Η Ελένη Μπούρα διαβάζει μόνη τον Νίκο Θέμελη

Είχα την τύχη το 1998 να διαβάσω από τους πρώτους την Αναζήτηση. Έκτοτε η καλή μου τύχη εξακολούθησε, καθώς είχα την τιμή να διαβάσω την Ανατροπή και την Αναλαμπή. Γιατί ήταν τιμή μου να συνεχίσω να είμαι η επιμελήτριά του στα μυθιστορήματα που ακολούθησαν. 

Το καινούργιο σήμερα είναι η επανέκδοση της Αναζήτησης, της Ανατροπής και της Αναλαμπής σε έναν τόμο. Ήταν ιδέα του Νώντα Παπαγεωργίου, είκοσι χρόνια μετά την Αναζήτηση, να επανεκδώσουμε την τριλογία σ’ έναν τόμο. Κι έτσι, βρέθηκα να ξαναδιαβάζω την Αναζήτηση μαζί με την Ανατροπή και την Αναλαμπή. Ομολογώ ότι είχα τεράστια περιέργεια και προσμονή. Πώς θα ήταν η ανάγνωση είκοσι χρόνια μετά; 

Είχα και μια ανησυχία παραπάνω: για μένα, για όλους μας, ο Νίκος Θέμελης είναι μια μεγάλη απώλεια. Εκτός από τον ευρωπαϊστή, τον ορθολογιστή, τον εκσυγχρονιστή… χάσαμε τον ευαίσθητο και σπάνιο φίλο, τον «φωτισμένο», ανοιχτόκαρδο και σεμνό άνθρωπο που ήταν. 

Δεν θα τον είχα, λοιπόν, δίπλα μου να συζητήσουμε, όπως με άλλους συγγραφείς όταν πρόκειται για επανέκδοση. Τι κάνεις σ’ αυτές τις περιπτώσεις; Και αν για παράδειγμα ο συγγραφέας θέλει να ξαναδουλέψει το κείμενό του; Δεν ξεχνώ, εξάλλου, ότι ο ίδιος ο Θέμελης κάποια στιγμή μού είχε πει «Με το πρώτο βιβλίο, την Αναζήτηση, κάτι θα ήθελα να κάνω…». Κι αν εννοούσε ότι εκ των υστέρων, όντας πια πιο ώριμος συγγραφέας, θα ήθελε να την ξαναδουλέψει;

Δεν θα τον είχα δίπλα μου να τον ακούσω πάλι να μου απαντά σε κάποιο σχόλιό μου: «Στάσου να το βρω εγώ» και αμέσως να ξαναπιάνουμε τον ρυθμό της δουλειάς. Γιατί είχε ρυθμό στη γραφή του –μην ξεχνάμε ότι τα δύο πρώτα μυθιστορήματα τα «είπε» στο μαγνητόφωνο– και το μυαλό του έτρεχε πιο γρήγορα από το χέρι του. Γι’ αυτό κι όταν συμφωνούσε μαζί μου σε κάτι που του πρότεινα, μου απαντούσε στα γρήγορα με τη μόνη γερμανική λέξη που ήξερα: ένα ξερό «Γιαβόλ» και συνεχίζαμε.  

Έτσι, ενόψει της επανέκδοσης της τριλογίας, ξαναδιάβασα μόνη μου και τα τρία βιβλία. Νιώθω λοιπόν την ανάγκη να πω ότι ευτυχώς είχε κάνει λάθος. Τίποτα δεν έπρεπε να αλλάξει στα βιβλία του, και ειδικά μάλιστα στην Αναζήτηση. Γιατί εκεί υπάρχει όλη η μαγεία του πρώτου «αθώου» βιβλίου. Η σύγκρουση του παραδοσιακού με το νέο, ο Νικόλας που γίνεται Νικολής εφέντης, οι αφηγήσεις του με την προφορικότητα των παλιών παραμυθάδων που ξεκίνησαν να γράφονται σαν κάρτα κάποια Χριστούγεννα. Ο τόσο «μοντέρνος»τρόπος του να συνδυάσει έξι διαφορετικές αφηγήσεις με τέτοια μυθοπλαστική ευχέρεια και άνεση στην πλοκή. 

Το λέει πολύ καλύτερα από μένα ο ίδιος στο κείμενο που εντάχθηκε στον τόμο ως προλογικό σημείωμα με τον τίτλο ΑΝΑΤΡΕΧΟΝΤΑΣ: «Ανακάλυψα την έκπληξη της έμπνευσης, τη μαγεία της μυθοπλασίας, τη γοητεία της γραφής, οι οποίες και με συνεπήραν. Η πρώτη αφήγηση έφερε τη δεύτερη. Μετά την τρίτη άρχισα να διαισθάνομαι ότι θα μπορούσα να καταλήξω σε μια μεγαλύτερη ενότητα, ίσως σε ένα μυθιστόρημα. Με τον ίδιο τρόπο γράφτηκε το δεύτερο. Έτσι οδηγήθηκα τελικά στην τριλογία».

Αλλά και μετά την Αναζήτηση, στην Ανατροπή επανέρχεται η σύγκρουση δύο κόσμων, αυτή τη φορά του αστικού φιλελευθερισμού με τις επαναστατικές ιδέες. Η συναρπαστική δράση στην Οδησσό και οι ήρωες, ο Θωμάς και η Ελένη ολοζώντανοι. 

Να προσθέσω εδώ το σχόλιο του δημοσιογράφου Παύλου Παπαδόπουλου με το οποίο συμφωνώ απόλυτα: Οι χαρακτήρες του Θέμελη είναι αφύσικα ζωντανοί! Τους ξέρεις, τους έχεις συναντήσει, τους βλέπεις καθαρά. Είναι πρόσωπα που ζουν με μεγάλη δύναμη, πολύ συνειδητά. Και ταυτόχρονα κάτι τους διαφεύγει. Τους διαφεύγει ότι είναι παράλληλα ασυνείδητοι φορείς των δυνάμεων της εποχής τους. Κι αυτό ο Θέμελης το περιγράφει με έναν μοναδικό τρόπο που σε κάνει να σκέφτεσαι ότι κι εσύ είσαι κάτι τέτοιο, ένας συνειδητός και μαζί ασυνείδητος περαστικός, από τη σκηνή της εποχής σου. 

Στην Αναλαμπή αναμετρήσεις πάλι: Ο ασυμβίβαστος Δημητράκης και ο συμβιβασμένος Στέφανος να αγωνίζονται για την ατομική και συλλογική τους ταυτότητα. Η Μεγάλη Ιδέα και ο εθνικός διχασμός, κατά τον Μαρωνίτη, η κρισιμότερη μάλλον περίοδος του Νέου Ελληνισμού.

Ξαναδιάβασα και τα τρία βιβλία απνευστί, ξαγρύπνησα, «ένα κεφάλαιο ακόμη και μετά θα κοιμηθώ...» έλεγα κάθε βράδυ, ήμουν όμως τυχερή, ομολογώ, γιατί είχα την ευκαιρία να θαυμάσω και πάλι τη γοητεία της αφήγησης, την «παραμυθία» του. Μπορώ να σας αραδιάσω πολλά θαυμαστικά, όμως έχουν γραφτεί τα περισσότερα, στο τέλος του τόμου μαζί με κριτικές που μιλούν για τη λογοτεχνία του Νίκου Θέμελη.

Αυτό πάντως που ο ίδιος απαντά στο «γιατί γράφω» είναι ότι: 
Επιδίωξή μου είναι να αναστήσω μια εποχή και ιδιαίτερα τον πολιτισμό της επιλέγοντας πτυχές της, ιστορικό και πραγματολογικό υλικό, καθώς και τον τρόπο προσέγγισής τους, αλλά πάντα σε συνάρτηση με τον μύθο και την πλοκή που θέλω να υπηρετήσω. Πρόσωπα, που είτε αποφεύγουν τις προκλήσεις των καιρών είτε ανταποκρίνονται σ’ αυτές, είναι φορείς ιδεών που άλλοτε προμηνούν την ανάδυση της αστικής τάξης κι άλλοτε την εκφράζουν. Δεν είναι επώνυμες προσωπικότητες της Ιστορίας ή πρόσωπα του κινούνται στον περίγυρό τους, αλλά οι ανώνυμοι άνθρωποι που με τη μικρή ή μεγάλη τους κοινωνία μετέχουν ή συμβάλλουν στο τρέξιμο της Ιστορίας… Ένας κόσμος αστών μάλλον παραμελημένος από την επίσημη παιδεία που μας δόθηκε επί δεκαετίες, ως προς τη συμβολή του στη διαμόρφωση της σύγχρονης ελληνικής πραγματικότητας.

…Γράφω γιατί αισθάνομαι την ανάγκη να αναστοχαστούμε για ένα παρελθόν ολοκληρωμένο, όμως όχι και πεπερασμένο. Γιατί ήταν χωλή η παιδεία που μας προσέφεραν για να πορευτούμε και ανέκαθεν με ενοχλούσαν, στην πραγματικότητα που ζούσα, ιδέες και αντιλήψεις που τις θεωρούσα υπεύθυνες για τις κάθε λογής υστερήσεις και μας εμπόδιζαν «να σηκωθούμε λίγο ψηλότερα»… 

Δεν ξέρω το γιατί, αλλά όσο περνάει ο καιρός αυτή η απάντησή του μου ακούγεται όλο και πιο επίκαιρη.

Διαβάστε περισσότερα για τον Νίκο Θέμελη ΕΔΩ