Ο Martin Amis ζωντανεύει το Ολοκαύτωμα στο «The Zone of Interest»

Μια εκρηκτική εμπειρία, ένα βιβλίο γραμμένο με το μαχαίρι ανάμεσα στα δόντια. Η αδιανόητη φρίκη της σφαγής των Εβραίων στην Πολωνία και η διαστροφική αργκό του εθνικοσοσιαλισμού μέσα από συναρπαστική μυθοπλασία που δίνει νέα ζωντάνια στο ιστορικό ντοκουμέντο. Επιστρέφοντας με πειστικότερη δεινότητα σε αφηγηματικά εδάφη που έχει διασχίσει το 1991 με το «Βέλος του χρόνου», ο Martin Amis, κορυφαίος ανάμεσα στους κορυφαίους βρετανούς λογοτέχνες της γενιάς του, επιτυγχάνει τον θρίαμβο της υπερσαραντακονταετούς καριέρας του. Το «The Zone of Interest» είναι η επιτομή της καταστροφής σε ένα σφοδρό μυθιστόρημα που πυροβολεί εξ επαφής.

Ήταν ο Αύγουστος του 1942 και ο κόσμος ήξερε, «ο κόσμος γνώριζε εδώ και καιρό». Στον φονικό βιότοπο του Άουσβιτς, βαμμένου στο χρώμα του μουτζουρωμένου λυκόφωτος της Σιλεσίας, λέξεις όπως «σωστό» και «λάθος», «καλό» και «κακό» έχουν προ πολλού εκλείψει. Αυτές οι έννοιες είχαν τον καιρό τους. Τώρα έχει παρέλθει. Το Kat Zet είναι η συντομογραφία του στρατοπέδου, μια κυψέλη θανάτου πληθυσμού 70.000 σαρδελοποιημένων σκλάβων και των βασανιστών τους, η οποία βουίζει σε ρυθμό ιλιγγιώδη υπό συνθήκες ασφυκτικής συμπίεσης. Ταυτόχρονα, αντλώντας από μια πραγματολογική υποσημείωση της περιόδου του πολέμου που αρκετοί ενδεχομένως αγνοούμε, στο κτιριακό σύμπλεγμα στεγάζεται και το Monowitz ή Άουσβιτς III, το εργοστάσιο Buna – Werke της I.G. Farben, το οποίο υπήρξε το βιομηχανικό επίκεντρο της απόπειρας να παραχθεί συνθετικό ελαστικό, συνθετικά καύσιμα, γερμανική αυτάρκεια. Ένα ουτοπικό εργοτάξιο σε μέγεθος πόλης, προορισμένο να εξελιχθεί στη μεγαλύτερη και πιο προηγμένη φάμπρικα της Ευρώπης. Ανάμεσα στις πλατφόρμες των τρένων που δεν παύουν να καταφθάνουν, την ακατάπαυστη εκροή αερίου Zyklon B στα ντους χωρίς αποχετεύσεις, τις διαδρομές από και προς τους φούρνους, τους λάκκους των πτωμάτων και τα ομοειδή κάδρα του μακάβριου, συναθροίζονται τα φαλακρά σπιρτόξυλα που τρέχουν σε σειρές των πέντε, δουλεύοντας πυρετικά με προσδόκιμο ζωής τριών έως τεσσάρων μηνών. Στο Kat Zet κουμάντο κάνουν μαστούρια, αλκοολικοί, παιδόφιλοι, σαδίστριες λεσβίες, όλη η δευτεροκλασάτη πλέμπα των μισθωτών του Ράιχ. Οι μύγες είναι παχιές σαν βατόμουρα, ο αέρας μυρίζει αποπνικτικά σε απόσταση μιλίων και το χιόνι έχει την καφετιά απόχρωση του «σκατού των αγγέλων». Η ζώνη του ενδιαφέροντος, ξεκαθαρίζει ο δημιουργός της, είναι το μέρος όπου έρχεσαι για να μάθεις ποιος είσαι.

Ο Martin Amis παραείναι εμπνευσμένος αρτίστας για να περιγράψει αυτό το μακάβριο τσίρκο με φωτορεαλιστικές εικόνες. Επιστρατεύει προτιμότερα ένα πρωταγωνιστικό τρίο για να κάνει σκιαγραφήσει το τοπίο για λογαριασμό του, μέσα από διαφορετικά πρίσματα, αισθήσεις και επιδιώξεις. Ο Άντζελους «Γκόλο» Τόμσεν, σκιώδης φιγούρα με μαλλιά στο λευκό του πάγου και μάτια από αρκτικό μπλε, είναι ο σύνδεσμος ανάμεσα στον υπόκοσμο του στρατοπέδου και τη ναζιστική ιεραρχία του Βερολίνου. Μηχανορράφος, αγνωστικιστής, αδιάφορος προς τις φανατικές μωρολογίες των ιδεολόγων του Ράιχ, αναγνώστης του Τόμας Μαν με προσωπικό ρίσκο και ασύδοτος γυναικάς σε συνθήκες άφθονων ευκαιριών, όντας ανιψιός του γραμματέα του Χίτλερ, Μάρτιν Μπόρμαν, ο Γκόλο διαβουλεύεται με τους αξιωματούχους της φασιστικής γραφειοκρατίας και παρατηρεί αρκούμενος να περιμένει μια εντολή του «θείου Μάρτιν» για να δράσει. Επίσης, καθώς το «The Zone of Interest» είναι και μια ιστορία αγάπης που διαδραματίζεται σε μιαρές συνθήκες, θα ερωτευτεί την «όμορφη πέρα από την ανθρώπινη σύλληψη» γυναίκα του διοικητή του στρατοπέδου, Χάνα.

O ταγματάρχης Πάουλ Ντολ ενσαρκώνει τη χυδαία και βραδύνοη κοινοτοπία του κακού. Αλκοολικός τραμπούκος που παραχώνει εφημερίδες στις μπότες για να σταθεί στο ύψος της συζύγου του, κάτοχος μιας εσπεράντο ορολογίας καμωμένης από πομπώδη αγγλικά και ιδρυματικά γερμανικά, η κωμικά βοναπάρτεια έπαρσή του, όπως αποτυπώνεται μέσα από τις σελίδες του ημερολογίου που διατηρεί μεθοκοπώντας και διοικώντας υποτυπωδώς το στρατόπεδο, χαρίζει έναν ανακουφιστικά ιλαρό τόνο στο ζοφερό δράμα. Ως διοικητής του Άουσβιτς, ο Ντολ χάνει τα τελευταία ρετάλια της ψυχής του («ήμουν αναίσθητος. Πλέον είμαι ωμός»), τα απομεινάρια της αξιοπρέπειας, τις αμφισβητήσιμες σταθερές του ανδρισμού του, στο τέλος και τις ψευδαισθήσεις του. Μόνο έπειτα από την κατάρρευση του ανατολικού μετώπου ο Ντολ ενδίδει στην πραγματικότητα: Εάν αυτό που κάνουμε είναι καλό, τότε γιατί μυρίζει τόσο μολυσματικά άσχημα; Γιατί τις νύχτες νιώθουμε την ανάγκη να μεθύσουμε τόσο βάναυσα; Γιατί μόνο οι φρενοβλαβείς δείχνουν στο στοιχείο τους εδώ; Γιατί κάνουμε το χιόνι καφετί;

Τραγικότερος πρωταγωνιστής του βιβλίου, ο Ζμουλ Ζαχαρίαζ φυτοζωεί ανάμεσα στους μάρτυρες δίχως καν να διαθέτει την πολυτέλεια της αθωότητας. Ανήκει στους «κατόχους των μυστικών», τους Geheimnistrager. Εβραίος της Πολωνίας που διατηρήθηκε στη ζωή για δεκαπέντε μήνες προκειμένου να εκτελεί καθήκοντα Sonderkommando (ομάδες κρατούμενων που συνόδευαν τους μελλοθάνατους στα ντους και κατόπιν λαφυραγωγούσαν και αφάνιζαν τα πτώματα), ο Ζμουλ κάποια στιγμή θα εξασφαλίσει μολύβι και χαρτί, επομένως και τη δυνατότητα να καταγράψει το ντοκουμέντο της θηριωδίας. Οι ενδοιασμοί του μοιάζουν να ανακαλούν τον ίδιο τον συγγραφέα: «Θα πω ψέματα; Θα χρειαστεί να εξαπατήσω; Το ήξερα ότι ήμουν αηδιαστικός. Θα έγραφα ωστόσο αηδιαστικά;». Όμοια με τον Amis, o Sonderkommando, «ο πιο θλιμμένος άνθρωπος του κόσμου», δεν θα υποκύψει στον μελοδραματισμό. Εκφράζεται με ήχους, μυρωδιές, υπαινιγμούς, άλλωστε από τις πέντε αισθήσεις, η μοναδική που του έχει απομείνει είναι η γεύση. Όλες οι υπόλοιπες έχουν καταστραφεί και πεθάνει. Μια κατάσταση ευπρόσδεκτη αν αναλογιστεί κανείς τι βλέπει, ακούει και υπομένει. Ο Sonderkommando μπορούν να αγγίξει, να σύρει, να παραχώσει. Όμως κάθε επίφαση επαφής έχει χαθεί. Μπορεί να αποφύγει εύκολα ή δύσκολα τη σκέψη. Αδυνατεί ωστόσο να αποδράσει από τα όνειρα. Ακόμη και έτσι, αυτό το μολύβι και αυτά τα κουρελόχαρτα δεν επαρκούν. «Χρειάζομαι χρώματα, ήχους –λάδια και ορχήστρες. Χρειάζομαι κάτι πέρα από τις λέξεις».

Τρεις διαφορετικοί αφηγητές σε έξι κεφαλαιακούς κύκλους: Αυτό είναι το Άουσβιτς του «The Zone of Interest». Σε περιφερειακή δράση, στον Βόλγα, τα στρατεύματα του Φρίντριχ Πάουλους περικυκλώνονται. Και κρυοπαγούν, και λιμοκτονούν. Το Στάλινγκραντ καταρρέει και οι Γερμανοί των μετόπισθεν καίνε και πολεμούν σαν διάβολοι γιατί θα χρειαστούν όλο το δίκαιο του νικητή που μπορούν να εξασφαλίσουν. Η υποθετικά «βιολογικά προδιαγεγραμμένη» επικράτηση εκφυλίζεται στην κατάπτωση του 1943, με τον πόλεμο να φτάνει «σπίτι, στο μέρος όπου άρχισε. Να φτάνει σπίτι, στη Βίλχελμστράσε». Ταξιδεύοντας σε ένα Βερολίνο χωρίς νέους άνδρες, παρά μόνο σακάτηδες, ο Γκόλο αντικρίζει μια πρωτεύουσα βομβαρδισμένη, όπως η Κολωνία, το Αμβούργο, η Βρέμη, το Μόναχο, μαζί με όλη την κοιλάδα του Ρουρ.

Οι οικονομίες του Σπέερ θα κρατήσουν το οχυρό στη ζωή για έναν ακόμη χρόνο το πολύ. Και καθώς τα μέτωπα καταρρέουν, νέες μορφές παράνοιας αναδύονται. Τα ωροσκόπια του Γκέμπελς, η βοτανολογία του Χίμλερ, η εξωφρενική «θεωρία του κοσμικού πάγου» που απλά θα εξωθούσε τους αντιπάλους να σωριάσουν τα όπλα τους και να παραδοθούν. Οι εθνικοσοσιαλιστικές ονειρώξεις δεν αναιρούν όμως τους αριθμούς: Την περίοδο 1941-44, 35.000 εξοντώθηκαν στο Buna-Werke του Άουσβιτς, το δυνητικό μυστικό όπλο της γερμανικής πολεμικής μηχανής. Απομένει το μεγάλο, αναπάντητο έως σήμερα γιατί, το οποίο ο Martin Amis ερμηνεύει σε έναν μνημειώδη επίλογο, που διατρέχει όλη την ιστορία για να διατυπώσει επισημάνσεις οι οποίες οφείλουν να διαβαστούν με απερίσπαστη προσήλωση σήμερα: Η γενοκτονία των ναζί παραμένει κεντρική στην κατανόηση του εαυτού μας. Ενώ εκείνοι οι «υπάνθρωποι», υπογραμμίζει ο συγγραφέας, υπήρξαν το άλας της Γης.

Προηγουμένως, στα τέλη της δεκαετίας του 1920, χιλιάδες Γερμανοί έκαναν τη μετάβαση από τον κομμουνισμό στον φασισμό και τανάπαλιν χωρίς να ρίχνουν ούτε μια ματιά στον φιλελευθερισμό. Οι υπάκουοι κρεμλινιστές έστρωσαν το μονοπάτι της ίδιας τους της καταπίεσης. Διαβάλλοντας τους σοσιαλδημοκράτες ως ομοειδείς με τους φασίστες, φροντίζοντας παράλληλα να μην επιτυγχάνεται καμία ενότητα στην αριστερά. Όλα αυτά έως τον Μάρτιο του 1933 και την άνευ όρων εθνική παράδοση. Αφότου ανέδειξαν στην καγκελαρία «έναν πολιτικό δολοφόνο, ο οποίος, όταν μιλούσε δημόσια, συχνά έβγαζε αφρούς από το στόμα, έναν άνδρα σχεδόν απτά καλυμμένο με αίμα και λάσπη», υπέκυψαν σε μια διάθεση για έγκλημα χωρίς όνομα σχεδόν υπερφυσική. Αυτά συμβαίνουν όταν διασπείρεις τη θεωρία ότι η απανθρωπιά είναι αρετή, λέει ο Amis. Ακόμη και έτσι, δεν παύει να αναρωτιέται: τι έκανε εκείνο τον λαό, τους άνδρες και τις γυναίκες του, να επιτρέψουν στις ψυχές τους να βιαστούν από έναν ευνούχο; Απογοήτευση από την πολιτική, μια θερμοκεφαλική δεκτικότητα στο μίσος, η άρνηση κάθε μετριοπάθειας. Αναγνωρίζετε τα σημάδια; Να γιατί το «The Zone of Interest» πρέπει να διαβαστεί. 

Martin Amis, «The Zone of Interest», σελ. 320, εκδόσεις Vintage Books