Ο Κώστας και ο Ελευθερουδάκης: 1901 – 2016

Κάπου στο μεταίχμιο ανάμεσα στο 19ο και τον 20ό αιώνα, ένας νεαρός και ευκατάστατος Αθηναίος –ίσως μανιάτικης καταγωγής– αποφασίζει να θυσιάσει τις λαμπρές σπουδές του στη Ρίγα (Φιλολογία και Οικονομικά) και, γυρνώντας στην πόλη του, μπλέκεται για τα καλά με τα βιβλία και τις εκδόσεις. Είναι ο γεννημένος το 1877 Κώστας Ελευθερουδάκης: ξεκινάει τη δράση του (τυπικά 1904, ουσιαστικά από 1901) σαν διευθυντής του «Διεθνούς Βιβλιοπωλείου» (πρώην βιβλιοπωλείο Βιλμπέρ), αργότερα (1910) εξαγοράζει το μερίδιο του Μπεκ στο βιβλιοπωλείο «Μπαρτ και Μπεκ» και τελικά (1920) εξαγοράζει και του Μπαρτ. 

Με έδρα ήδη το περίφημο γωνιακό «Διεθνές βιβλιοπωλείον εν Αθήναις» (Σταδίου και πλατεία Συντάγματος στο σπίτι του Καλλιγά, εκεί που σήμερα είναι η Εθνική Τράπεζα), ο Ελευθερουδάκης αρχίζει και τις εκδόσεις του – που αφήνουν εποχή. Ταυτόχρονα, σαν διανοούμενος και πολύγλωσσος που είναι, γράφει άρθρα σε λογοτεχνικά περιοδικά κι εφημερίδες, παρακολουθεί την ξένη φιλολογική κίνηση, και γίνεται ο ιδρυτής μιας εκδοτικής «δυναστείας» που έφτασε μέχρι τις μέρες μας μέσα από τις τρεις γενιές: 

● ο ίδιος ● ο γιος του Γιώργος και στη συνέχεια η Βιργινία, γυναίκα του Γιώργου ● οι κόρες του Γιώργου και της Βιργινίας, και ειδικά η Σοφία Ελευθερουδάκη. 

Στο μεσοπόλεμο και μετά, οι εκδόσεις «Ελευθερουδάκης» γίνονται από ιδιόκτητες τυπογραφικές εγκαταστάσεις, είναι μοντέρνες για την εποχή τους και καλύπτουν ολόκληρο το φάσμα των πιθανών αναγνωστικών ενδιαφερόντων: λογοτεχνία, εκλαϊκευμένη επιστήμη, τουριστικές εκδόσεις, Ιστορία, εκπαιδευτικά βιβλία, λευκώματα, Άτλαντες, πρακτικά βιβλία κ.λπ., αλλά και καρτ ποστάλ, προγράμματα εκδηλώσεων, ποικίλες λιθογραφίες, ακόμα και παρτιτούρες, αν θυμάμαι καλά. Από την άλλη, σαν βιβλιοπωλείο διαθέτει τα πάντα, ακόμα και σε ξένες γλώσσες. 

Ο Κώστας Χατζιώτης στο βιβλίο του «Βιβλιοπωλεία και εκδοτικοί οίκοι της Αθήνας» (τόμος  Β΄, έκδοση Δήμου Αθηναίων 2001), αναφέρει ότι ο κατάλογος του βιβλιοπωλείου τη χρονιά 1940 έχει 242 σελίδες (δηλαδή διαθέτει τον όγκο μυθιστορήματος) και περιλαμβάνει γύρω στους 10.000 τίτλους, ενώ έχει σε φωτογραφία ένα μεσοπολεμικό κατάλογο που αφορά αποκλειστικά «γαλλικά ιατρικά βιβλία».

Όταν τη δεκαετία του ’60 ο παλιός «Ελευθερουδάκης» (από τον οποίο δεν πρόλαβα να έχω προσωπικές αναμνήσεις) έπεσε λόγω ανοικοδόμησης, το κεντρικό βιβλιοπωλείο μεταφέρθηκε στην οδό Νίκης, πάλι στο Σύνταγμα – εκεί το πρόλαβα εγώ. Στο μεταξύ η φίρμα έγινε αλυσίδα: εξαώροφο στην Πανεπιστημίου, άλλο μικρότερο στον ίδιο δρόμο, Πύργος Αμπελοκήπων, Ψυχικό, Γλυφάδα, Κηφισιά, ίσως και αλλού. «Σήμερα», γράφει ο Χατζιώτης στο παραπάνω βιβλίο του, «είναι η μεγαλύτερη βιβλιεμπορική επιχείρηση της χώρας». 

Αυτά το 2001. Γιατί στο σημερινό σήμερα (2016), η φίρμα ανακοίνωσε κλείσιμο – τουλάχιστον με την τρέχουσα μορφή του κλασικού εκδοτικού οίκου και βιβλιοπωλείου. Στα πεδία «κλείσιμο - χρέη - καταγγελίες - κρίση - φέσια στην αγορά» - «μεγαλοπιάστηκε ή όχι» - «κακοδιαχείριση» και τα συναφή δεν πρόκειται να μπω, παρέλκουν στο συγκεκριμένο άρθρο – δεν υποτιμώ τον ανθρώπινο πόνο, μα δεν τα ξέρω κιόλας για τη συγκεκριμένη επιχείρηση. 

Εκείνο που ξέρω με σαφήνεια είναι ότι ακόμα μια αθηναϊκή επιχείρηση έκλεισε, και μάλιστα από τις παλιές. Κι αυτή τη στιγμή που γράφω, Τρίτη 20 του Σεπτέμβρη, ο φωτογράφος μας, ο Θανάσης Καρατζάς, που έκανε φωτορεπορτάζ στο κατάστημα της Πανεπιστημίου, μου λέει ότι οι πελάτες έχουν ορμήσει στις προσφορές κι αδειάζουν τα ράφια από τα τελευταία βιβλία του «Ελευθερουδάκη», λίγες μέρες προτού κατεβάσει τα ρολά. 

Προσωπικά, ποτέ δεν έγινα πελάτης αυτού του βιβλιοπωλείου, πάντα ήμουνα ομονοιακό στοιχείο, δούλευα εξάλλου και σε βιβλιοπωλεία και έπαιρνα ό,τι ήθελα, άσε τα παλαιοβιβλιοπωλεία, όπου κυρίως σύχναζα (Μοναστηράκι, Πειραιώς,  «ντουλάπες» Ασκληπιού κι ύστερα Μασσαλίας, Νεάπολη κ.λπ.). Οι χώροι του «Ελευθερουδάκη» μού φαίνονταν κάπως κρύοι, οι νεότερες εκδόσεις του σπάνια με συγκινούσαν, άλλοι οίκοι έβγαζαν τους συγγραφείς που διάβαζα κι αγαπούσα, κι όταν τα τελευταία χρόνια έγινα δημοσιογράφος βιβλίου, δεν θυμάμαι να συνεργάστηκα ποτέ με τον οίκο αυτό. Ακόμα, από κόσμο που πήγαινε εκεί άκουγα ότι δεν είχε προσωπικό που να είναι γνώστες του βιβλίου. (Ωστόσο, έβαλα τον «Ελευθερουδάκη», του Συντάγματος φυσικά, στο μυθιστόρημά μου «Ο κηπουρός κι ο καιροσκόπος», «Εστία» 2014). 

Για μένα ο «Ελευθερουδάκης» ήταν πάντα εκδότης. Ο εκδότης του οδηγού «Αθήναι - Αττική», που το έχω στην αρχική μεσοπολεμική έκδοση, και, ακόμα περισσότερο, αυτός που έβγαλε το δωδεκάτομο «Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν», πάλι του μεσοπολέμου (με ένα τετράτομο συμπλήρωμα του ’60 κάτι), το μόνο που μπορούσε να σταθεί δίπλα στη μνημειώδη «Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια» του Παύλου Δρανδάκη. 

Τώρα η φίρμα κλείνει, όπως τουλάχιστον την ξέραμε. Όπως έχουν κλείσει τόσοι και τόσοι άλλοι εκδότες (ενδεικτικά: Δημητράκος, Σαλίβερος, Λιβέριος, Πεχλιβανίδης, Φέξης, Λαδιάς, «Γνώσεις»,  «Εξάντας», «Κείμενα», «Παπασωτηρίου»,  «Ελληνικά γράμματα», «Μοντέρνοι καιροί», «Δελφίνι», «Σμίλη») άλλα βιβλιοπωλεία, παλαιοβιβλιοπωλεία  ή βιβλιοχαρτοπωλεία ή (ενδεικτικά: Νασιώτης, «Εστία», «Προμηθεύς», «Φωλιά του βιβλίου», «Κάουφμαν» κ.λπ.). 

Από την άλλη, πάρα πολλοί εκδοτικοί οίκοι έχουν γεννηθεί τα τελευταία 40 χρόνια (ενδεικτικά: «Καστανιώτης», «ΑΩ»,«Πόλις», «Γράμματα», «Νεφέλη», «Κίχλη», «Μεταίχμιο», «Άγρα», «Αντίποδες», «Νήσος», «Κάκτος», «Γαβριηλίδης», «Λιβάνης», «Ψυχογιός», «Παρουσία» κ.λπ.), πολλοί άλλοι έχουν μετακινηθεί και/ή μετασχηματιστεί, χωροταξικά και/ή εκδοτικά  (ενδεικτικά: «Εστία», «Σιδέρης», «Θεμέλιο», «Ίκαρος», «Κέδρος», «Πατάκης», «Gutenberg», «Πάπυρος» κ.λπ.), πάρα πολλά μικρά βιβλιοπωλεία έχουν ξεκινήσει και δεν φαίνεται να πηγαίνουν άσχημα (ενδεικτικά: «Free Thinking Zone», «Booktalks», «Μοβ Σκίουρος», «Πλειάδες», «Λεξικοπωλείο», «Rachel’s», «Επί λέξει» κ.λπ.). 

Είναι κοινός τόπος αλλά χρειάζεται να το θυμίζουμε: νόμος της εξέλιξης είναι και η φθορά και ο θάνατος και η αναγέννηση – η αναγνωστική ανάγκη δεν πεθαίνει, μονάχα μετασχηματίζεται. Άλλωστε, και η Σοφία Ελευθερουδάκη, στον αποχαιρετισμό της, τόνισε ότι ο «Ελευθερουδάκης» θα εξελιχτεί προς το ίντερνετ, το e-book, το βιβλίο on demand σε προσωπική παραγωγή ή χρήση κι ό,τι άλλο προκύψει – δηλαδή, τελικά, προς το μέλλον.

d.fyssas@gmail.com