Ο τελευταίος αυτοκράτορας

Στο «Ζωή και θάνατος του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου» (εκδ. Ψυχογιός), ο Φίλιππος Φιλίππου μάς συμπαρασύρει στα ενδότερα του βίου μιας μείζονος ιστορικής προσωπικότητας που δεν παύει να απασχολεί τη λογοτεχνία.

Είθε να μην καταχωρηθεί στο μέλλον σαν απλή υποσημείωση ο ρόλος των βιβλιοκριτικών στην προώθηση της αναγνωστικής κουλτούρας της χώρας μας. Όλοι αυτοί οι υμνωδοί της λογοτεχνίας εκεί έξω, οι οποίοι ξεκοκαλίζουν ακαταπόνητα βιβλίο μετά το βιβλίο προκειμένου να διακρίνουν τον μεστό από τον άνευ περιεχομένου λόγο, προσφέρουν καθοδήγηση και στήριγμα στα διαβάσματά μας σε βαθμό πολύ μεγαλύτερο από όσο τείνουμε να τους αναγνωρίζουμε.

Σημαντική φυσιογνωμία της ελληνικής κριτικής αποτελεί και ο Φίλιππος Φιλίππου, κορυφαίος θεωρητικός του μυθιστορήματος νουάρ αποχρώσεων, μαζί με τον Κώστα Καλφόπουλο και τον Ανδρέα Αποστολίδη. Η αρθρογραφία του απροσπέλαστη (περισσότερες από 12 σελίδες με συνδέσμους κειμένων του φιλοξενούνται στη biblionet), το φάσμα των ενδιαφερόντων του ευρύτατο (από Πεσόα μέχρι Σιμενόν και από Ίρβιν Γουέλς μέχρι Μπάρι Άνσγουορθ), η γλώσσα του ρευστή και λιτή, χωρίς περιττά φτιασίδια, οι διακριτικές νουθεσίες του πολύτιμες.

Ολοκληρώνοντας αυτή την εισαγωγή με την παρενθετική ευχή να δούμε κάποτε τις βιβλιοκριτικές του δεμένες σε τόμο, περνάμε στην κυριότερη ιδιότητά του, εκείνη του συγγραφέα. Ο Φίλιππος Φιλίππου γεννήθηκε το 1948 στην Κέρκυρα. Ο μποέμικος βίος και η μακρόχρονη θητεία του στα καράβια (εργάστηκε ως μηχανικός πλοίων από το 1968 έως το 1982) προσέδωσαν στο ύφος του την αυροφίλητη ατμόσφαιρα που ανακαλεί ταυτόχρονα Ζαν-Κλοντ Ιζό και τον αγαπημένο του Νίκο Καββαδία.

Παραγωγικός στον υπερθετικό, από την πρώτη του εμφάνιση στα γράμματα, το 1984, ο Φιλίππου έχει γράψει έντεκα μυθιστορήματα, καθώς επίσης και αφηγήματα, μελέτες, βιογραφίες, ενώ επιμελείται σειρές και συνδράμει τακτικά με διηγήματα σε συλλογικά έργα. Πρόκειται για τον ορισμό του αστείρευτου, δεν συμφωνείτε;

Σήμερα, δύο χρόνια έπειτα από τον «Ερωτευμένο Ελύτη», ο συγγραφέας επανέρχεται μέσω της πλέον προσφιλούς του φόρμας, εκείνης του μυθιστορηματικού χρονικού. Έμπνευση του «Ζωή και θάνατος του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου» συναποτέλεσαν τόσο τα παλαιότερα δούναι και λαβείν του Φιλίππου με τους Παλαιολόγους του Βυζαντίου, («Νέα Υόρκη, καλοκαίρι και μοναξιά», 2005), όσο και η καθαυτή γοητεία που εξασκεί στο λογοτεχνικό σινάφι ο βίος του Κωνσταντίνου ΙΑ΄.

Χαρακτήρας ηρωικός και τραγικός συνάμα, ο τελευταίος αυτοκράτορας των ύστατων στιγμών του Βυζαντίου έζησε ρωμαλέα, θυσιάστηκε πρόθυμα, αγάπησε ατελέσφορα, αντιπάλεψε την προδιαγεγραμμένη του μοίρα, υπέκυψε στο σκληρό νόμο της παρακμής του φθίνοντος κρατιδίου του μαχόμενος, πέφτοντας μόλις στα 49 του, «ανώνυμος ήρωας, μαζί με τους άλλους συμπολεμιστές του», όπως έγραψε ο Στέφαν Τσβάιχ.

Υπήρξε ένας οραματικός μεταρρυθμιστής γεννημένος τη λάθος εποχή, σε ακατάλληλες συγκυρίες. Μια προσωπικότητα που αντιπαρήλθε τη λήθη περνώντας στη σφαίρα του θρύλου, τροφοδοτώντας τη λαϊκή παράδοση, την ιστοριογραφία, όσο και τη λογοτεχνία, η οποία διακρίνει διαχρονικά στο πρόσωπό του έναν από τους πιο πειστικούς ήρωές της, όπως θα μπορούσαν να πιστοποιήσουν και τόσοι άλλοι που καταπιάστηκαν μαζί του, όπως ο Βιζυηνός, ο Καβάφης, ο Καζαντζάκης, ο Καραγάτσης, ο Κόντογλου, ο Εγγονόπουλος, ο Ελύτης.

Πώς ακριβώς διαχειρίζεται λοιπόν ο Φιλίππου το τόσο πολυσήμαντο υλικό του; Παρότι ο ίδιος επιμένει πως δεν πρόκειται περί ιστορικού μυθιστορήματος, ο συγγραφέας προσπέλασε ωκεανούς πληροφορίας προτού σκύψει πάνω από το έργο του, ενώ στο παράρτημα του τόμου, παραθέτει εκτενέστατη βιβλιογραφία σχετική με τη ζωή του Παλαιολόγου. Ο Φιλίππου ανέτρεξε, μελέτησε, περιπλανήθηκε σε βιβλιοθήκες, φροντίζοντας επιπλέον να εμπλουτίσει τις εμπειρίες του περιδιαβαίνοντας τα ίδια τα μέρη που περπάτησε ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, τον Μυστρά και την Κωνσταντινούπολη. Προπάντων, σημαντικότερη επιδίωξη και μέγιστο κατόρθωμά του ήταν το να αφηγηθεί τη ζωή του αυτοκράτορα και του περίγυρού του σαν παραμύθι. Για να δανειστούμε τα δικά του λόγια, «ήταν οι νεκροί που προσπάθησα να ζωντανέψω, εκείνοι που μοιράστηκαν τη συμπόνια μου για τη μοίρα τους, οι ήρωες και οι ηρωίδες που μου πρόσφεραν την άφατη ηδονή, την οποία νιώθει κάποιος γράφοντας αφηγήματα». Πράγματι, ο Φίλιππος Φιλίππου ζει για να γράφει.