Γιουβάλ Νώε Χαράρι, ένας πανεπιστήμονας του καιρού μας

Με τον πολύ πρόσφατο θάνατο του Ουμπέρτο Έκο, θα έλεγε κανείς ότι οι πανεπιστήμονες, τουλάχιστον οι γνωστοί στο ευρύ κοινό (της γραμμής π.χ. Αριστοτέλης, ντα Βίντσι, Νιούτον, Σπένσερ, Μαρξ, Γουέλς, Τσόμσκι) είναι ένα είδος που τείνει να εκλείψει. Αλλά η περίπτωση του κ. Γιουβάλ Νώε Χαράρι δείχνει ότι, παρότι η γνώση αυξάνεται με ραγδαίους ρυθμούς, πανεπιστήμονες υπάρχουν και σήμερα. Και χρωστάω προσωπική χάρη –σαν αναγνώστης μιλάω– στις εκδόσεις «Αλεξάνδρεια», που πήραν τα δικαιώματα κι έφεραν στα ελληνικά το σπουδαίο βιβλίο «Sapiens - Μια σύντομη Ιστορία του ανθρώπου» του παραπάνω συγγραφέα, που είναι ένας μόλις σαραντάρης καθηγητής Ιστορίας στην Ιερουσαλήμ.

Το «Sapiens» είναι κάτι παραπάνω από γοητευτικό. Δεν είναι μόνο ότι «πατάει» σε δεδομένα από δεκάδες επιστημονικούς κλάδους. Είναι επίσης ευσύνοπτο, ρηξικέλευθο (με την έννοια ότι συντρίβει βεβαιότητες που αποτελούν κοινό τόπο για τους περισσότερους από μας), απρόσμενο, κάθε άλλο παρά στρυφνά ή ακαδημαϊκά γραμμένο, με χιούμορ, με πλευρές που αγγίζουν τη Φιλοσοφία, τη Μελλοντολογία του παρόντος, την Επιστημονική Φαντασία και την Οικολογία και –πάνω απ΄ όλα– με πλήρη συνείδηση του ότι ο άνθρωπος είναι ένα αντιφατικά εξελισσόμενο ζώο, με ισχυρό φαντασιακό, που αποτελεί μια ελάχιστη στιγμούλα στην Ιστορία της Γης, συνείδηση που ο συγγραφέας περνάει στους αναγνώστες του. Δεν είναι ίσως περιττό να τονίσω ότι ο συγγραφέας εμφανίζεται σαν ένα μυαλό ελεύθερο, μακριά από εθνικές, θρησκευτικές, οικονομικές ή άλλες δεσμεύσεις /δοξασίες. Το διαδικτυακό του μάθημα το παρακολουθούν πάνω από 80.000 άνθρωποι, ενώ το αγγλόφωνο σάιτ του (www.ynharari.com) έχει απίστευτη πρωτοτυπία και επιδραστικότητα. Πέρασα ώρες τριγυρνώντας μέσα εκεί.

Το βιβλίο είναι διαρθρωμένο σε 20 κεφάλαια που εκτείνονται σε 446 σελίδες μεγάλου μεγέθους, είναι δηλαδή σύντομο και ευσύνοπτο σε σύγκριση με το τι (φιλοδοξεί να) κάνει. Υποστηρίζεται από χρονολόγιο που ξεκινάει από 13,5 δισ. χρόνια πριν! (δηλαδή από την αρχή του Σύμπαντος), φτάνει στο παρόν και προεκτείνεται και στο μέλλον, από μόλις 123 επισημειώσεις (όχι υποσημειώσεις), επίσης λίγες σε σύγκριση με την προδιαγραφή του, 7 χάρτες, 48 εικόνες και το απαραίτητο –αλλά όχι αυτονόητο– αλφαβητικό ευρετήριο κυριωνύμων και εννοιών.

Το «Sapiens» κυκλοφορεί σε καλή και σοβαρή μετάφραση του κ. Μιχάλη Λαλιώτη. Η όλη έκδοση, που διαθέτει σκληρό εξώφυλλο και κουβερτούρα, τιμά την «Αλεξάνδρεια» και τον ελληνικό εκδοτικό κλάδο. Το θεωρώ ένα από τα σημαντικότερα βιβλία της μακράς αναγνωστικής ζωής μου, το οποίο, στον τομέα του, συνεχίζει το νήμα από τον περίφημο «Γυμνό πίθηκο» του Ντέσμοντ Μόρις ή το «Τι πρέπει να γίνει» του Μιχάλη Δερτούζου.

Θα θέλατε να παρουσιάσετε το βιβλίο σας με λίγα λόγια;

Το βιβλίο αφηγείται την ιστορία της ανθρωπότητας από την παλαιολιθική εποχή μέχρι την Εποχή του Πυριτίου, της τεχνολογικής, δηλαδή, επανάστασης. Εξηγεί ότι οι άνθρωποι κυβερνούν τον κόσμο, γιατί είναι τα μόνα ζώα με την ικανότητα να πιστεύουν σε πράγματα της φαντασίας, όπως οι θεοί, τα έθνη, τα χρήματα και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Με βάση αυτή την προκλητική ιδέα, το Sapiens αφηγείται ξανά την Ιστορία του ανθρώπινου είδους από μία εντελώς νέα οπτική γωνία. Βλέπει το χρήμα ως το πιο πλουραλιστικό σύστημα αμοιβαίας εμπιστοσύνης που μηχανεύτηκε ποτέ η ανθρωπότητα, τον καπιταλισμό ως την πιο επιτυχημένη θρησκεία όλων των εποχών και την εκμετάλλευση των ζώων από τη σύγχρονη γεωργία ως το χειρότερο ίσως έγκλημα της ιστορίας. Τέλος, εξηγεί τους λόγους που, ενώ είμαστε μακράν πιο ισχυροί από τους προγόνους μας, δεν είμαστε και πολύ πιο ευτυχισμένοι.

Το «Sapiens» αναπτύσσεται σε «διάλογο» με πολλές επιστήμες. Ποιες είναι οι σημαντικότερες και ποιο ρόλο έπαιξαν στο βιβλίο σας;

Στηρίζεται σε ευρήματα πολλών επιστημών, αγνοώντας τα παραδοσιακά όρια μεταξύ των επιστημονικών κλάδων. Το βιβλίο διερωτάται γιατί οι άντρες έχουν κυριαρχήσει επί των γυναικών στις περισσότερες ανθρώπινες κοινωνίες. Προκειμένου να δώσω απάντηση, έχω διαβάσει πολλά βιβλία και άρθρα, όχι μόνο σχετικά με την ιστορία των διαφυλικών σχέσεων, αλλά και σχετικά με την Ψυχολογία, την Ανθρωπολογία, τη Βιολογία και τη Ζωολογία. Μπορείς να μάθεις πολλά για τις σχέσεις ανδρών – γυναικών, συγκρίνοντάς τες με τις σχέσεις μεταξύ αρσενικών και θηλυκών χιμπατζήδων ή άλλων ζώων.

Συχνά λέγεται ότι οι γυναίκες είναι υποδεέστερες των αντρών, επειδή χρειάζονται βοήθεια στην εγκυμοσύνη ή στη φροντίδα των παιδιά, ενώ αντίθετα οι άντρες αναλαμβάνουν ηγετικούς ρόλους, επειδή είναι πιο ανταγωνιστικοί και επιθετικοί. Ωστόσο, όσον αφορά τους κοντινότερους συγγενείς μας στη φύση –τους πυγμαίους χιμπατζήδες (γνωστούς επίσης ως μπονόμπο)– η δυναμική μεταξύ εξαρτημένων θηλυκών και ανταγωνιστικών αρσενικών οδηγεί σε μητριαρχικές κοινωνίες.

Τι συμβαίνει δηλαδή στους μπονόμπο;

Καθώς τα θηλυκά δεν μπορούν να είναι ανεξάρτητα, αναγκάζονται να αναπτύξουν τις κοινωνικές τους δεξιότητες και να μάθουν να συνεργάζονται, λειτουργώντας κατευναστικά. Γι’ αυτό δημιουργούν κοινωνικά δίκτυα αποτελούμενα μόνο από θηλυκά, που βοηθούν κάθε μέλος να αναθρέψει τα παιδιά του. Τα αρσενικά, στο μεταξύ, αναλώνονται σε μάχες, αναπτύσσοντας ανταγωνιστικές σχέσεις. Επομένως, οι κοινωνικές τους δεξιότητες και οι κοινωνικοί τους δεσμοί παραμένουν υπανάπτυκτοι. Αυτός είναι ο λόγος που οι κοινωνίες των μπονόμπο ελέγχονται από ισχυρά δίκτυα θηλυκών που συνεργάζονται, ενώ τα εγωκεντρικά και μη συνεργάσιμα αρσενικά περιθωριοποιούνται. Αν και οι θηλυκές μπονόμπο είναι κατά μέσο όρο σωματικά ασθενέστερες, συχνά συνασπίζονται προκειμένου να νικήσουν τα αρσενικά που καταπατούν τα όριά τους. Δεδομένου ότι κάτι τέτοιο συμβαίνει στους μπονόμπο, γιατί να μην μπορεί να συμβεί και στις δικές μας κοινωνίες;

Οι Homo Sapiens είναι σχετικά αδύναμα ζώα, αλλά έχουν το πλεονέκτημα να μπορούν να συνεργάζονται αποτελεσματικά σε μεγάλους αριθμούς. Εφόσον είναι έτσι, θα περιμέναμε οι εξαρτημένες γυναίκες να συνεργάζονται, χάρη στις κοινωνικές τους δεξιότητες, προκειμένου να επιβληθούν στους επιθετικούς, αυτόνομους και εγωκεντρικούς άντρες, χειραγωγώντας τους. Πώς κατέληξαν οι κατεξοχήν συνεργατικές γυναίκες να ελέγχονται τελικά από τους ανταγωνιστικούς άντρες, σε ένα είδος του οποίου η επιτυχία στηρίζεται κατά κύριο λόγο στη συνεργασία;

Πόσο καιρό εργαστήκατε για το βιβλίο αυτό;

Για περίπου 10 χρόνια. Για πολλά χρόνια δίδασκα στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ Ιστορία της Ανθρωπότητας και το βιβλίο βασίζεται στις γνώσεις που αποκόμισα από τη διδασκαλία μου εκεί.

Έκανε καλό στον κόσμο το ανθρώπινο είδος;

Όχι, αν το δεις από την οπτική των υπόλοιπων ζώων. Εδώ και εκατοντάδες χρόνια, ο Homo Sapiens έχει οδηγήσει τα περισσότερα είδη στην εξαφάνιση. Αυτό δεν αποτελεί ένα νέο, μοντέρνο φαινόμενο. Όταν πριν 4.500 χρόνια ο Homo Sapiens εγκαταστάθηκε στην Αυστραλία, αφάνισε πάνω από το 90% των μεγάλων ζώων της περιοχής. Πριν 15.000 χρόνια, όταν ο Sapiens έφτασε στην Αμερική εξάλειψε πάνω από το 70% αντίστοιχα. Η ανθρωπότητα στο σύνολό της, πριν ακόμα σπείρει έναν κόκκο σιτάρι και προτού συγγράψει το πρώτο έργο της, είχε ήδη οδηγήσει στον αφανισμό περίπου τα μισά μεγάλα θηλαστικά της Γης.

Σήμερα;

Σήμερα, πάνω από το 90% των ζώων του πλανήτη είναι είτε Sapiens, είτε εκτρεφόμενα ζώα, τα οποία έχουμε εξημερώσει και φυλακίσει. Μόνο 200.000 άγριοι λύκοι έχουν επιζήσει παγκοσμίως συγκριτικά με τους 500 εκατ. εξημερωμένους σκύλους. Υπάρχουν μόνο 900.000 άγριοι βίσωνες συγκριτικά με τα 1,5 δισ. βοοειδή, υπάρχουν 50 εκατ. πιγκουίνοι, αλλά 50 δισ. κοτόπουλα. Σε ολόκληρη την Ευρώπη υπάρχουν συνολικά 1,6 δισ. πουλιά όλων των ειδών, ενώ τα εξημερωμένα κοτόπουλα, ως μεμονωμένο είδος, φτάνουν τα 1,9 δισ.

Η βιομηχανία κρέατος, γαλακτοκομικών και αυγών εκμεταλλεύεται αυτά τα δισεκατομμύρια εξημερωμένων ζώων, τα οποία δεν αντιμετωπίζονται ως έμβια όντα που αισθάνονται πόνο και δυστυχία, αλλά σαν μηχανές. Τα ζώα παράγονται συνήθως μαζικά σε εργοστασιακές εγκαταστάσεις και τα σώματά τους διαμορφώνονται με βάση τις ανάγκες της βιομηχανίας. Περνούν ολόκληρη τη ζωή τους σαν γρανάζια μιας γιγάντιας γραμμής παραγωγής και η ποιότητα της ύπαρξής τους καθορίζεται από τα κέρδη και τις ζημιές των επιχειρήσεων. Αν αναλογιστούμε τα δεινά που προκαλεί, η βιομηχανική γεωργία μάλλον αποτελεί μάλλον το μεγαλύτερο έγκλημα στην Ιστορία.

Οι άνθρωποι είμαστε πιο ευτυχισμένοι σήμερα;

Σήμερα είμαστε πολύ πιο ισχυροί απ’ ό,τι στο παρελθόν και η ζωή μας είναι σίγουρα πιο άνετη απ’ ό,τι ήταν παλιά, αλλά το αν είμαστε πιο ευτυχισμένοι από τους προγόνους μας είναι αμφισβητήσιμο. Αν αναλογιστούμε τα όνειρα των ανθρώπων ανά τους αιώνες, ίσως ζούμε στον παράδεισο, αλλά για κάποιο λόγο δεν το συναισθανόμαστε. Μια πιθανή εξήγηση γι’ αυτό είναι ότι η ευτυχία εξαρτάται λιγότερο από τις αντικειμενικές συνθήκες και περισσότερο από τις προσωπικές μας προσδοκίες. Οι προσδοκίες, όμως, τείνουν να προσαρμόζονται στις υπάρχουσες συνθήκες. Γι’ αυτό οι προσδοκίες φουσκώνουν όσο τα πράγματα βελτιώνονται και, τελικά, ακόμα κι όταν οι συνθήκες βελτιωθούν αποφασιστικά, μένουμε το ίδιο ανικανοποίητοι με πριν.

Μία δεύτερη ερμηνεία είναι ότι τόσο οι προσδοκίες, όσο και η ευτυχία, καθορίζονται από το εσωτερικό βιοχημικό μας σύστημα, το οποίο στην πραγματικότητα δεν ενδιαφέρεται καθόλου για την ευτυχία μας. Διαμορφώθηκε από την εξέλιξη με σκοπό να αυξήσει τις πιθανότητες να επιβιώνουμε και να αναπαραγόμαστε. Μάλιστα η ίδια η εξέλιξη έχει διασφαλίσει το ανικανοποίητο: ό,τι κι αν καταφέρουμε, πάντα θα διψάμε για περισσότερα.

Με μια βαθύτερη θεώρηση του ζητήματος, προκύπτει ότι η βασική μας αντίδραση στην ηδονή δεν είναι η ικανοποίηση, αλλά o πόθος για περισσότερη ευχαρίστηση. Οτιδήποτε καταφέρνουμε ταΐζει μόνο και μόνο την απληστία μας και όχι την ικανοποίησή μας. Γι’ αυτό η ανθρωπότητα ήταν τόσο αποτελεσματική στην κατάκτηση του κόσμου και στη συγκέντρωση ασύλληπτης εξουσίας, αλλά έχει αποτύχει να μεταφράσει αυτή την εξουσία σε ευτυχία.

Ποια είναι η άποψή σας για τον καπιταλισμό;

Ο καπιταλισμός δεν είναι φυσική κατάσταση της ανθρωπότητας, αλλά αποτελεί μάλλον την πιο επιτυχημένη θρησκεία στα χρονικά της, τόσο που σήμερα οι περισσότεροι άνθρωποι στον κόσμο τον εκλαμβάνουν ως απόλυτη αλήθεια. Το κύριο δόγμα της καπιταλιστικής θρησκείας υποστηρίζει ότι η οικονομική ανάπτυξη είναι η πηγή όλων των αγαθών. Ισχυρίζεται ότι ακόμα κι αν θέλει κανείς δικαιοσύνη, ελευθερία και ισότητα, δεν μπορεί να τις έχει χωρίς οικονομική ανάπτυξη. Η λύση για όλα τα συλλογικά προβλήματα είναι η οικονομική ανάπτυξη, ενώ η λύση για όλα τα ατομικά προβλήματα είναι η αγορά και κατανάλωση προϊόντων, η οποία με τη σειρά της εξαρτάται από την οικονομική ανάπτυξη. Επομένως κάθε άνθρωπος, κάθε οικογένεια, εταιρεία και χώρα οφείλουν συνέχεια να παράγουν περισσότερο απ’ ό,τι σήμερα, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει ότι θα παραβλέψουν άλλες αξίες, όπως η διατήρηση της κοινωνικής ισότητας, η διασφάλιση της οικολογικής αρμονίας ή η εύρεση της εσωτερικής γαλήνης. Χάρη στον καπιταλισμό, η ανθρωπότητα χαίρει τρομακτικής ανάπτυξης τους τελευταίους αιώνες, αλλά όλη αυτή η ανάπτυξη δεν έχει κάνει απαραίτητα τον κόσμο καλύτερο. Άρα χρειαζόμαστε κάτι παραπάνω. Δυστυχώς, για την ώρα δεν γνωρίζουμε καμία βιώσιμη εναλλακτική στον καπιταλιστικό τρόπο σκέψης.

Είναι πολύ εύκολο να ασκείς κριτική στον καπιταλισμό και πολύ δύσκολο να διατυπώσεις εναλλακτικές...

Η τελευταία σοβαρή εναλλακτική, ο κομμουνισμός, απαξίωσε τόσο βαθιά την ίδια του την υπόσταση, ώστε λίγοι άνθρωποι αντέχουν να τον δοκιμάσουν ξανά. Νομίζω ότι η μεγαλύτερη πρόκληση για κάποιον που μέμφεται τον καπιταλισμό είναι να βρει μια ρεαλιστική και λειτουργική εναλλακτική. Και είναι πια καιρός να σκεφτούμε κάτι, γιατί ο καπιταλισμός φαίνεται να οδηγείται όντως σε μείζονα κρίση. Ό,τι κάνει την κρίση ιδιαίτερα οξεία, είναι οι αναμενόμενες επιπτώσεις της τεχνητής νοημοσύνης. Οι αλγόριθμοι των υπολογιστών συναγωνίζονται την ανθρώπινη νοημοσύνη σε ολοένα και περισσότερα γνωστικά πεδία. Αναπτύσσουμε αλγόριθμους που μπορούν να οδηγήσουν αυτοκίνητα, να διεξάγουν πολέμους και να διαγνώσουν ασθένειες καλύτερα από εμάς τους ίδιους. Μόλις τα αυτoκινούμενα οχήματα και τα ιατρικά ρομπότ ξεπεράσουν σε ικανότητες τους αληθινούς οδηγούς και γιατρούς αντίστοιχα, εκατομμύρια εργαζόμενοι σ’ όλο τον κόσμο θα χάσουν τη δουλειά τους. Παράλληλα, παραμένει αβέβαιο αν θα δημιουργηθούν νέοι τομείς απασχόλησης, όπου οι άνθρωποι θα αποδίδουν καλύτερα από τους υπολογιστές, αντισταθμίζοντας τις απώλειες. Ποια θα είναι η χρήση των ανθρώπων σ’ έναν τέτοιο κόσμο; Τι θα κάνουμε με τους εκατομμύρια άχρηστους, από οικονομική άποψη, ανθρώπους; Δεν ξέρουμε. Δεν διαθέτουμε κανένα οικονομικό μοντέλο που να αντιστοιχεί σε μία τέτοια κατάσταση.

Ποια είναι τα βασικά σας συμπεράσματα για το μέλλον του ανθρώπινου είδους;

Στο πέρασμα των ετών, υπήρξαν πολλές οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές επαναστάσεις, αλλά ένα τουλάχιστον στοιχείο παρέμεινε σταθερό: η ίδια η ανθρωπότητα. Έχουμε ακόμα το ίδιο σώμα και το ίδιο μυαλό, όπως οι πρόγονοί μας στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ή στην αρχαία Αίγυπτο. Ωστόσο, στις επόμενες δεκαετίες η ανθρωπότητα θα ζήσει, για πρώτη φορά στην ιστορία της, μία ριζοσπαστική επανάσταση. Πέραν της κοινωνίας και της οικονομίας, το ίδιο το σώμα και το μυαλό μας θα μεταμορφωθεί, ως αποτέλεσμα της Γενετικής Μηχανικής, της Νανοτεχνολογίας και της διασύνδεσης εγκεφάλου-υπολογιστή. Τα βασικά προϊόντα της οικονομίας του 21ου αιώνα θα είναι ανθρώπινα μυαλά και σώματα.

Πώς να σκεφτόμαστε το μέλλον μας;

Σκεφτόμαστε έναν κόσμο, στον οποίο άνθρωποι πανομοιότυποι με εμάς θα απολαμβάνουν καλύτερη τεχνολογία: όπλα λέιζερ, ευφυή ρομπότ και διαστημόπλοια που ταξιδεύουν με την ταχύτητα του φωτός. Ωστόσο, η επαναστατική προοπτική των μελλοντικών τεχνολογικών επιτευγμάτων είναι η μετάλλαξη του ίδιου του Ηomo Sapiens, συμπεριλαμβανομένων του σώματος και του μυαλού. Η τεχνολογική επανάσταση δεν θα αφορά δηλαδή μόνο τα οχήματα και τα όπλα μας. Το πιο συναρπαστικό πράγμα στο μέλλον δεν θα είναι τα διαστημόπλοια, αλλά τα όντα που θα τα χειρίζονται.

Και με το θάνατο;

Παλιά ο θάνατος θεωρούνταν μεταφυσικό φαινόμενο. Πεθαίναμε γιατί ήταν θέλημα θεού, του Κόσμου ή της Μητέρας Φύσης. Επομένως, οι άνθρωποι πίστευαν ότι ο θάνατος μπορούσε να νικηθεί μόνο με κάποια μεγάλη μεταφυσική παρέμβαση, όπως η Δευτέρα Παρουσία. Ωστόσο, τελευταία, έχουμε επαναπροσδιορίσει το θάνατο ως ένα τεχνικό πρόβλημα. Πρόκειται αναμφίβολα για ένα πολύ σύνθετο ζήτημα, που ωστόσο δεν παύει να αποτελεί παρά ένα τεχνικό πρόβλημα. Και η επιστήμη πιστεύει ότι κάθε τεχνικό πρόβλημα έχει κάποια τεχνική λύση. Δεν χρειάζεται να περιμένουμε το θεό ή τον Χριστό ή τον ιουδαϊκό Μεσσία για να νικήσουμε το θάνατο. Μια χούφτα επιστημόνων σε ένα εργαστήριο αρκεί για να γίνει κάτι τέτοιο. Μπορεί παραδοσιακά ο θάνατος να ήταν ειδικότητα ιερέων και θεολόγων, αλλά τώρα αναλαμβάνουν οι μηχανικοί. Πριν από δυο χρόνια η «Google» ίδρυσε μία θυγατρική, την «Callico», με στόχο να δώσει λύση στο θάνατο.

Όλο αυτό θα οδηγήσει σε απίστευτα νέες ευκαιρίες, αλλά και σε τρομακτικούς κινδύνους. Δεν έχει νόημα να είμαστε αισιόδοξοι ή απαισιόδοξοι. Πρέπει να είμαστε ρεαλιστές. Πρέπει να καταλάβουμε ότι αυτό πράγματι συμβαίνει –πρόκειται για επιστήμη και όχι για επιστημονική φαντασία– και είναι καιρός να αρχίσουμε να το σκεφτόμαστε σοβαρά. Τα περισσότερα προβλήματα που απασχολούν τις κυβερνήσεις και τους πολίτες είναι ασήμαντα, συγκριτικά με την επερχόμενη μετάλλαξη της ανθρωπότητας. Η παγκόσμια οικονομική κρίση, το Ισλαμικό Κράτος και η κατάσταση στην Ουκρανία φυσικά και είναι σημαντικά προβλήματα, αλλά επισκιάζονται εντελώς από το ζήτημα της ανθρώπινης αναβάθμισης.