Βαρθολομαίος: Ένας πατριάρχης που μοιάζει διαφορετικός - Ένα βιβλίο όπου εμπλέκονται σημαντικοί συντελεστές

Το βιβλίο «Βαρθολομαίος - Αποστολή και όραμα» για τον εν ενεργεία Πατριάρχη Κωνσταντινούπολης, το οποίο μόλις κυκλοφόρησε από τον καινούργιο εκδοτικό οίκο «ΑΘΕΝS Bookstore publications», έχει ορισμένες καινοτομίες σε σύγκριση με άλλα που αναφέρονται επίσης σε εκκλησιαστικές προσωπικότητες.

Πρώτα-πρώτα, ο συγγραφέας του, ο ιερωμένος κ. Ιωάννης Χρυσαυγής, αν και ελληνικής καταγωγής, γράφει στ’ αγγλικά. Αυτό οδήγησε στο ευτυχές αποτέλεσμα μιας πολύ καλής μετάφρασης από τον κ. Βασίλη Αργυριάδη, σε πλούσια νεοελληνική δημοτική, καθώς και σε μονοτονικό – στοιχεία κάθε άλλο παρά αυτονόητα για βιβλίο της ορθόδοξης εκκλησίας (ο ίδιος ο κ. Αργυριάδης ευθύνεται και για την καλή επιμέλεια του τόμου).

Δεύτερο, η δομή του βιβλίου θυμίζει συνεδριακό αφιερωματικό τόμο, αφαιρώντας όμως το βαρύ επιστημονικό στιλ. Συγκεκριμένα, υπάρχει μια Εισαγωγή συν έξι αριθμημένα κεφάλαια που έχει γράψει ο συγγραφέας, αλλά ανάμεσά τους παρεμβάλλονται εφτά κείμενα κάτω από τον γενικό τίτλο «τιμής ένεκεν», που τα έχουν γράψει ισάριθμες προσωπικότητες της διεθνούς θρησκευτικής και της πολιτικής ζωής των ΗΠΑ – όλα τα πρόσωπα πρώτης γραμμής: ο πρώην αντιπρόεδρος των ΗΠΑ κ. Τζο Μπάιντεν (επί Ομπάμα), ο πρώην πάπας κ. Βενέδικτος ΣΤ΄, ο ραβίνος κ. Ντέιβιντ Ρόζεν, ο πρώην αρχεπίσκοπος του Καντέρμπερι κ. Ρόουαν Γουίλιαμς, ο πρώην αντιπρόεδρος των ΗΠΑ κ. Αλ Γκορ (επί Κλίντον), η πρέσβειρα Ειρήνης του ΟΗΕ κ.  Τζέιν Γκούντολ και ο κ. Τζορτζ Στεφανόπυλος, δημοσιογράφος και στέλεχος της κυβέρνησης Κλίντον.  Όλοι αυτοί αναδεικνύουν μη αναμενόμενες  πλευρές του πατριάρχη και/ή την προσωπική σχέση μαζί του (π.χ. ο κ. Στεφανόπουλος μιλάει από τη σκοπιά του απλού πιστού ορθόδοξου για τον ελληνοαμερικάνο ηγέτη του). 

Τρίτο, το συγγραφικό στιλ είναι οικείο, ανθρώπινο και σε γενικές γραμμές ούτε ενοχλητικά «θεουσικό», ούτε πάντα αναιτιολόγητα «αγιογραφικό», παρόλο που γράφει ένας κατώτερος ιερωμένος για τον μέντορά του.

Από κει και πέρα, υπάρχουν μερικά αναμενόμενα στοιχεία: «Πρόλογος» του προέδρου της ελληνικής Δημοκρατίας κ. Προκόπη Παυλόπουλου για την ελληνική έκδοση, «Πρόλογος» του εν ενεργεία πάπα κ. Φραγκίσκου για την αγγλική έκδοση, «Προλεγόμενα», «Αντί επιλόγου», «Ευχαριστίες» και «Φωτογραφίες» (ένα πολυσέλιδο πλουσιότατο παράρτημα).
Εξετάζοντας το κύριο σώμα του βιβλίου, παρατηρούμε ότι δεν είναι βιογραφία, ούτε καν ανεπίσημη (εξάλλου, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, ο ίδιος ο Βαρθολομαίος έχει επανειλημμένα αποθαρρύνει κάθε σχετική απόπειρα). Πρόκειται μάλλον για τμήματα δράσεων που σκιαγραφούν μια έντονη εκκλησιαστική προσωπικότητα και, τελικά, έναν Πατριάρχη που εμφανίζεται να διαφέρει αρκετά από τα περισσότερα στελέχη της ορθόδοξης εκκλησίας, τουλάχιστον όπως τα ξέρουμε εδώ στην Ελλάδα. Βιογραφικά στοιχεία υπάρχουν φυσικά, αλλά είναι διάσπαρτα μέσα στα κείμενα, καθώς και στις φωτογραφίες και τις λεζάντες τους. Επιπλέον, σαφώς δεν τηρείται η χρονολογική αναλογία ηλικίας του Βαρθολομαίου - κεφαλαίων του βιβλίου (η άναρχη αυτή δομή δε μ’ ενόχλησε, λειτούργησε μάλιστα ενάντια στη σοβαροφάνεια του έργου).

Στην Εισαγωγή η πρώτη ενότητα τιτλοφορείται «Λέγε με απλά Βαρθολομαίο» και έχει πολλές στιγμές της προσωπικής και επαγγελματικής του ζωής, δίνοντας το στίγμα για ό,τι ακολουθεί. Η ενότητα «Η ετοιμασία ενός Πατριάρχη» αναφέρεται στην επιτυχία τού να γίνει Σύνοδος των (περισσότερων) ορθόδοξων εκκλησιών και πατριαρχείων (στην Κρήτη, τον Ιούνη του 2016), κάτι που δεν είχε συμβεί ποτέ στην Ιστορία. «Η ενθρόνιση ενός Πατριάρχη» αναπτύσσει το ότι η παραπάνω Σύνοδος ήταν ο κύριος λόγος που ο Βαρθολομαίος είχε γίνει πατριάρχης. Τέλος, «Το αποστολικό όραμα ενός Πατριάρχη» είναι η προετοιμασία για τις σελίδες που έρχονται.

Το κεφάλαιο 1 («Ένα εξαιρετικό μωσαϊκό. Γεφυροποιός σε έναν άστατο κόσμο») αναφέρεται στην Ισταμπούλ, τη στρατιωτική θητεία του Δημήτριου Αρχοντώνη στον τουρκικό στρατό (ήταν έφεδρος αξιωματικός), τη χειροτονία του ως επισκόπου στα 30 του και σε σκόρπια περιστατικά ή αγώνες της ζωής του, κλείνει δε με αναφορές στο χιούμορ, την αγάπη και την καλοσύνη του σκιαγραφούμενου προσώπου. 

Το κεφάλαιο 2 («Καρδιά ορθάνοιχτη. Οικουμενικός υπερασπιστής του σύγχρονου κόσμου») αναφέρεται στις απόπειρες για διάλογο των εκκλησιών ανά τους αιώνες, με έμφαση στον 20ό, και στις προσπάθειες που προηγήθηκαν γα να γίνει η προαναφερθείσα σύνοδος, που πιστώνεται σε μεγάλο βαθμό στην προσωπικότητα του Βαρθολομαίου. Ο διάλογος αφορά τόσο τις σχέσεις μεταξύ των μεγάλων χριστιανικών κλάδων (ορθόδοξοι, καθολικοί, προτεστάντες), όσο και τις συζητήσεις μεταξύ των δεκάδων ορθόδοξων εκκλησιών, καθώς και τη συζήτηση στο Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών (ΠΣΕ). Φαίνεται δε ότι κάποιες επιστροφές «ιερών λειψάνων» έπαιξαν κι αυτές το ρόλο τους στην εξομάλυνση.

Το κεφάλαιο 3 («Από την Ίμβρο στην Κωνσταντινούπολη - Παιδική ηλικία, σπουδές, χειροτονία») είναι κατά βάση βιογραφικό, δε λείπουν όμως και τα χρονικά άλματα, βασικά στην κατεύθυνση του «θείου προορισμού». Ο μετέπειτα Πατριάρχης γεννήθηκε Έλληνας της Ίμβρου, Τούρκος πολίτης, το 1940. Επηρεάστηκε από τον επίσκοπο Μελίτωνα, σπούδασε στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, υπηρέτησε τον πατριάρχη Δημήτριο κ.λπ.

Το κεφάλαιο 4 («Μια κουλτούρα κοινωνίας. Όραμα και διακονία της ορθόδοξης ενότητας») αναφέρεται σε εκκλησιαστικές λεπτομέρειες για τις διαμάχες μεταξύ των εκκλησιών (βασικά με της μετακομμουνιστικής Ρωσίας), καθώς και σε επιμέρους δογματικά και λοιπά θέματα (αυτοκεφαλία, ημερολόγιο, νηστεία, γάμος κ.λπ.), που νομίζω πως δεν ενδιαφέρουν ιδιαίτερα τον μέσο αναγνώστη, ακόμα και θρησκευόμενο. Καθόλου περίεργα, το κεφάλαιο κλείνει με μια υποσημείωση (τη μόνη σ’ όλο το βιβλίο), που καταγράφει αθετήσεις υποσχέσεων από εκκλησίες που τελικά δεν πήραν μέρος στη Σύνοδο.

Στο κεφάλαιο 5 («Ο πράσινος Πατριάρχης. Φροντίδα για τούτο τον κόσμο, όπως για τον επόμενο») ο ίδιος ο τίτλος μαρτυράει το περιεχόμενο. Ο Βαρθολομαίος προηγήθηκε κατά πολύ της καθολικής εκκλησίας σε οικολογικές αναζητήσεις, πράγμα που οι παπικές εγκύκλιοι όχι απλά αναγνώρισαν, μα το πρόβαλαν. Οχτώ συμπόσια σε διαφορετικά μέρη του πλανήτη και πληθώρα άλλων δράσεων το επιβεβαιώνουν. Το κεφάλαιο κλείνει με «πράσινους ιερείς». (Μελαγχολική προσωπική παρατήρηση: αντίθετα, η ορθόδοξη εκκλησία στην Ελλάδα δρα κατεξοχήν αντιοικολογικά).

Τέλος, το κεφάλαιο 6 («Το προφίλ ενός Πατριάρχη - Προσωπικές και ποιμαντικές διαστάσεις») ξεκινάει με την ενθρόνιση του Βαρθολομαίου στον πατριαρχικό θρόνο (1991), περνάει αναδρομικά από τη δράση του σα μητροπολίτη Φιλαδέλφειας (στην Τουρκία, όχι στη Νέα Φιλαδέλφεια της Αθήνας, προσοχή), αναφέρεται σε πολλά άλλα επιμέρους θέματα που αφορούν τον Πατριάρχη και κλείνει «προκλητικά», με αναφορά στο συγγραφέα Νίκο Καζαντζάκη που, ως γνωστόν, είχε υποστεί και εν ζωή και μετά θάνατο εκκλησιαστικό κατατρεγμό. 

Το βιβλίο παρουσιάζει ενδιαφέρον για όλους, εκτός ίσως από κολλημένους ελλαδικούς ορθόδοξους, παρόλο που δεν καταμαρτυρεί στην ελλαδική εκκλησία τα πλείστα όσα, που θαυμάσια θα μπορούσε. Αδυναμίες του βρίσκω κάποιες επαναλήψεις, την «αγιογραφική» τάση του συγγραφέα και τη μη επαρκή αναφορά στις σχέσεις Βαρθολομαίου - Τουρκίας (θέμα έτσι κι αλλιώς δύσκολο), ενώ οι σχέσεις με την εκκλησία της Αμερικής, για παράδειγμα, υπεραναπτύσσονται.

Φωτό: Φωτογραφικά στιγμιότυπα από την εποχή που ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος μεγάλωνε στην Ίμβρο (δεκαετία του ’40) και είχε το όνομα Δημήτριος Αρχοντώνης (διακρίνεται στη φωτό με κοστούμι και τους γονείς του Χρήστο και Μερόπη).