Ο Λιου Γιουρένεκ γράφει για την καταστροφή της Σμύρνης

Έχετε δεσμούς με τους Έλληνες της Μικράς Ασίας; Τι σας έκανε να γράψετε αυτό το βιβλίο;

Δεν έχω προσωπική σχέση με τη Μικρά Ασία. Με άγγιξε η ιστορία του πάστορα Asa Jennings που προσέφερε σωτηρία σε τόσους έλληνες πρόσφυγες. Αναρωτιόμουν «ποιος ήταν αυτός ο άνθρωπος που κατάφερε τόσο πολλά κι όμως ο κόσμος δεν γνωρίζει καν την ύπαρξή του;» Ακολούθησα τα χνάρια και την ιστορία του και έμαθα πολλά περισσότερα – τόσο για την ίδια τη Μικρά Ασία και τη μαγική πόλη της Σμύρνης, όσο και για τη «γενοκτονία» που σκότωσε 3 εκατομμύρια Έλληνες και Αρμένιους.

Σίγουρα κάνατε εκτεταμένη έρευνα για τις ανάγκες του βιβλίου – μήπως η συγγραφή του αποδείχτηκε τελικά μια όμορφη περιπέτεια;

Μια μεγάλη περιπέτεια! Ανέβηκα στην κορυφή του Κοτσάτεπε, του βουνού απ’ όπου ο Μουσταφά Κεμάλ εξαπέλυσε την επίθεσή του προς τον ελληνικό στρατό. Περπάτησα πάνω κάτω την προκυμαία της Σμύρνης αμέτρητες φορές, κρατώντας χάρτες και φωτογραφίες ώστε να μπορώ να «αναπαραστήσω» στο μυαλό μου την τρομακτική σκηνή της φωτιάς και της σφαγής τον Σεπτέμβρη του 1922. Τον τρόμο διαδεχόταν η συγκίνηση, με τις καλύτερες στιγμές να διαδραματίζονται στη Λέσβο, σε ένα μικρό χωριουδάκι που λέγεται Σκάλα Λουτρών. Εκεί γνώρισα τους απογόνους των παλιών Σμυρνιών. Όλοι στο χωριό κατάγονται από πρόσφυγες της Σμύρνης. Διατηρούν μάλιστα ένα όμορφο μικρό μουσείο με αντικείμενα που έφεραν οι δικοί τους από τη Σμύρνη. 

Πείτε μου για την Τουρκία. Θα πρέπει να ήταν επιφυλακτικοί να σας βοηθήσουν, ειδικά αφού η κυβέρνησή τους εξακολουθεί να αρνείται τη γενοκτονία των Αρμενίων;

Πολλοί άνθρωποι στην Τουρκία με βοήθησαν με τις έρευνές μου – ήταν κυρίως καθηγητές πανεπιστημίων, οπότε δεν αντιπροσώπευαν το σύνολο του τουρκικού λαού. Αυτό που νιώθω εγώ είναι πως οι Τούρκοι δεν γνωρίζουν την ιστορία τους, παρά μόνο όπως διαμορφώνεται μέσα από το ιδεολογικό πρίσμα της κυβέρνησής τους, που βλέπει τους Έλληνες και τους Αρμένιους ως ανατρεπτικούς και επικίνδυνους. Η άρνηση της γενοκτονίας είναι προϊόν της τουρκικής κυβέρνησης. Η άρνηση είναι μια προσβολή στο πρόσωπο όλων εκείνων που σκοτώθηκαν και μια διαστρέβλωση της ίδιας της Ιστορίας. 

Σημειώνετε στο βιβλίο σας πως για εκείνη τη σφαγή τότε χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά η λέξη «γενοκτονία». Ωστόσο, η ιστορία της Σμύρνης είναι από τις ξεχασμένες στο χρόνο. Γιατί;  

Πράγματι, τη λέξη «γενοκτονία» επινόησε ένας Εβραίος λόγιος για να χαρακτηρίσει τι συνέβη στην Τουρκία. Το όνομά του ήταν Ραφαέλ Λέμκιν (Raphael Lemkin) και μελετούσε τις γενοκτονίες Αρμενίων και Ελλήνων, οι οποίες αποσκοπούσαν στην πραγματικότητα στη «θρησκευτική κάθαρση» της Ανατολίας. Τα γεγονότα στη Σμύρνη έχουν ξεχαστεί για δυο λόγους. Πρώτον, η κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών, και ειδικότερα το Υπουργείο Εξωτερικών, την ήθελε «ξεχασμένη» μόλις από το 1920 γιατί αυτό βοηθούσε τα σχέδιά τους για ανάπτυξη εμπορικών και διπλωματικών σχέσεων με την Τουρκία. Μάλιστα υπήρξε και επίσημη προπαγανδιστική καμπάνια στις ΗΠΑ που σκοπό είχε να «υποβαθμίσει» τη φρίκη. Δεύτερον, η τουρκική κυβέρνηση προσπάθησε να καλλιεργήσει την αμφιβολία και την αμφισβήτηση γύρω από τα πραγματικά γεγονότα της εποχής, και μέχρι κάποιο σημείο το κατάφερε. Ελπίζω το βιβλίο μου –και η δουλειά πολλών άλλων πάνω στο συγκεκριμένο θέμα– να ρίξει φως και να σβήσει κάθε αμφιβολία για το αν αυτή η γενοκτονία πράγματι συντελέστηκε. Τα στοιχεία είναι αδιάσειστα και αδιάψευστα.

Οι Τούρκοι αφιέρωσαν χρόνο, ενέργεια, προσπάθεια και χρήμα προσπαθώντας να πείσουν τον υπόλοιπο κόσμο πως δεν ήταν εκείνοι οι «αυτουργοί». Έχετε σήμερα «δεύτερες σκέψεις» ως προς το ότι οι Τούρκοι έβαλαν σκόπιμα τη φωτιά που έκαψε τη Σμύρνη;

Καμία αμφιβολία. Υπάρχουν πάρα πολλοί αμερικανοί στρατιώτες που είδαν με τα μάτια τους τούρκους στρατιώτες να βάζουν τη φωτιά. Και δεν είχαν κανένα λόγο να πουν ψέματα για αυτά που είδαν. Υπάρχουν επίσης επίσημες καταθέσεις που πάρθηκαν στο Λονδίνο που  επιβεβαιώνουν την αιτία της πυρκαγιάς. Αρχικά οι Τούρκοι είπαν πως οι Αρμένιοι έβαλαν τη φωτιά, αλλά όταν ζητήθηκε επίμονα από αξιωματικούς του αμερικανικού ναυτικού να παραδώσουν στοιχεία και αποδείξεις για αυτό που ισχυρίζονταν, οι τουρκικές αρχές δεν μπόρεσαν. Μεταγενέστερες μελέτες δείχνουν πως οι Τούρκοι ήθελαν να «εξαφανίσουν» τη Σμύρνη καθώς τη θεωρούσαν προπύργιο της Δύσης και του Χριστιανισμού. 

Τι μας έμαθαν εκείνα τα γεγονότα και τι μας μαθαίνουν ακόμα;

Πρώτον, γενοκτονία είναι όταν μια ομάδα ανθρώπων θεωρεί μια άλλη ομάδα ανθρώπων «λιγότερο ανθρώπους». Αυτή η πεποίθηση τους παρέχει και συνειδησιακά την άδεια να τους σκοτώσουν. Αυτό συνέβη και στην Τουρκία, όπου τους χριστιανούς τους έβλεπαν ως «άπιστα σκυλιά» ή βόδια. Δεύτερο μάθημα, μεγάλες και ισχυρές χώρες όπως οι ΗΠΑ και η Βρετανία (εκείνη την εποχή) δεν είναι πρόθυμες να αποτρέψουν μια γενοκτονία, εάν τα εθνικά τους συμφέροντα δεν δείχνουν να κλονίζονται από μια τέτοια εξέλιξη. Αυτό είναι θλιβερό, αλλά αληθινό. Ασκήθηκε μεγάλη πίεση στον πρόεδρο Warren Harding  να σταματήσει τις δολοφονίες των Ελλήνων στη Σμύρνη, αλλά εκείνος αρνήθηκε να στείλει αμερικανικά στρατεύματα να βοηθήσουν. Τρίτον, ένα πρόσωπο σαν τον Asa Jennings, ο οποίος έδρασε χωρίς επίσημες εντολές αλλά ορμώμενος από την ίδια την ψυχή του, μπορεί να κάνει τεράστια διαφορά στην Ιστορία. Εκατομμύρια άνθρωποι ζουν σήμερα χάρη στον Asa Jennings και τη βοήθεια που «υποκίνησε» έχοντας στο πλευρό του τον έτερο φίλο-υποκινητή, τον αμερικανό υποδιοικητή Halsey Powell. 

Η συνέντευξη δόθηκε στην Kate Tuttle για το «The Boston Globe». {Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ψυχογιός σε μετάφραση του Χρήστου Καψάλη}