Ομήρου Οδύσσεια: Η οριστική μετάφραση από τον Μανόλη Κ. Χατζηγιακουμή

«Δεν Χάνω». Γραμμένο με κιμωλία στο μαυροπίνακα η ρήση αυτή που θύμιζε σε όλη την τάξη το «χρέος» της, έχει χαραχτεί στη μνήμη μου. Τον θυμάμαι με παιδικό τρόμο και αγάπη στην έδρα, ακούραστο, αυστηρό, δίκαιο, επίμονο, αφοσιωμένο, ένα «Θεό των αρχαίων ελληνικών», να εμπνέει, να καθοδηγεί, να μας προετοιμάζει για την είσοδό μας στο πανεπιστήμιο και στη ζωή. Ο Μανόλης Κ. Χατζηγιακουμής θεωρείται από τους σημαντικότερους κλασικούς φιλολόγους, νεοελληνιστές και μουσικούς ερευνητές της χώρας, για μένα όμως (και για όλους τους μαθητές του πιστεύω), είναι απλά ο Δάσκαλος.

Ένας Δάσκαλος με έργο σημαντικό και σπουδαίο. Η εκδοτική και ερευνητική του δραστηριότητα εκτείνεται από τον Όμηρο και τον Σολωμό στην Εκκλησιαστική Βυζαντινή Μουσική (με εκδοτικές σειρές «Μνημεία», «Σύμμεικτα», «Αρχείον» Εκκλησιαστικής Μουσικής», «Μεσαιωνικά Δημώδη Κείμενα» και άλλα μουσικά και φιλολογικά βιβλία). Σπουδαίο και μοναδικό, έργο ζωής, η «Εκκλησιαστική Μουσική του Νεώτερου Ελληνισμού», του συνόλου δηλαδή των εκκλησιαστικών μελών της περιόδου της Τουρκοκρατίας, όχι μόνο στη γραπτή αλλά και στην ηχητική - ψαλτική της έκφραση μέσα από τους εν ζωή ακόμη μέγιστους ιεροψάλτες (με 122 είδη cd σε κυκλοφορία).

Σε αναγνώριση όλων αυτών τιμάται σήμερα Τρίτη 21 Μαρτίου με το Αριστείο των Γραμμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, με ομόφωνη απόφαση, διάκριση που απονέμεται σε μελετητές των ελληνικών γραμμάτων, οι οποίοι «παράλληλα προς το σύνολο του προγενέστερου σπουδαίου έργου τους, συμβάλλουν μεγάλως και με έργο που συνετελέσθη κατά την τελευταία τετραετία στην πρόοδο των ελληνικών γραμμάτων».

Ο Μανόλης Κ. Χατζηγιακουμής στην τελετή βράβευσης στην Ακαδημία Αθηνών

Ένα από αυτά τα σπουδαία έργα, το σπουδαιότερο ίσως, είναι η «Ομήρου Οδύσσεια» («Εισαγωγή - Κείμενο - Μετάφραση - Σχόλια - Ραψωδίες Α-Ω», που κυκλοφόρησε το 2015 από τις εκδόσεις ΚΕΡΕ [Κέντρο Ερευνών και Εκδόσεων]). Πρόκειται για την «οριστική» έκδοση της Οδύσσειας, ένα μνημειακό έργο 832 σελίδων με μετάφραση απευθείας από το πρωτότυπο.

Όπως σημειώνει στον πρόλογο του τόμου ο ίδιος, «η ομηρική Οδύσσεια αντιμετωπίσθηκε, όχι απλά ως γραπτό, αλλά κυρίως ως προφορικό, δηλαδή ως κινούμενο και εκφωνούμενο (ραψωδικό και απαγγελτικό) κείμενο. Από τα πρώτα ήδη πειράματα έγινε γρήγορα αντιληπτό ότι είχαμε ένα καθαρά αυτόνομο νεοελληνικό κείμενο, το οποίο ήταν στην ουσία, από άλλη σκοπιά, το ίδιο το αρχαίο. Η ισοζυγία αυτή οφειλόταν στο ότι το αρχαίο αντιμετωπίσθηκε πρωτίστως ως προφορικός ήχος. Του οποίου ο απόηχος ήταν, απροσδόκητα, ο ίδιος προφορικός νεοελληνικός ήχος».

Η μετάφραση έγινε σε δύο μεγάλες χρονικές περιόδους και με μεγάλη χρονική απόσταση μεταξύ τους. Κατά την πρώτη (1992-1997) μεταφράστηκαν οι επτά πρώτες Ραψωδίες (α-η) και κατά τη δεύτερη (2010-2015) οι υπόλοιπες δέκα επτά (θ-ω). Στο βιβλίο παρατίθενται για άμεση παραβολή και σύγκριση και τρεις επίσης νεοελληνικές μεταφράσεις της Οδύσσειας, τις οποίες ο Χατζηγιακουμής πρόκρινε ως τις πιο αξιομνημόνευτες: του Πολυλά ως πρώτη και σημείο αναφοράς για τους μεταγενέστερους, του Κακριδή επειδή «παραμένει πάντοτε αναντικατάστατη για τη φιλολογική ερμηνευτική της επάρκεια» και του Μαρωνίτη ως την πιο σύγχρονη και αυτήν με τις περισσότερες απαιτήσεις (γι αυτό και, όπως λέει ο διάλογος μαζί της είναι περισσότερος συχνός και δραστικός).

Εκτός όμως από τον κύριο τόμο ο Δάσκαλος έγραψε και ήδη βρίσκεται στα βιβλιοπωλεία μια μικρή, περισσότερο χρηστική και ευέλικτη έκδοση, το «Ανθολόγιο Οδύσσειας», που αποτελείται από τρία ανεξάρτητα ομοιόσχημα βιβλία. Η ιδέα της Ανθολόγησης, όπως λέει, γεννήθηκε σχεδόν ταυτόχρονα με την έναρξη της Μετάφρασης το 1992 και οικοδομήθηκε σταδιακά και παράλληλα με τη συνολική μετάφραση. Λειτουργεί δε ως μία περίπου σύγχρονη «ποιητική συλλογή», που δίνει τη δυνατότητα να περιηγηθεί κανείς εύκολα στον Όμηρο.

Στον Α΄ τόμο «Ανθολόγιο Οδύσσειας- Μεταφρασμένα Αποσπάσματα» περιέχονται μεταφρασμένα εκατόν ένα τα πιο χαρακτηριστικά αποσπάσματα από ολόκληρη την Οδύσσεια (Ραψωδίες α-ω). Ο Β΄ τόμος «Ανθολόγιο Οδύσσειας - Τα Πρωτότυπα Κείμενα» περιέχει τα αντίστοιχα αρχαία αποσπάσματα με τους ίδιους ακριβώς (νεοελληνικούς) υπέρτιτλους και την ίδια ακριβώς αρίθμηση. Το ενδιαφέρον είναι ότι κάποια από αυτά μπορούν να διαβαστούν αυτόνομα, γεγονός που επιβεβαιώνει την άποψη ότι κάποια προϋπήρχαν ως αυτόνομες αφηγηματικές ενότητες πριν ενταχθούν, με εξαιρετική μαεστρία και τέχνη, στην Οδύσσεια. Ο δε Γ' τόμος «Ανθολόγιο Οδύσσειας- Σχόλια και Αναλύσεις» περιλαμβάνει σχόλια και παρατηρήσεις για την κάθε μία από τις 24 Ραψωδίες χωριστά αλλά και σχόλια για την αφηγηματική τεχνική και τη συνολική λογοτεχνικότητα του έπους.

Τα Ανθολόγια αυτά, σημειώνει ο Μ.Χ., «αναδεικνύουν το κάλλος και την παραστατική δύναμη (σχεδόν κινηματογραφική) ενός ανεπανάληπτου προφορικού ποιητικού κόσμου και αποκαλύπτουν μια σπάνια αφηγηματική τέχνη, προσωπική και συλλογική, που έχει αφήσει ανεξίτηλη τη σφραγίδα της στην οικουμενική ανθρώπινη Ιστορία».

Ο Μανόλης Κ. Χατζηγιακουμής με τον Πρόεδρο της Ακαδημίας Αθηνών, Λουκά Παπαδήμο και τον Αρχιεπίσκοπο Ιερώνυμο

Διαβάστε μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα από τα προλεγόμενα της μεγάλης έκδοσης «Ομήρου Οδύσσεια»:

«Η μετάφραση ενός ποιητικού έργου είναι στην ουσία μια διπλή ποιητική πράξη. Η πρώτη, να αντιλαμβάνεται κανείς αυτό που λέει και αυτό που εννοεί ο ποιητής. Επίσης, με ποιους τρόπους το λέει και γιατί επιλέγει τους τρόπους αυτούς. Με άλλα λόγια, να ταυτίζεται με τον ποιητή την ώρα που δημιουργεί. Η δεύτερη, να αναπαράγει με πιστότητα και ακρίβεια, αλλά και με ανάλογους τρόπους, το συντελεσμένο ποιητικό γεγονός του πρωτοτύπου. Πράξη απόλυτα δεσμευτική, και δύσκολη, σε σχέση με την ελευθερία, και την άνεση, της πρωτότυπης γραφής.

Η μετάφραση ενός αρχαίου ποιητικού έργου είναι παράλληλα μια διπλή γλωσσική πράξη. Η πρώτη, να έχει κανείς βαθιά γνώση του αρχαίου ιδιώματος, του λεκτικού, της δομής, του τυπικού. Κυρίως, να μπορεί να παρακολουθεί, και να ανιχνεύει, την εσωτερική κίνηση και λειτουργία του. Η δεύτερη, να έχει επίσης βαθιά γνώση, και αίσθηση, του νεοελληνικού ιδιώματος.

Απαιτεί επιπλέον μιαν άλλη, ειδική και ουσιώδη, ιδιότητα. Να μπορεί κανείς να αφουγκράζεται, πίσω από τον γραπτό, την αιχμή και την κίνηση ενός προφορικού λόγου. Ενός λόγου ζωντανού και εκφωνητικού με συγκεκριμένο ακουστικό ύφος και ανάλογη ηχητική εκφορά. Στοιχεία τα οποία πρέπει να αναπαράγονται, ως δυναμικά εμβλήματα του αρχαίου εκφωνητικού κειμένου, και στο νεοελληνικό.

Το γνωστό δίλημμα “φιλολογική” ή “λογοτεχνική” είναι στην ουσία ψευδώνυμο και ατελέσφορο. Γιατί, για όσους το θέτουν, η μία υπονοεί καταναγκασμό και η άλλη ασυδοσία. Η μετάφραση είναι (πρέπει να είναι) μία. Στην οποία να συναιρούνται και η φιλολογική και η λογοτεχνική ιδιότητα.

Καμιά μετάφραση δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την αναγκαία φιλολογική ακρίβεια και πιστότητα. Διαφορετικά, ολισθαίνει στη διασκευή, κάποτε και στην παραχάραξη (τουλάχιστον στα σημεία). Εδώ πρέπει να προστεθούν ακόμη η ενάργεια, η σαφήνεια, η αμεσότητα. Από την άλλη, καμιά μετάφραση αρχαίου ποιητικού κειμένου δεν μπορεί επίσης να υπάρξει χωρίς την αύρα της λογοτεχνικής αποτύπωσης.

Ό,τι προσδιορίζει περισσότερο τη μετάφραση ενός αρχαίου ποιητικού κειμένου είναι κυρίως το γλωσσικό της ιδίωμα, το λεκτικό και το ύφος της. Το νεοελληνικό μεταφραστικό ιδίωμα πρέπει να υποστηρίζει, και να υπηρετεί, το πρωτότυπο, όχι να το χρησιμοποιεί για αλλότριους σκοπούς και στόχους. Ιδεολογικούς και δημοτικιστικούς, όπως παλαιότερα, ιδιοπροσωπικούς και ιδιοποιητικούς, όπως συχνά σήμερα. Εδώ ισχύει (πρέπει να ισχύει) το αξίωμα: η μετάφραση για τη μετάφραση». [...]

Περισσότερα στο www.e-kere.gr