Υπερτροφικά Εγώ, Ατροφικοί Εαυτοί στην Εικονιστική Εποχή

«Πώς να ζήσω την ζωή μου; » αυτό είναι το κεντρικό ερώτημα στο βιβλίο Η επιμέλεια εαυτού στην εικονιστική κοινωνία (Εκδόσεις Αρμός) του Θεοφάνη Τάση ένα εξαιρετικά φιλόδοξο και πρωτότυπο εγχείρημα συγκερασμού διαφορετικών φιλοσοφικών παραδόσεων σε γλώσσα προσιτή στους μη ειδικούς, δίχως όμως να χάνει τον ακαδημαϊκό του χαρακτήρα. Επιπλέον αποτελεί μία από τις σπάνιες περιπτώσεις στις οποίες ο συγγραφέας δεν μεταφέρει ή μεταφράζει το ήδη υπάρχον υλικό από άλλες γλώσσες με αποτέλεσμα να πρόκειται για κείμενο το οποίο ο συγγραφέας έχει συλλάβει, σκεφτεί και γράψει εκ νέου στα ελληνικά. Αυτό αποτελεί από μόνο του σπάνιο γεγονός καθώς συχνά ακόμη και τα βιβλία φιλοσοφίας  που γράφονται απευθείας στα νέα ελληνικά είτε μεταφέρουν την φιλοσοφική τεχνική ορολογία και ιδιώματα άλλων ευρωπαικών φιλοσοφικών παραδόσεων, είτε χρησιμοποιούν τόσο τεχνική και πυκνή φιλοσοφική ορολογία, ώστε καταληγουν να έιναι δυσπρόσιτα τόσο για το ευρύ κοινό όσο και για όσους δεν έχουν εξοικείωση με την ακαδημαϊκή ιδιόλεκτο στην οποία είναι γραμμένα. Εντυπωσιάζει η γλωσσική επιμέλεια του κειμένου το οποίο επιστρατεύει έναν λεπτοφυή μεταφορικό λόγο και εκφράζεται με μια λεπταίσθητη ποιητικότητα. Συνομιλεί και ενσωματώνει κλασικά και λαιϊκότροπα, διάσημα και άσημα, εξωτικά και οικεία μουσικά, λογοτεχνικά, ποιητικά και θεατρικά στιγμιότυπα σκιαγραφώντας μια κοσμοπολιτική πολιτισμική παρακαταθήκη η οποία λειτουργεί ως καμβάς ή ως μια σταθερή μουσική υπόκρουση καθόλη την διάρκεια της ανάγνωσης του. Αλλωστε στην αρχή κάθε κεφαλαίου βρίσκεται ένας κώδικας QR ο οποίος αν σαρωθεί από ένα εξυπνο κινητό μεταφέρει τον αναγνώστη κατευθείαν στο αντίστοιχο μουσικό κομμάτι.

Ο Τάσης επιχειρεί να αποφύγει τους σκοπέλους τόσο της τεχνικής ακαδημαικής γλώσσας όσο και της πλαδαρής διεπιστημονικής προσέγγισης. Η τελευταία παγίδα αποτελεί κομβικό σημείο για την επιτυχία κάθε φιλοσοφικού δοκιμίου, είδος εντός του οποίου εγγράφεται και ελίσσεται με μαεστρία το κείμενο. Το είδος του φιλοσοφικού δοκιμίου καλλιεργείται σε όλες τις σημαντικές ευρωπαϊκές φιλοσοφικές παραδόσεις και βασίζεται συχνά στην διεπιστημονική προσέγγιση, την αναφορά δηλαδή στα επιτεύγματα και διδάγματα διαφορετικών κλάδων τόσο των ανθρωπιστικών και κοινωνικών όσο και των θετικών επιστημών. Ο Θεοφάνης Τάσης χρησιμοποιεί πληθώρα θεωρητικών δανείων εκτός φιλοσοφίας χωρίς εντούτοις να δανείζεται ετικέτες, αλλά εννοιακούς πυκνωτές, έννοιες, δηλαδή, οι οποίες συνοδεύονται από τον θεωρητητικό μηχανισμό, την λογική που τους δίνει νόημα και τα βασικά συμφραζόμενα εντός των οποίων παράγουν θεωρητικά αποτελέσματα. Συγκροτεί έτσι ένα θεωρητικό πλαίσιο σε συνεχή αυτοκριτική στάση γύρω από τα όρια του και εντός του οποίου « το μη οικείο αποτελεί καλό αγωγό της (φιλοσοφικής) σκέψης.» (G. Canghuilhem). Σε αυτό το πλαίσιο το κείμενο δεν διστάζει ν' αναμετρηθεί με μια πολυειδία μορφών κοινωνικότητας, διαπολιτισμικής επικοινωνίας και οικονομικών συναλλαγών την εποχή του διαδικτύου. Με οξυδέρκεια και συστηματικότητα περιγράφει ένα ευρύ φάσμα αυτού που ονομάζει βιομηχανία τεχνών του βίου χωρίς να παραλείπει να τονίζει τον μεγάλο, σχεδόν μόνιμο απόντα εντός της: μιας αναστοχαστικής τέχνης του βίου. Το κεντρικό διακύβευμα του βιβλίου αφορά « τις προυποθέσεις, το περιεχόμενο και τα όριά της. »(σελ.108) καθώς η βιομηχανία τεχνών του βίου, σύμφυτη ενός άναρχου παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, του οποίου ο Τάσης είναι συχνά επικριτικός, δεν είναι παρά επιφανειακή απάντηση στο πρόβλημα της διαμόρφωσης της ζωής σε βίο καθώς στερείται αναστοχαστικότητας. Ετσι αφήνει το εικονιστικό υποκείμενο της ψηφιακής εποχής ανήμπορο εμπρός σε ένα  σισύφειο καθήκον : την διαχείριση της πληθωριστικής ελευθερίας εντός της σύγχρονής εικονιστικής εποχής παντοδυναμίας των εικόνων του εαυτού και των άλλων. Η πληθωριστική ελευθερία είναι εννοια-κλειδί του συγγραφέα για να αποδώσει την υπαρξιακή κατάσταση απουσίας κεντρικής πηγής νοήματος στην μετανεωτερικότητα όπως ο θεός στην προνεωτερικότητα, η προοδος και η εθνικοαπελευθερωτική ή ταξική επανάσταση στην νεωτερικότητα. Περιγράφει την εκτίναξη της ελευθερίας επιλογής σε βάρος της ελευθερίας καθώς πολλαπλασιάζονται σήμερα οι δυνατότητες επικοινωνίας της εικόνας του εαυτού και οι ατομικές στρατηγικές κοινωνικο-οικονομικής και επαγγελματικής αναγνώρισης στο πλαίσιο μιας παγκοσμιοποιημένης αγοράς ταχύτατης ανταλλαγής υλικών και άυλων, συμβολικών μορφών κεφαλαίου. Η επιμονή στην αναβίωση των τεχνικών επιμέλειας του εαυτού συνυπάρχει με μια συνεχή, ακούραστη επανεξέταση των ανέκδοτων ευκαιριών, αλλά και των σημαντικών κινδύνων που συντελούνται στο πλαίσιο της παγκοσμιοποιημένης φιλελεύθερης δημοκρατίας με βάση τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Ο συγγραφέας μόνον αφελής δεν είναι και η μελέτη του στερείται αγιογραφικών διαθέσεων απέναντι σε ένα εικονιστικό σύμπαν το οποίο εντούτοις αποτελεί την αδήριτη πραγματικότητά μας.

Συνοπτικά, το ζήτημα που θέτει ο Θεοφάνης Τάσης είναι η απεμπόληση από την ακαδημαϊκή φιλοσοφία ενός σημαντικού, αν όχι του σημαντικότερου, παραδοσιακά πεδίου της : Εκείνο του αρχετυπικού σχεδόν ηθικού ερωτήματος του πώς μπορούμε και πρέπει να διάγουμε την ζωή μας ώστε να είναι είναι αξιοβίωτη. Τούτο μάλιστα συμβαίνει ενώ εμφανίζονται πλήθος διεκδικητών αυτού του ρόλου, από τα φιλοσοφικά καφενεία μέχρι την new age κουλτούρα, το life coaching και το self-management. Το ζήτημα δεν είναι στενά πρακτικό ούτε προτείνεται μια σοβαρότερη ή ακαδημαϊκότερη εκδοχή μιας μεταμοντέρνας κοσμικής πνευματικότητας για την λιγότερο ή περισσότερο παγκοσμιοποιημένη μεσαία τάξη. Θεωρώ ότι μια τέτοια εντύπωση θα παραγνώριζε το φιλόδοξο εγχείρημα και την στιβαρή θεωρητική βάση του βιβλιου.

Η ραχοκοκκαλιά του κειμένου αποτελείται από την επαναφορά της αρχαιοελληνικής διάκρισης ανάμεσα σε ζωή και βίο πηγαίνοντας όμως πέραν των πρόσφατων εννοιολογήσεων αυτής της διάκρισης στο πλαίσιο μιας βιο-πολιτικής. Αν και το βιβλίο είναι ο δεύτερος τόμος της σειράς που ο συγγραφέας τιτλοφορεί Πολιτικές του βίου εντούτοις δεν πρόκειται για σπουδή βιοπολιτικής. Ο Θεοφάνης Τάσης επανεξετάζει και εγγράφεται με την σειρά του στην απόπειρα αναβιωσης της παράδοσης των τεχνικών της επιμέλειας του εαυτού από τον Michel Foucault και τον Αλέξανδρο Νεχαμά. Τούτο όμως δεν είναι συνώνυμο μιας έμφασης στο προ-πολιτικό στοιχείο του εαυτού ως μέρος του οίκου ή του λατινικού domus όπως ή έννοια του εαυτού θα άφηνε ενδεχομένως να εννοηθεί καθώς υπάρχει συνεχής έμφαση στην επικαιροποίηση των τεχνικών επιμέλειας εαυτού εντός της παγκοσμιοποιημένης δημόσιας σφαίρας. Ταυτόχρονα δεν πρόκειται για μια αισθητικοποίηση οικονομικών,  κοινωνικών ή ηθικών φαινομένων δηλαδή μια « εστέτ » και εν πολλοίς νεο-αριστοκρατική προσέγγιση της σύγχρονης ψηφιακής εποχής Αντίθετα ο Θεοφάνης Τάσης υπερασπίζεται την έντονα δημοκρατική διάσταση της επιμέλειας του εαυτού στην εικονιστική κοινωνία. Η έννοια του εαυτού που υπερασπίζεται το κείμενο είναι ένα πολυδιάστατο εγώ που κατοικείται από πολλά εμείς και η επιμέλεια του οποίου οφείλει να το μετασχηματίσει σταδιακά μέσω αναστοχασμού και πρακτικών ασκήσεων σε υποκείμενο που βιώνει μια ζωή με νόημα, δηλαδή, έναν μεστό βίο. Για τον λόγο αυτό η επιμέλεια εαυτού συμπεριλαμβάνει και την διαχείριση του αόρατου εντός του– με άλλα λόγια χωρίς να απωθεί και την ανάγκη μελέτης του θανάτου. Στην απώθηση της θνητότητας τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο ο Τάσης εντοπίζει μια από τις κεντρικές αντιφάσεις της εικονιστικής κοινωνίας. Η απώθηση της θνητότητας είναι αναγκαία διότι συγκαλύπτει την ενδεχομενικότητα της κοινωνικής θέσμισης, αλλά την ίδια στιγμή αναστέλλει την δημιουργία κοινωνικού και ατομικού νοήματος.  

                 Ο μακρύς επίλογος του βιβλίου αναπτύσσει το ζήτημα της νοηματοδότησης της πληθωριστικής ελευθερίας ή αλλιώς την ανεξάντλητη και συνεχή ανθρώπινη ανάγκη μιας αναμάγευσης του κόσμου ύστερα από την απομάγευση της νεωτερικότητας. Νομίζω η έμφαση στην ανάγκη δημιουργίας ανέκδοτων μορφών φαντασιακής θέσμισης του κοινωνικού μεταξύ ηθικής και πολιτικής είναι μια από τις θεωρητικές εμμονές του συγγραφέα. Η υπαρξιακή ανάγκη νέων, συλλογικών μορφών φαντασιακής διαμόρφωσης του αόρατου συνεχίζεται ακόμη και σε συνθήκες υποχώρησης των παραδοσιακών θρησκειών και μορφών θρησκευτικότητας αν δεχθούμε ότι κάτι τέτοιο όντως συμβαίνει και δεν πρόκειται για συνύπαρξη και αλληλοδιείσδυση μορφών θρησκευτικής και κοσμικής πνευματικότητας. Η σημασία μάλιστα της πνευματικότητας στην εικονιστική κοινωνία επανέρχεται στο κείμενο μέσω της συχνής έμφασης στην αυθόρμητη δημιουργία νέων κοσμικών, μη θρησκευτικών τελετουργιών και συμβολισμών. Η αποδοχή και ο φιλοσοφικός αναστοχασμός τους μόνον να εμπλουτίσει μπορεί την εικονιστική κοινωνία. Η επιμέλεια του εαυτού επιτρέπει μια διαφορετική εμπειρία της πλουραλιστικής πραγματικότητας καθώς ανοίγει την δυνατότητα άπειρων πολιτικών του βίου οι οποίες δημιουργούνται χωρίς την λογοκρισία ενός καθολικού πρέπει, ενός κανονιστικού προτάγματος που θα επέβαλλε η φιλοσοφία ως νέος, μετανεωτερικός ηθικός νομοθέτης πέραν της εικονιστικής αυταπάτης. Η χαρτογράφηση όμως των ορίων και η συνεχής αναστοχαστική άρα αυτοκριτική στάση απέναντι στην απειρία των τεχνικών μέσων επίτευξης, συμπεριλαμβανομένων παντα και των πνευματικών ασκήσεων, μια ζωής πλήρους νοήματος, ενός ανθρώπινου βίου αποτελεί τον κοινό παρονομαστή μιας ανθρωπινότητας του ανθρώπου, μιας φιλοσοφικής ανθρωπολογίας της “μέριμνας εαυτού », κτήμα εσαεί...