Valentina Gilardi: Χαμένη στη μετάφραση

«Ultima venne la morte» (Crocetti Editore) λέει ο τίτλος που έχω μπροστά μου. Καθόμαστε μαζί με τη Valentina στο σπίτι που νοικιάζει πολλά χρόνια στον Λυκαβηττό, με πολλά βιβλία γύρω μας, δύο σκυλάκια που έχει σώσει και τα πηγαινοφέρνει Ελλάδα-Ιταλία με το αυτοκίνητο, μία γάτα και τη Zyranna αλά ιταλικά. Εχω την τύχη να γνωρίζω τη Ζυράννα Ζατέλη πολλά χρόνια και να τρώμε μαζί με συγκεκριμένη παρέα καλών, κοινών, φίλων κάποιες φορές τον χρόνο -κάθε χρόνο- και να την απολαμβάνω με όλη μου την ψυχή. Σε ένα τέτοιο δείπνο ήταν μαζί μας και η Valentina Gilardi, υπεύθυνη για τη μετάφραση στα ιταλικά τού «O θάνατος ήρθε τελευταίος» (εκδ. Καστανιώτη). «Το βιβλίο της Ζυράννας με πέρασε πραγματικά σε… άλλη διάσταση ως προς τη μετάφραση των Ελληνικών. Μπήκα σε αυτό πρωτάρα και βγήκα πτυχιούχος». Μια ευγενική φυσιογνωμία, μια γυναίκα που με κατέκτησε αμέσως με τον τρόπο της, το χιούμορ και την, σχεδόν άνευ όρων, αγάπη της για τη χώρα μας. Μόλις τελείωσε τη μετάφραση του «Ένα άλμπουμ ιστορίες» του Αντώνη Γεωργίου από τις εκδόσεις «το Ροδακιό» και αναχωρεί για το Μιλάνο όπου διδάσκει στο Λύκειο, Iστορία, Ιταλικά, Λατινικά, Αρχαία Ελληνικά. Προτού αποχαιρετήσουμε μία νέα φίλη, αποφασίσαμε και να σας τη συστήσουμε. Γιατί όπως είπε και η Ζυράννα: «Ωωω, τι ωραία ιδέα! Είναι υπέροχη η Valentina μας!».

«Σπούδασα Φιλολογία στο Κρατικό Πανεπιστήμιο του Μιλάνου. Αρχισα να ασχολούμαι με τα Νέα Ελληνικά από περιέργεια και από μία σύμπτωση. Κάποια στιγμή, ένας φίλος στο πανεπιστήμιο μου μίλησε για τον Ρίτσο, προτείνοντάς μου να κάνω την πτυχιακή μου εργασία πάνω σε ένα συγκεκριμένο ποίημά του. Με την "Τέταρτη Διάσταση" του Ρίτσου βρήκα τον τρόπο να ενώσω τα Αρχαία με τα Νέα Ελληνικά, κι έτσι άλλαξε η ζωή μου. Το πανεπιστήμιο όμως δεν είχε σχεδόν τίποτα όσον αφορά στο έργο του και έτσι μου σύστησαν τον Nicola Crocetti, που ήταν μεταφραστής του και προσωπικός του φίλος. Από εκεί ξεκινά το μεγάλο μου ταξίδι με τις μεταφράσεις και τη Ζυράννα καθώς ο Crocetti εξέδωσε το βιβλίο της. Εκείνος με έπεισε να συνεχίσω με τα Νέα Ελληνικά. Πήγα στο Καποδιστριακό στην Αθήνα και ύστερα από έξι μήνες έφυγα με υποτροφία στην Κύπρο. Κατόπιν αυτών άρχισα να διορθώνω ήδη μεταφρασμένα κείμενα.

»Από τις πιο συγκλονιστικές στιγμές που έχω ζήσει είναι όταν ήρθε η "Οδύσσεια" του Ρόμπερτ Γουίλσον στο Piccolo Teatro στο Μιλάνο. Ανέλαβα τον υποτιτλισμό και τη διερμηνεία στον θίασο και ζούσα κάθε βράδυ μία ανεπανάληπτη και συγκινητική εμπειρία, βλέποντας τους Ιταλούς που γέμιζαν το θέατρο να παραληρούν για ένα έργο με ελληνικό πνεύμα! Ειλικρινά, δεν ξέρω γιατί δεν πήρε καλές κριτικές στην Ελλάδα…

»Πρώτη φορά γνώρισα τη Ζυράννα στην έκθεση βιβλίου στο Τορίνο το 2004. Στο ταξίδι της επιστροφής από εκεί στο Μιλάνο ήμασταν στο αυτοκίνητο με τον Crocetti, τη Ζυράννα και τον Παύλο Μάτεσι. Κάποια στιγμή, κάτι με ρώτησαν και είπα, "Συγγνώμη, είμαι αφιερωμένη", αντί να πω "αφηρημένη". Είδα αργότερα ότι ακόμη και αυτό το είχε χρησιμοποιήσει σε ένα βιβλίο της.

»Όταν ξεκίνησα να δουλεύω το βιβλίο της, υπήρξαν αρκετά σημεία στα οποία είχα απορία και έπρεπε να έρθουμε σε επαφή. Πρώτη φορά συναντηθήκαμε για να δουλέψουμε σε ένα καφενείο σε μια στοά κοντά στη Χαρίλαου Τρικούπη. Ηταν πολύ βοηθητική, υπομονετική και συγκεντρωμένη. Εγώ τότε πια έμενα αρκετά στην Ελλάδα, συναντιόμασταν συχνά για τη δουλειά και σιγά σιγά δημιουργήθηκε μια πιο προσωπική σχέση και οικειότητα.

»Τα πράγματα στα βιβλία της Ζυράννας Ζατέλη δεν είναι τόσο φανερά όσο με άλλους συγγραφείς. Χρειάζεται να ξέρεις ποιες σκέψεις τρέχουν πίσω από όσα γράφει. Κυρίως όταν η απόδοση στη γλώσσα σου εμφανίζει προβλήματα, διότι δεν υπάρχει σαφής όρος για κάτι, πρέπει να μπορείς να αντιληφθείς το βαθύτερο νόημα της σκέψης της, για να μπορέσεις να αποδώσεις τον δικό της, λεκτικό και μη, κόσμο. Το γεγονός ότι τη γνώρισα τόσο καλά λοιπόν, με βοήθησε στο να "περπατήσω" μέσα σε αυτόν τον κόσμο που υπάρχει πίσω από τις λέξεις της. Αφήστε που είναι και γλωσσοπλάστης ενώ χρησιμοποιεί και λέξεις της Βόρειας Ελλάδας… Πολλά δύσκολα…

»Η Ζυράννα είναι αξιαγάπητη. Είναι ταπεινή. Γλυκιά, καλόκαρδη και εξαιρετικά πονόψυχη. Αγαπάει πάρα πολύ τα ζώα. Και είναι πολύ ευαίσθητη. Μία μέρα που ήμασταν σε ένα καφέ στην Αδριανού και ερχόταν ένα τσιγγανάκι συνεχώς στο τραπέζι μας, γύρισε και του είπε, την ώρα που κάποιος στη θέση της θα εκνευριζόταν, "Ευχαριστούμε. Δεν θέλουμε κάτι", με εξαιρετική ευγένεια και γλυκύτητα. Δεν θα ξεχάσω ποτέ τον τρόπο της.

»Μια φοβερή εμπειρία που έζησα μαζί της ήταν οι πυροβασίες σε χωριά γύρω από το δικό της χωριό, το Σοχό. Τις είχε περιγράψει στο βιβλίο της, αλλά άλλο να το διαβάζεις κι άλλο να το ζεις. Η πραγματικότητα ωστόσο αντικατοπτρίζει απολύτως την ατμόσφαιρα που περιέγραφε: την ιερότητα μιας συγκλονιστικής γιορτής με τη μουσική, όπως έλεγε, να σου τρυπάει το μυαλό και να σε θολώνει… Ε, ήταν αλήθεια.

»Η Ζυράννα προσεγγίζει τον θάνατο με έναν πολύ ιδιαίτερο, δικό της τρόπο -σαν να είναι ξεναγός του. Eίναι γιατί εκείνη βλέπει πράγματα που ο υπόλοιπος κόσμος δεν βλέπει. Νομίζω ότι τον έχει αποδεχτεί, σαν να έχει μία οικειότητα μαζί του, δεν ξέρω βέβαια αν τον έχει ξορκίσει. Αλλωστε, ποιος μπορεί να ξορκίσει τον θάνατο;

»Παρότι μοναχική η ίδια, από επιλογή, η οικογένεια αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο στα έργα της. Φαίνεται πάντως και τα δικά της βιώματα να αφορούν μια παράδοση με πολλούς μύθους που τριγυρνούν σε έναν κόσμο σκοτεινό, όπου όλοι, με έναν τρόπο, διεισδύουν. Ο αδερφός της για παράδειγμα, που έχει πάθος με τις βέργες, σκαλίζει πάνω τους με απαράμιλλη μαεστρία, μορφές παράξενες, μυθικές…

»Στην Ελλάδα αγαπώ πολύ το φως. Λατρεύω την Αθήνα και δεν μπορώ να ζήσω μακριά της πάνω από μήνα, παρότι πρέπει. Μου αρέσει, επίσης, να ταξιδεύω στην επαρχία, την οποία βρίσκω πάρα πολύ ενδιαφέρουσα. Υπάρχει μια ιδιαίτερη ομορφιά, ένα μπέρδεμα και ένα χάος με κρυμμένους θησαυρούς. Η αγάπη μου έχει σίγουρα να κάνει με το ότι γνωρίζω καλά τη γλώσσα και τον πολιτισμό. Με συγκινεί να βρίσκομαι σε μέρη που, ενώ έχουν καταστραφεί και δεν έχει μείνει κάτι να δεις, το όνομά τους υπάρχει και σε παραπέμπει με έναν μαγικό τρόπο στην αρχαιότητα και σε όσα έχω "ζήσει" μέσα από τα βιβλία.

»Αντίθετα, σ' αυτή τη χώρα, δεν μου αρέσει το πόσο καμαρώνουν οι άνθρωποι επειδή παραβιάζουν τους νόμους. Από πολύ καθημερινά πράγματα, όπως ένα παρκαρισμένο αυτοκίνητο σε διπλή σειρά, μέχρι πιο σοβαρά, η ελαφρότητα με την οποία αντιμετωπίζεται, καμιά φορά, η παρανομία μπορεί να σε θυμώσει πολύ. Και μετά, δυστυχώς, συνηθίζεις. Με πνίγει η μεγάλη διαφθορά, που υπάρχει και στην Ιταλία φυσικά, αλλά εδώ νιώθω ότι θεωρείται λίγο πιο δεδομένο.

»Η γλώσσα είναι ένα πολύ σημαντικό όπλο για τον άνθρωπο, ακόμη και για τα συναισθήματά του και τον ψυχικό του κόσμο. Όσο πιο πλούσια είναι η γλώσσα που έχεις, τόσο πιο περίπλοκες έννοιες μπορείς να διανοηθείς και να εκφράσεις, άρα μπορείς να εξωτερικεύσεις και πιο περίπλοκα συναισθήματα. Οι εικόνες, ίσως, τις αντικαθιστούν, αλλά με τη γλώσσα σκεφτόμαστε και επικοινωνούμε πιο λεπτεπίλεπτα και με μεγαλύτερη σαφήνεια. Παρατηρώ στα σχολεία της Ιταλίας ότι τα παιδιά από 15 έως 19 ετών δεν ξέρουν καλά Ιταλικά και άρα δυσκολεύονται να εκφραστούν. Πρόκειται για έναν φαύλο κύκλο: όσο λιγότερα εργαλεία έχεις, τόσο δυσκολεύεσαι στο να σκέφτεσαι και να εκφράζεις τις σκέψεις και τα συναισθήματά σου και ενδεχομένως τελικά να καταλήγεις στο να εκφράζεσαι με απλοϊκές λέξεις και εικόνες με συνέπεια να υπολείπεται ο συναισθηματικός σου κόσμος. Επίσης θεωρώ φοβερό το ότι καταργούνται τα Αρχαία Ελληνικά στην Ελλάδα, ενώ στην Ιταλία διδάσκονται. Είναι να απορείς, είναι κρίμα.