Η «Αγνή» συγγραφική ιδιοφυΐα του Τζόναθαν Φράνζεν

Ο συγγραφέας των «Διορθώσεων», της «Ελευθερίας» και των υπόλοιπων βιβλίων που παίζουν σαπόρτ στο μύθο του, ο λογοτέχνης – καθρέφτης της εποχής μας, έχει πολλά να πει ακόμη. Η «Αγνή» διαβάζεται με απληστία. Ο Τζόναθαν Φράνζεν ρολάρει ξανά, μέσα από ένα έργο γεμάτο μυστικά, χρήματα, σχέσεις, ατέρμονους αγώνες για εξουσία και τρομερές εκφάνσεις ενός αμετάκλητα fucked up κόσμου ο οποίος περισώζεται μονάχα από τη λαχτάρα μας για αλληλεγγύη και αγάπη. Δε χρειάζεται να διαβάζεις μυθιστορήματα για να κατανοήσεις τόσο προφανή νοήματα, αν όμως αρέσκεσαι να τα ψηλαφείς με αναπάντεχους και κάθε φορά διαφορετικούς τρόπους, σε αυτές τις σελίδες θα βρεις τους πραγματικούς ήρωές σου. Τέτοια βιβλία βγαίνουν μονάχα μια φορά.

Τι είναι η «Αγνή»; Ένα γινάτι που μετατρέπεται σε απόφαση να προκληθεί πόνος και χάος, με αφορμή ένα βερολινέζικο μυστικό που σέρνεται 25 χρόνια. Και πώς ενώνονται οι ζωές ενός αξέχαστου κουιντέτου χαρακτήρων; Μέσα από τη χαοτική καντρίλια που παίζεται ανάμεσα στους Πιπ Τάιλερ, Αντρέας Βολφ, Άναμπελ Λερντ, Τομ Άμπεραντ, Λέιλα Χελού. Ανθρωπότυποι μη κοινωνικά αντιπροσωπευτικοί, απολαυστικά πολυδιάστατοι συνάμα, τόσο ζωντανοί που έρχονται κοντά μας να τους χαϊδέψουμε το κεφάλι.

Πιπ Τάιλερ, 23 ετών, αληθινό όνομα Αγνή, κάτοικος Όκλαντ, της πόλης στη σκιά του Σαν Φρανσίσκο Μπέι, μια κοπέλα κινούμενο μπέρδεμα από χρέη και καθήκοντα, έχοντας αποφοιτήσει από το κολέγιο με οφειλές 130.000 δολαρίων σε σπουδαστικά δάνεια και δουλεύοντας με τον βασικό μισθό στις Ανανεώσιμες Ενεργειακές Λύσεις. Η Πιπ απεχθάνεται οτιδήποτε τάραζε την καταθλιπτική μητέρα της, το «συμπαγές τούβλο από γρανίτη» στο κέντρο της ζωής της, η οποία με τη σειρά της δεν της λέει ποιος είναι ο πατέρας της, πού γεννήθηκε ή ποιο είναι το αληθινό της όνομα.

Τελματώνοντας σε μια από τις εταιρίες που ευδοκιμούν πλέον στην Καλιφόρνια και τις ΗΠΑ, που δεν κατασκεύαζαν, δεν έχτιζαν, δεν εγκαθιστούσαν καν πράγματα, απεναντίας εμπορεύονταν μια επικοινωνιακή παρλαπίπα περί «καθαρότερης, φτηνότερης ενέργειας με πραγματικές φορολογικές ελαφρύνσεις», το είδος της δουλειάς που κάνει την Πιπ να αισθάνεται τιμωρημένη που χρησιμοποιεί το μυαλό της, εκμεταλλεύεται το ενδεχόμενο να υποβάλει αίτηση για μια από τις επί πληρωμή μαθητείες στο Εγχείρημα Ηλιόφως του Αντρέας Βολφ, διάσημου παραβάτη των νόμων του διαδικτύου. Ήρωας στα μάτια μαζών, ο Βολφ και το εγχείρημά του δραστηριοποιούνται στη Νότια Αμερική, εξαιτίας διαφόρων αμερικανικών και ευρωπαϊκών ενταλμάτων σύλληψης για κατασκοπεία και ηλεκτρονική πειρατεία.

Αντρέας Βολφ, Ανατολικογερμανός, πενηντάρης με αγέραστα good looks και δράση από τα eighties ως σημαντικός παίκτης στο άνοιγμα των αρχείων της μυστικής αστυνομίας μετά την πτώση του Τείχους. Έχοντας βρεθεί ανάμεσα σε εκείνους που εισέβαλαν στο στρατηγείο της Στάζι, εκ των πραγμάτων εκπρόσωπος των πολιτών που απαιτούσαν να πάρουν τα αρχεία στα χέρια τους, ο πρώην διαφωνούντας είναι ιδανικός γκουρού της σύγχρονης φυλής των leakers οι οποίοι ευαγγελίζονται τη διαφάνεια. Δουλειά του πλέον είναι η έκθεση ατιμιών και κακοπραγιών στο άπλετο φως. Μότο του πρότζεκτ του είναι: «το Ηλιόφως είναι το καλύτερο απολυμαντικό». Ο Βολφ εκθέτει κοινωνική αδικία και τοξικά μυστικά σε όλο τον κόσμο, με τελευταία έδρα τη Βολιβία, που του παρέχει άσυλο από τις νομικές διώξεις. Είναι ένας ηθικά άμεμπτος Τζούλιαν Ασάνζ. Κάποιος που μεγάλωσε σε μια χώρα δομημένη σε μυστικά, κάνει τα μυστικά δουλειά του.

Παρά τον εγκιβωτισμένο σαρκασμό του για το «μεγάλο βιβλίο», που θα τον καταξίωνε στον σύγχρονο αμερικανικό κανόνα, και τη χαριτωμένη αναφορά σε «επιδημία από λογοτέχνες Τζόναθαν, αν διάβαζες μόνο τη New York Times Book Review, θα νόμιζες ότι είναι το πιο διαδεδομένο αντρικό όνομα στην Αμερική», ο Φράνζεν υπακούει στο κάλεσμα του λαβυρινθώδους έργου και αναπτύσσει σε έκταση και εύρος τους χαρακτήρες του μέσα από κεφάλαια μίνι – νουβέλες. Μόλις η Πιπ γίνεται οικεία, ως ένας πολύ θυμωμένος άνθρωπος με κακή αυτοκυριαρχία, με καθοριστική για την οπτική της έλλειψη οικογένειας, με ζήλια προς όσους έχουν αδέρφια, με εγγενή καλοσύνη και δυσκολία να λουστεί στο ηλιόφως της Καλιφόρνια ενόσω κολυμπά στις έγνοιες και τελεί σε κατάσταση αθλιότητας περιβαλλόμενη από καταληψίες αναρχικούς, ο συγγραφέας περνά στα χρόνια του Αντρέας Βολφ στο ανατολικό Βερολίνο, στις βουτιές του στα αρχεία της Στάζι, τις περιγραφές της «Δημοκρατίας του Κακού Γούστου», της εύπιστης μικρής Λαοκρατικής Δημοκρατίας της Γερμανίας και την προδοσία της από τον σοβιετικό μπαμπά με τον ερχομό της γκλάσνοστ. Πραγματοποιούμε στο πλάι του την επίθεση στα αρχεία, τη συναναστροφή με τους απόβλητους και τους αντιφρονούντες που προοιωνίζει τον διάσημο γίγαντα της διαφάνειας που θα γίνει αργότερα. Ο Βολφ γεννήθηκε σε μια χώρα στη σκιά της Στάζι και σκότωσε ένα ρουφιάνο της Στάζι. Το παρελθόν ζητά το μερίδιό του από το σήμερα εισάγοντας περισσότερα κομμάτια στη σκακιέρα.

Τομ Άμπεραντ, καταξιωμένος δημοσιογράφος που στήνει μη κερδοσκοπική ειδησεογραφική υπηρεσία στο Ντένβερ. Άναμπελ Λερντ, μητέρα της Πιπ, το να την πεις δύστροπη είναι τρομερός ευφημισμός, η Άναμπελ «βγήκε και μετά έσπασαν το καλούπι». Λέιλα Χελού του Denver Independent. Είχε ένα από τα καλύτερα θέματα της καριέρας της στα χέρια της όταν ερευνά κινούμενη γύρω από το ερώτημα: γιατί η βάση της Πολεμικής Αεροπορίας στο Κέρτλαντ έστειλε μια ρέπλικα πυρηνικής βόμβας στο Αμαρίλο; Πώς χάθηκε το πραγματικό όπλο στο Αλμπουκέρκ, του οποίου τη θέση πήρε η ρεπλίκα; Όλα αυτά ενώ ο τύπος στη μέση του πράγματος είναι πιθανόν νεκρός, οι δύο αδελφές του βρέθηκαν πυροβολημένες στο σβέρκο, και το θέμα φαντάζει σχετικό με ναρκωτικά όσο και με πυρηνικά όπλα. Αληθινά τρομερό υλικό, άριστα οργανωμένο από τον Φράνζεν.

Το σκηνικό μεταφέρεται στη Βολιβία και στη μαθητεία της Πιπ κοντά στον Βολφ, και καθώς το διαδίκτυο είναι καλό στο να ικανοποιεί τις ανάγκες από απόσταση, η Πιπ φέρνει τον εχθρό στο σπίτι όταν επιστρέφει στο Κολοράντο σύμφωνη να εγκαταστήσει λογισμικό κατασκοπείας στο δίκτυο του Άμπεραντ με προτροπή του Βολφ. Το μυστικό θα ξεσκεπαστεί ταυτόχρονα με την αποκλειστικότητα του Denver Independent: «Κλοπή θερμοπυρηνικής βόμβας στο Νέο Μεξικό απετράπη τυχαία. Ο αγνοούμενος δράστης σχετίζεται με μεξικάνικο καρτέλ και διακίνηση ναρκωτικών στη βάση Πολεμικής Αεροπορίας στο Κέρτλαντ. Συναγερμός σε εργοστάσιο πυρηνικών στο Τέξας». Άθελά της, μαζί με το δημοσιογραφικό scoop η Λέιλα Χελού θα πυροδοτήσει και την ενορχηστρωμένη από τον Βολφ σύγκρουση ανάμεσα στους δύο άνδρες. Το αφηγηματικό vertigo που ακολουθεί χτυπά κατευθείαν το νωτιαίο μυελό κάθε αναγνώστη.

Φόντο του βιβλίου, καμβάς πάνω στον οποίο κινούνται οι φιγούρες της «Αγνής» είναι κάθε προβληματική του σύγχρονου κόσμου: κλιματική αλλαγή και πυρηνικά οπλοστάσια, ένας πλανήτης που θα αποτεφρωνόταν ταχέως ή θα ψηνόταν αργά έως θανάτου, η Αμερική ως ένα έθνος αποτελούμενο από άσχημες πρωτιές: στον πληθυσμό των φυλακών, στην κατανάλωση κρέατος, στις λειτουργικές στρατηγικές πυρηνικές κεφαλές, στις κατά κεφαλήν εκπομπές άνθρακα, στην ουρά για τη Δευτέρα Παρουσία. Εκεί που βελονίζει ωστόσο τη γενιά μας στο νευραλγικότερο σημείο, είναι στην εκτεταμένη ενασχόλησή του με το web ως δριμύ ρεύμα που παρασέρνει καθετί στο πέρασμά του: «Οι ανταγωνιστικές διαδικτυακές πλατφόρμες ενώνονταν στη φιλοδοξία τους να ορίσουν κάθε πτυχή της ύπαρξής σου, της ζωής σου».

Το κεφάλαιο «Ο φονιάς» διαβάζεται και σαν ένα αυτόνομο δοκίμιο. Οι παραλληλισμοί του ολοκληρωτισμού με το ίντερνετ, τουλάχιστον για τους σκοπούς του συγγραφέα, μέσα από το πηγαινέλα του Βολφ στο τότε και στο τώρα, χαρίζουν τα πιο στιβαρά αποσπάσματα που μπορείτε να φυλάξετε στο θησαυροφυλάκιο των αναγνωστικών εμπειριών σας. Διαλέγω τυχαία: «Είχε καταβυθιστεί και αναμειχθεί στο διαδίκτυο τόσο πολύ, είχε τόσο πολύ εμπλακεί στον ολοκληρωτισμό του, ώστε η διαδικτυακή του ύπαρξη έφτασε να μοιάζει πιο πολύ αληθινή απ’ ότι ο σωματικός του εαυτός». Ή: «Ο σκοπός του διαδικτύου και των συναφών τεχνολογιών ήταν να “απελευθερώσει” την ανθρωπότητα από τα καθήκοντα –να κάνεις πράγματα, να μαθαίνεις πράγματα, να θυμάσαι πράγματα– που προηγουμένως έδιναν νόημα στη ζωή και συνεπώς συνιστούσαν τη ζωή. Τώρα το μοναδικό καθήκον που έμοιαζε να έχει κάποια σημασία ήταν η βελτιστοποίηση των μηχανών αναζήτησης». Ή: «Όπως τα παλιά πολιτμπιρό, έτσι και το νέο πολιτμπιρό καμωνόταν ότι είναι εχθρός της ελίτ και φίλος των μαζών, αφοσιωμένο να δίνει στους καταναλωτές αυτό που θέλουν, αλλά… φαινόταν ότι το διαδίκτυο το κυβερνούσε ο φόβος: ο φόβος να μην είσαι δημοφιλής και να μην είσαι άνετος και μοδάτος, ο φόβος να χάνεις ευκαιρίες, ο φόβος να σου επιτίθενται με καυστικά σχόλια ή να σε ξεχνούν». Κρατείστε ό,τι σας κάνει. Αν αντικαθιστούσες τη λέξη σοσιαλισμός με τη λέξη δίκτυο, είχες το διαδίκτυο, υπογραμμίζει ο Φράνζεν, σκιαγραφώντας τον περιορισμό της προσωπικότητας σε ένα κλειστό σύστημα διέγερσης και απόκρισης, την εκμηδένιση της διάκρισης ανάμεσα σε ιδιωτικό και δημόσιο, κερδίζοντας για άλλη μια φορά τις εντυπώσεις με τη φρεσκάδα των ιδεών του και τη σχεδόν υποστασιακή απροσαρμοστία των θαυμάσιων ηρώων του. Ένα βιβλίο – έκρηξη χαράς. 

Τζόναθαν Φράνζεν, «Αγνή», σελίδες 736, εκδόσεις Ψυχογιός, μετάφραση Γιώργος – Ίκαρος Μπαμπασάκης