Λατρεμένε μου Ιούδα

Ιερουσαλήμ 1959. Μία πόλη χωρισμένη με συρματοπλέγματα και μπλόκα. Οι ελεύθεροι σκοπευτές καραδοκούν πάνω στις στέγες με τα παγωμένα δάxτυλά τους να χαϊδεύουν τη σκανδάλη. Η πόλη είναι γκρίζα, μουντή, υγρή, βροχερή και σε κάποιες φάσεις πασπαλισμένη από μία πούδρα χιονιού. Μία άλλη Ιερουσαλήμ όπου στα σοκάκια αναδύεται η υγρασία, οι γάτες κουλουριάζονται από το κρύο και οι αρουραίοι τα βράδια περιδιαβαίνουν με θρασύτητα ψάχνοντας κάποιο ξεχασμένο κομμάτι τροφής. Μία δεκαετία έχει περάσει από τον πόλεμο της ίδρυσης του Ισραήλ, αλλά ο ίδιος ο πόλεμος βρίσκεται παντού, στα καφενεία, στους δρόμους, στις σκέψεις και στη συμπεριφορά των ανθρώπων, στις θύμισες και στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων. Στην ουσία είναι ένας μη πόλεμος σε μία εμπόλεμη κατάσταση αναμένοντας την επόμενη πολεμική σύγκρουση, η οποία τελικά θα συμβεί λίγα χρόνια μετά. 

Ο Άμος Οζ στον «Ιούδα» του ολοκληρώνει μία αέναη σκέψη που τον βασανίζει εδώ και δεκαετίες. Μόνο που επιλέγει να παρουσιάσει αυτή τη σκέψη του διά μέσου της πλοκής ενός πολυεπίπεδου, διαχρονικού, απίστευτα πυκνού μυθιστορήματος, του σημαντικότερου πονήματός του για ορισμένους μελετητές του. Εξαρχής πρέπει να ειπωθεί πως η μεταφραστική δουλειά της Μάγκυ Κοέν είναι εξαιρετική. Πιστεύω ακόμη πως η μετάφρασή του του «Comfiteor» από τον Ευρυβιάδη Σοφό ήταν ένας άθλος. Ομολογώ πως η μετάφραση της Μάγκυ Κοέν είναι ένα κέντημα από μεταξωτή κλωστή, απίστευτα ανθεκτική, με τη χαρακτηριστική στιλπνάδα του νήματος αυτού. Δυστυχώς δεν ομιλώ την εβραϊκή, οπότε θα κατέληγα ενδεχομένως να εμπιστευτώ κάποια μετάφραση στα αγγλικά ή καλύτερα τα γαλλικά, αλλά ευτυχώς ο «Ιούδας» έπεσε σε καλά χέρια. 

Σε τι συνίσταται το πολυεπίπεδον του εγχειρήματος... Καταρχήν στο ότι δυστυχώς η σοφία είναι σωρευτική διαδικασία που απαιτεί χρόνο, πολλές ήττες και ακόμη περισσότερη πικρία. Λίγοι καταλήγουν στο να τη θωπεύσουν πραγματικά. Ο Άμος Οζ τα κατάφερε και ως εκ τούτου αναδεικνύεται σε αντικείμενο αυτού του ιδιότυπου πόθου, ή ζήλειας; Πόσοι άραγε καταφέρνουν να ισχυριστούν ότι συναναστράφηκαν κάποια στιγμή με τη… σοφία, την αποδέχτηκαν όσο απάνθρωπη, κυνική, πολύπλοκη, ηφαιστειώδης, εκρηκτική κι αν είναι;

Το πρώτο επίπεδο αφορά την αναγκαία πλοκή. Ένας νεαρός, δασύτριχος άνδρας στην αρχή της δεύτερης δεκαετίας της ζωής του. Μορφωμένος αλλά ατίθασος φοιτητής, αριστερός που έμπλεξε στα πλοκάμια της ιστορίας και στροβιλίζεται παρασυρμένος από το ρεύμα αποκαθήλωσης του Στάλιν και την ενέργεια του απόλυτου «εραστή» της Αριστεράς, του Τσε Γκεβάρα. Ένας ηλικιωμένος, σκεβρωμένος, άρρωστος και εκ των πραγμάτων κυνικός διανοούμενος. Μία ερωτική σαραντάρα καταδικασμένη να αναπαράγει στο διηνεκές την πικρία της λόγω της απώλειάς της. Μία σκιά η οποία ανήκει σε νεκρό και διαπερνά όλο το μυθιστόρημα είναι εκεί, συνομιλεί με τους πρωταγωνιστές, τα βιβλία του σκονίζονται στη βιβλιοθήκη, τα υφάσματα του δωματίου του φθείρονται, είναι εκεί, αυτός ένας «Ιούδας» της εποχής του που τόλμησε να αμφισβητήσει την ορθότητα της ίδρυσης του κράτους του Ισραήλ, από προοδευτική και αριστερίζουσα σκοπιά. 

Το δεύτερο επίπεδο αφορά τον «Ιούδα», το μαθητή του Ιησού, αντικείμενο μελέτης του δασύτριχου φοιτητή. Εκείνου που ενδεχομένως να ήταν κατάσκοπος των Φαρισαίων, επιφορτισμένος να τον παρακολουθεί, αλλά να που τον αγάπησε και έγινε ο σημαντικότερος οπαδός του. Αυτός, ένας πλούσιος. Αν δεν ήταν αυτός δεν θα υπήρχε ούτε Χριστιανισμός ούτε και Χριστός. Η «θυσία» του, αποκαλούμενη και «προδοσία», ανέδειξε το νέο δόγμα. Μετά ανέλαβε ο Σαούλ από την Ταρσό, μιλούσε τα ελληνικά, ήταν τελώνης, άνθρωπος της πιάτσας και ως Παύλος ίδρυσε την Εκκλησία, την πιο… ανθεκτική πολυεθνική ever.

Το τρίτο επίπεδο αφορά τις σχέσεις Ιουδαϊσμού - Χριστιανισμού, μία πλοκή (και συμπλοκή) ταύτισης και διχασμού, ένας αρχιτεκτονικός πυλώνας της δημιουργίας του δυτικού συστήματος σκέψης, ένα δίδυμο που στη συνέχεια έγινε τρίδυμο της μονοθεϊστικής αναφοράς στο όνομα της οποία σφάχτηκαν, σφάζονται και θα σφάζονται εκατομμύρια άνθρωποι. Η πιο αλλόκοτη ανθρωποθυσία στην ιστορία του Homo Sapiens.

Η ανάγνωση - προσέγγιση του τέταρτου επιπέδου έχει να κάνει με την ίδια την πορεία του Ισραήλ. Είναι βασανιστικό αυτό το επίπεδο. Τα ερωτήματα είναι αμείλικτα. «Γιατί όταν ο εχθρός προβαίνει σε μία δήλωση είναι πάντα απειλή και όταν εμείς απαντάμε πρόκειται για προειδοποίηση;» Σας θυμίζει κάτι; Μήπως αυτό συμβαίνει καθημερινά, εδώ στη γειτονιά μας, με τις βραχονησίδες, τα εγχώρια ύδατα, τους δικούς μας ουρανούς, τα ιστορικά δίκαια, την «Ιστορία μας» και τον «Θεό μας». Μέσα σε ένα τέτοιο μανιχαϊστικό  σύστημα αξιών, ο καθένας που σκέφτεται ανορθόδοξα  (ή απλώς σκέφτεται), κινδυνεύει ανά πάσα στιγμή να χαρακτηριστεί ως «ο Προδότης» ή «ο Ιούδας». 

Ο Άμος Οζ παλεύει ανάμεσα σε αυτά τα τέσσερα επίπεδα να ορθοποδήσει, να απαντήσει στα βασανιστικά ερωτήματα, να τιμήσει τους νεκρούς, όλους τους νεκρούς της ανθρωποθυσίας στη Μέση Ανατολή, αλλά και να σηκώσει το βλέμμα στο μέλλον, να διεκδικήσει το ορθόν, να προσεγγίσει το σφάλμα. Δεν έχει κόμπλεξ ο Άμος Οζ. Οι ήρωές του ομιλούν ελληνικά, αραμαϊκά, αγγλικά, γερμανικά και αγγλικά, εβραϊκά και αραβικά, είναι δηλαδή επίγονοι της πραγματικής γεωγραφίας της περιοχής. Κάποια στιγμή, ανάμεσα στους τοίχους αυτού του σπιτιού - μαυσωλείου της γνώσης, αλλά και της επίγνωσης, μου φάνηκε να περνά η σκιά του Τσίρκα, όταν η μητέρα της Ατάλιας κλέφτηκε με τον Έλληνα από την Αλεξάνδρεια. Μέχρι και την τελευταία στιγμή, πριν τη φυγή, συνομιλούσε με τον Σαλτιέλ Αμπραβανέλ στα ελληνικά. Το πρόσωπο αυτό είναι φανταστικό αλλά το όνομα παραπέμπει σε μία ιστορική οικογένεια του εβραϊσμού, ίχνη της οποίας θα ανακαλύψει κανείς στην Ισπανία, την Ιταλία, το Άμστερνταμ, τη Θεσσαλονίκη και την Κωνσταντινούπολη. Συνομιλητής του φανταστικού Αμπραβανέλ ο υπαρκτός Μπεν Γκουριόν, ο μεγάλος τιμονιέρης. Ανάμεσα σε αυτά τα φαντάσματα κινείται ο Άμος Οζ στον «Ιούδα» του. Με την οσμή ενός δυνατού τούρκικου καφέ με ελάχιστους κόκκους από κάρδαμο, τη μυρωδιά των σαπισμένων λαχανικών και των έντονων μπαχαρικών στο παζάρι. Αυτή την αίσθηση του αρωματισμένου ταλκ που τόσο μου επανάφερε στη μνήμη μου τη συσκευασία του Old Spice, τότε στις αρχές του ’60. Α ναι. Και το νιαούρισμα της γάτας, εκεί στο κακοφωτισμένο σοκάκι της πόλης των πόλεων όπου ο Ιούδας κρεμάστηκε, ως ύστατη θυσία στη δόξα του Δασκάλου του.

«Ιούδας» του Άμος Οζ, εκδόσεις Καστανιώτη, μετάφραση Μάγκυ Κοέν

«Confiteor» του Ζάουμε Καμπρέ, εκδόσεις Πόλις, μετάφραση Ευρυβιάδης Σοφός