Το αρχείο του Νίκου Γκάτσου στη Βιβλιοθήκη του Χάρβαρντ

Η «Αμοργός» ταξίδεψε και έφτασε στην Αμερική. Το μόνιμο σπίτι της από εδώ και στο εξής, μαζί με όλο το αρχείο του Νίκου Γκάτσου, θα είναι η Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, εκτός από το Αιγαίο. Αυτός ο θησαυρός είναι παγκοσμίως πλέον προσβάσιμος και θα διατίθεται για μελέτη και σπουδή σε φοιτητές, μεταπτυχιακούς και επιστήμονες ανά τον κόσμο, στεγαζόμενο στην περίφημη και ξακουστή Βιβλιοθήκη του. Κι ο Παναγιώτης Ροΐλος, Καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας και Νεοελληνικών Σπουδών, κάτοχος της Έδρας Γιώργος Σεφέρης εκεί, έχει κάθε λόγο να αισθάνεται περήφανος και δικαιωμένος: «Πριν έναν χρόνο και κάτι, στήριξα με πάθος κι όσο πιο ένθερμα μπορούσα την πρόταση, προκειμένου αυτό το αρχείο να περιέλθει στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου. Η οποία, ξέρετε, μόνο σε έργα μεταβυζαντινής περιόδου, αγγίζει τα 300.000 βιβλία. Σπάνια βιβλία και υπέρτατες εκδόσεις». «Όλα έγιναν σε συνεργασία με τη βιβλιοθηκονόμο, Rhea Lessage, και τη Leslie Morris από τη Βιβλιοθήκη του Χότον , και δεν μπορούμε πραγματικά να περιγράψουμε τη χαρά μας για αυτό το επίτευγμα», συνεχίζει ο Παναγιώτης Ροΐλος. 

Στον ανθό της ελληνικής μεταπολεμικής ποιητικής, μαζί με τους νομπελίστες Σεφέρη και Ελύτη, η γλώσσα, οι ιδέες και η αυτόματη γραφή του Γκάτσου στην «Αμοργό» συμπύκνωσαν με ανυπέρβλητο τρόπο τον συμβολισμό και τον σουρεαλισμό. Το ίδιο και με τη στιχουργική του. Τα ποιήματα που έγιναν τραγούδια, μελοποιημένα από τον Χατζιδάκι, τον Θεοδωράκη και τον Ξαρχάκο, μοιάζει να καταργούν κάθε απόσταση ανάμεσα στο υψιπετές της τέχνης για τους μυημένους και τη «μουσική για τις μάζες». Οι λέξεις, οι εικόνες και ο ρυθμός τους έφτασαν και άγγιξαν κάθε ψυχή και κάθε πτυχή της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ο Νίκος Γκάτσος διαβάστηκε και αποθεώθηκε από τους διανοούμενους, λατρεύτηκε και αποθεώθηκε εξίσου και από τον λαό. Κοινώς ο ορισμός της μεγάλης τέχνης.

Και το μυστικό ήταν στις λέξεις του. Πέρα από την έννοια που περιέκλειαν εμπεριείχαν και εικόνα μα και μια αυτόνομη, ολόδική τους μουσικότητα. Και ίσως σ' αυτό το ολιστικό να κρύβεται και το μεγαλείο του Γκάτσου: ανάμεσα στο προσωπικό σχόλιο - κοινωνικό σχολιασμό και τη φιλοσοφία, ανάμεσα στην εκδιήγηση της Μεγάλης Ιστορίας, εν παραλλήλω με τις «μικρές», τις δικές του ή των ηρώων του, ο ελληνικός μοντερνισμός βρήκε έναν εξαίσιο ισορροπιστή: το αβαντ-γκάρντ βάδισε χέρι χέρι με τη γνήσια λαϊκότητα. Και πλέον θεωρούνται κτήμα και πηγή μελέτης για όλους. 

«Η ελληνική γλώσσα άρχισε να διδάσκεται στην Αμερική από τις αρχές του 19ου αιώνα. Από Αμερικανούς φιλέλληνες μα και από τον ίδιο τον Αλέξανδρο Νέγρη, ήρωα της επανάστασης του 1821, που βρέθηκε στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού το 1828. Αυτά ως προς την αξία αλλά και τη συνεχή ενασχόληση του Χάρβαρντ με τις νεοελληνικές σπουδές», συμπληρώνει ο Παναγιώτης Ροΐλος από τους Δελφούς.

Τι περιλαμβάνει το αρχείο του Νίκου Γκάτσου; Βιβλία, φωτογραφίες, δίσκους υπογεγραμμένους από τους συνθέτες τους, σημειωματάρια, δακτυλογραφημένα κείμενα στη γραφομηχανή, αλληλογραφία με πρόσωπα, όπως ο Ελύτης, ο Σεφέρης αλλά και η Νανά Μούσχουρη, που για πενήντα συνεχή χρόνια αντάλλασσαν αναμεταξύ τους καρτ ποστάλ. 

Η Αγαθή Δημητρούκα, σύντροφος και συνοδοιπόρος του ποιητή από το 1974 μέχρι και το τέλος του, το 1992, μας μιλά, το ίδιο απόγευμα που ανακοινώθηκε και επίσημα από το Χάρβαρντ, γι' αυτήν τη «μετακόμιση», κατάφορα συγκινημένη. «Το είπα άλλωστε και στον Παναγιώτη Ροΐλο. Εγώ θα μιλώ για τα συναισθηματικά κι εσύ για όλα τα υπόλοιπα! Νιώθω  χαρούμενη, ή καλύτερα να γράψετε αγαλλίαση, ναι, σιγουριά και αγαλλίαση είναι αυτό που νιώθω. Ξέρετε, ήταν μεγάλο βάρος η διαχείριση του έργου του. Αλλά και μια ιδιότυπη ομηρία, κατά έναν τρόπο, καθώς διάφοροι ερευνητές μου ζητούσαν συνεχώς επίσκεψη για μελέτη και τσεκάρισμα πηγών. Πέρα από τα χειρόγραφα, ακόμα και η βιβλιοθήκη του αφήνει ίχνη και μαρτυρά πολλά σε έναν που μελετά τον Γκάτσο. Έπρεπε να κανονίζω ραντεβού για επισκέψεις στο σπίτι μας, να μένω μαζί τους, εξ ου και χρησιμοποίησα την λέξη “ομηρία”. Ήταν εξίσου δύσκολος και ο αποχαιρετισμός, μα έπρεπε να γίνει».

Πώς μπορείτε να διαλέξετε τι θα κρατήσετε και τι θα παραδώσετε, τη ρωτώ, καθώς αυτό το συναισθηματικό βάρος αλλά και η χειρωναξία του ξεσκαρταρίσματος σχεδόν μιας ολόκληρης κοινής ζωής τους, είναι σίγουρο πως εμπεριείχε κόπο μα και πόνο. Λέει: «Λειτούργησα με βάση τη συμβουλή του Δον Κιχώτη στον Σάντσο Πάντσο. Πως πρέπει  κανείς να μάθει να αίρεται από τις περιστάσεις. Εννοείται πως χρειάστηκε να κάνω συναισθηματικές υπερβάσεις, ήταν αδύνατον να αποχωριστώ φερ’ ειπείν το αντίτυπο της “Αμοργού” με την αφιέρωσή του σε μένα. Μα, από τη μια, ο εγκλεισμός μου, όπως σας είπα, και από την άλλη, το άγχος μου, μιας και τα χειρόγραφα με τον χρόνο ξεφτίζουν και πρέπει με κάποιο τρόπο να σωθούν από τον εκφυλισμό τους, διευκόλυναν τη διαδικασία. Ήταν όμως και οι άνθρωποι του Χάρβαρντ, που από την πρώτη φορά μέχρι και σήμερα έδειχναν και συνεχίζουν να δείχνουν τόση εμπιστοσύνη! Και να φανταστείτε, όλα έγιναν μέσω μέιλ. Έστελναν και τους απαντούσα, με το υποδεκάμετρο στο χέρι, μιας και έπρεπε να αριθμήσω αλλά και να μετρήσω.  Είμαι πανευτυχής για τη συνεργασία μου μαζί τους».

Η επίσημη ανακοίνωση της Βιβλιοθήκης του Χάρβαρντ για την απόκτηση του αρχείου του Νίκου Γκάτσου.