιο.

Στο 18 και στο 19, θα ξαναπώ ότι ο Καβάφης δε «φταίει» για κανένα από τα έξι πρώτα στοιχεία. Το 19 γ απλά χαμηλώνει το επίπεδο της συζήτησης, όπως και ορισμένες αναφορές γύρω του (περί «gay parade» κλπ). Το 19 δ ισχύει, ευτυχώς, αλλά αποτελεί θετικό και όχι αρνητικό στοιχείο. Είδαμε και πάθαμε να ξεκολλήσουμε από τους κάθε λογής μεγαλόστομους Παλαμάδες, όχι να μας ενοχλεί κιόλας αυτό. Γενικά μιλώντας, κανένα από τα οχτώ αυτά σημεία που επικαλείται ο συγγραφέας δεν αίρει το ζήτημα της καβαφικής ποιότητας

Τέλος, στο σημείο 23, η κρίση του συγγραφέα είναι άδικη, όταν γράφει αυτό το «αποκλειστικά». Είναι ολοφάνερο ότι δεν ισχύει, αλλά θα ήταν πολύ απλό να επιχειρηματολογήσω γι΄ αυτό.

Αυτά.

Υ.Γ. 1 Ξέρω, άκουσα γύρω μου, ότι πολλοί πολλά γράψανε κιόλας για το βιβλίο αυτό. Απόφυγα ν΄ ανατρέξω σ΄ αυτά, για να μην επηρεαστώ: ήθελα να γράψω έχοντας υπόψη μου μόνο τα ποιήματα του Καβάφη, ό,τι ήξερα ήδη γι΄αυτά και το δοκίμιο του κ. Κουτσουρέλη.

Υ.Γ. 2 Η εμμονή στο πολυτονικό αποτελεί γενικευμένη τάση ειδικά στο πεδίο της κριτικής, φιλολογίας και λογοτεχνικής δοκιμιογραφίας. Την άφησα ασχολίαστη, για να μην ξεφύγω από την ουσία της παρουσίασης. Εξάλλου, όταν το βιβλίο είναι αξιόλογο, τότε ισχύει το «σ.τ.π.». Δηλαδή «συγχωρητέο το πολυτονικό».

---

info: Κώστας Κουτσουρέλης, «Κ.Π. Καβάφης. Δοκίμιο». Εκδόσεις «Μελάνι», Αθήνα 2013.