Ex orient lux ή αλλιώς «Φως εξ Ανατολών»

Δεν είναι το «θέμα» που καθιστά ένα βιβλίο καλό ή κακό. Είναι η ικανότητα του συγγραφέα να το αναπαραστήσει. Το ταλέντο του, με άλλα λόγια. Και το ταλέντο στην πεζογραφία συνίσταται στη χρήση της γλώσσας και στη δομή του μυθιστορήματος. (Κοινώς «μοντάζ» στην κινηματογραφική γλώσσα.)

Η γλώσσα είναι το ύφος του συγγραφέα, όπως η εικόνα είναι το ύφος του κινηματογραφιστή. Βραβεία Όσκαρ υπάρχουν και για τους δυο: και για το σκηνοθέτη και για το «μοντέρ». Στην πεζογραφία αυτοί οι δυo είναι το ίδιο πρόσωπο.

Κάνω αυτή την εισαγωγή για να πω ότι η συγγραφέας του βιβλίου «Ο ύπατος της Σμύρνης» Σωτηρία Μαραγκοζάκη (εκδ. Κέδρος, σελ. 420), «ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα που ρίχνει φως στις αθέατες πλευρές της Ιστορίας», παίρνει και τα δυο βραβεία: και της γραφής και της δομής. Αν θεωρήσουμε τη Διδώ Σωτηρίου με το «Ματωμένα χώματα» ως γιαγιά της, τότε η Σωτηρία είναι η πιο άξια απ’ όλες εγγονή.

Οκτώ πρόσωπα, χωρίς ονοματεπώνυμο, καλύπτουν το καθένα από τη σκοπιά του, εναλλασσόμενα στη διαδρομή της αφήγησης, όλο το φάσμα της μικρασιατικής τραγωδίας (1919-1922). Το ένατο πρόσωπο είναι το μόνο που έχει όνομα: Αριστείδης Στεργιάδης, ο ύπατος της Σμύρνης.

Αποσπάστηκε εκεί, από τα Ιωάννινα όπου υπηρετούσε, από τον ίδιο τον πρωθυπουργό και «σύντεκνο» Ελευθέριο Βενιζέλο για να παραμείνει ύπατος και μετά την ήττα του εθνάρχη στις εκλογές του Νοεμβρίου 1920 κατόπιν πιεστικής δικής του (του Βενιζέλου) εντολής.

Γράφει στο σύντομο πρόλογό της η ταλαντούχα συγγραφέας: «[...] Το όνομα του Αριστείδη Στεργιάδη αποτέλεσε κόκκινο πανί για τους Μικρασιάτες πρόσφυγες και, δυστυχώς, εξακολουθεί να αποτελεί για τους απογόνους τους. Η σφοδρότητα και η τραγικότητα των γεγονότων της Καταστροφής, ο άφατος πόνος του ξεριζωμού, έστειλαν στο πυρ το εξώτερον και καταδίκασαν σε αιώνια ανυποληψία το όνομα του τέως ύπατου αρμοστή, του Έλληνα διοικητή της Σμύρνης, με αποτέλεσμα να “ξεχαστεί” τόσο η περίοδος της ύπατης αρμοστείας [...] όσο και η τιτάνια προσπάθεια που είχε καταβληθεί, το πολυσήμαντο και πολυδιάστατο έργο που είχε συντελεστεί, κάτω από την άγρυπνη καθοδήγηση και την προσωπική επίβλεψη του Αριστείδη Στεργιάδη».

Το σημαντικότερο απ’ όλα τα έργα που δρομολογήθηκαν, και το μόνο που πρόφτασε να ολοκληρωθεί κτιριακά, να εξοπλιστεί με τα τελειότερα μηχανήματα, αλλά δεν «πρόκανε» να λειτουργήσει, ήταν το «Πανεπιστήμιον Σμύρνης» με το έμβλημα Ex Orient lux («Φως εξ Ανατολών»). Ήρθε επί τούτου από το Τούμπιγκεν της Γερμανίας ο διάσημος διεθνώς μαθηματικός Καραθεοδωρής, εγκατέλειψε τις έρευνές του ως συνεργάτης του Αϊνστάιν για να βοηθήσει την εκπολιτιστική προσπάθεια του αρμοστή ως εντολή του Βενιζέλου.

«Ο ενθουσιασμός του Βενιζέλου ήτο μεγάλος και μεταδοτικός» γράφει ο Καραθεοδωρής. «Μιλούσε με μεγάλην ζωηρότητα και τα μάτια του άστραφταν, παρά τον προ μηνός τραυματισμό του κατά την δολοφονικήν απόπειραν εναντίον του στον σταθμό της Λυών των Παρισίων, κουνούσε τον δείκτην του δεξιού χεριού του και μου έλεγε: Θα πάτε εις την Σμύρνην, θα σας παράσχουν όλας τας ευκολίας, το έργον σας είναι σπουδαίον, η Ελλάς πρέπει να εκπολιτίσει την Μικράν Ασίαν”. Και είχε ο καθηγητής πάνω από το γραφείο του κορνίζα με τη φωτογραφία του μητροπολίτη Χρυσόστομου, η οποία έφερε πλαγίως την ιδιόχειρη αφιέρωση του μετέπειτα τραγικού ιεράρχη: Τω διαπρεπή καθηγητή των Μαθηματικών και σοφώ διοργανωτή του Α΄Ελληνικού Πανεπιστημίου εν τη ελευθερωθείση πρωτευούση της Μικρασιατικής Ελλάδος, κυρίω Κ. Καραθεοδωρή. Ο μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, 1920».

Σ’ αυτό το πανεπιστήμιο επένδυσε τον εαυτό του κι ο Αριστείδης Στεργιάδης προσπαθώντας παράλληλα να κατευνάζει τα οξυμμένα πνεύματα των συμπατριωτών του και να κρατά τις απαραίτητες ισορροπίες ανάμεσα στους Ορθόδοξους και τους Καθολικούς - Προτεστάντες φραγκολεβαντίνους, χωρίς να αγνοεί το «κρυφό μίσος» του ντόπιου τουρκικού πληθυσμού. Αυτές τις οδηγίες του πρωθυπουργού είχε ερχόμενος στη Σμύρνη και σαν συνειδητός ανώτατος δημόσιος υπάλληλος που από τη φύση του ήταν, αυτές προσπάθησε να εφαρμόσει.

Αλλά όλα ανατραπήκαν από τη στιγμή που το 99% των Ελλαδιτών έφερε πίσω το βασιλέα Κωνσταντίνο και η φιλομοναρχική κυβέρνηση του Γούναρη, έχοντας χάσει τη στρατιωτική υποστήριξη των Συμμάχων, «καλύτερον» δεν μπορούσε να βρει γι’ αυτή την ηλεκτρική καρέκλα. Ο Στεργιάδης οσμίζονταν τον κίνδυνο, μάθαινε τις συμμαχίες του Κεμάλ με τον Λένιν και με τους πρώην δικούς μας συμμάχους, μα δεν μπορούσε να παραβεί τον όρκο που είχε δώσει στον Βενιζέλο: να μείνει στη Σμύρνη, παρόλο το φιλομοναρχικό καθεστώς. Το γεγονός ότι επιβιβάστηκε στο πλοίο την τελευταία στιγμή και γλίτωσε τη μεγάλη σφαγή, ήταν επόμενο οι απόγονοι των θυμάτων να μην του το συγχωρήσουν. Ο σωστός καπετάνιος φουντάρει με το καράβι του που ναυαγεί.

Η περιγραφή της μεγάλης πυρκαγιάς είναι μοναδική στο βιβλίο της Μαραγκοζάκη, καθώς και το τελευταίο κεφάλαιο όπου ο Στεργιάδης «απολογείται» σ’ ένα συνταρακτικό μονόλογο ενώπιον ανύπαρκτων δικαστών.

Γιατί εγώ που εντρύφησα στην περιβόητη «Δίκη των έξ» κι έγραψα το ομώνυμο θεατρικό από τα πρακτικά της, όπως δημοσιεύτηκαν σε ένα τόμο το 1924 (έκδοση της εφημερίδας «Πρωία»), το όνομα του Στεργιάδη δεν αναφέρεται σχεδόν ποτέ, ωσάν να μην υπήρξε. Το ίδιο και στο πολεμικό ημερολόγιο του φαντάρου πατέρα μου (1919-1922) που κυνηγήθηκε ως φανατικά βενιζελικός από αυτούς που ορκίζονταν στο επώνυμό του.

«Ο ύπατος της Σμύρνης», που μόνο αγιογραφία δεν είναι του ύπατου αρμοστή, καλύπτει ένα μεγάλο κενό γιατί φωτίζει πολυπρισματικά την αμφιλεγόμενη προσωπικότητα του Στεργιάδη και ταυτόχρονα δίνει ένα χαστούκι μέγιστης λογοτεχνικής ποιότητας «στο συνωστισμό στην παραλία της Σμύρνης».