Τα αγαπημένα βιβλία των λογοκριτών #31

Το αγαπημένο βιβλίο των απανταχού Σατανιστών και όσων ερευνούν επισταμένως τις σατανιστικές πρακτικές: το μυθιστόρημα «Là-Βas» (ελληνιστί «εκεί κάτω») του Ζορίς-Καρλ Ουισμάν είναι μία εξαιρετική πηγή πληροφοριών για τους κύκλους των σατανιστών στο Παρίσι των τελών του 19ου αιώνα, ενώ περιέχει μία από τις ακριβέστερες και πιο διάσημες περιγραφές αυθεντικής μαύρης λειτουργίας που θα διαβάσεις ποτέ - το αντίστοιχο της Θείας Λειτουργίας στον Σατανισμό. Ταυτόχρονα, αποτελεί ένα από τα πιο γνωστά έργα της παρακμιακής σχολής και των προβληματισμών του fin de siècle. Όμως για τους αναγνώστες της εποχής ήταν επίσης ένα σοκαριστικό μυθιστόρημα: περιγραφές σατανιστικών πρακτικών, ακρωτηριασμοί παιδιών, συνομωσιολογικές θεωρίες και σεξουαλικές προκλητικές γυναίκες το κατέστησαν αποτρόπαιο για μερικούς, ένοχη απόλαυση για άλλους. Και έγινε βέβαια – χρειάζεται να το πούμε; - best seller.

Ζορίς-Καρλ Ουισμάν (1848-1907)

Όταν το «Là-Βas» κυκλοφόρησε το 1891, ο Ουισμάν μόνο άγνωστος δεν ήταν. Είχε ήδη προλάβει να σκανδαλίσει με τα προηγούμενα – ομολογουμένως πιο soft, συγκριτικά με το «Là-Βas» - βιβλία του. Γιος Ολλανδού λιθογράφου που είχε μεταναστεύσει στο Παρίσι, ο Ουισμάν, που γεννήθηκε με το όνομα Σαρλ-Μαρί-Ζορζ αποφάσισε, αντιδραστικά, να λανσάρει τον εαυτό του στη λογοτεχνική αγορά με αυτό που θεωρούσε μία «εκγερμανισμένη» μορφή του ονόματός του: Joris-Karl (Γιόρις-Καρλ στα ολλανδικά, αλλά Ζορίς-Καρλ με γαλλική προφορά). Με το δεύτερο κιόλας βιβλίο του, «Μάρθα, ή η Ιστορία ενός Κοριτσιού» (1876), τάραξε τα νερά επιλέγοντας ένα θέμα ταμπού: την πορνεία.

Πρώτη έκδοση του "Là-Βas" (1891)

Ο Ουισμάν πραγματεύτηκε το θέμα του – την ιστορία ενός φτωχού κοριτσιού που εκπορνεύεται για να επιβιώσει – με νατουραλιστικό και όχι πορνογραφικό τρόπο. Το 1876 όμως, ήταν η χρονιά που ο συγγραφέας Ζαν Ρισπέν είχε φυλακιστεί για ένα μήνα – και πληρώσει πρόστιμων 500 φράγκων –για ένα ποίημά του με αναφορά στην πορνεία που κρίθηκε από το δικαστήριο ως «προσβολή στη δημόσια αξιοπρέπεια και τα ήθη». Ο Ουισμάν, πιο προσεκτικός, κανόνισε η «Μάρθα» του να εκδοθεί στις Βρυξέλλες από έναν εκδότη έμπειρο στην παράνομη «είσοδο» βιβλίων από Βέλγιο σε Γαλλία. Ο Ουισμάν επέστρεψε από το Βέλγιο με 400 φρεσκοτυπωμένα αντίτυπα της «Μάρθας» στη βαλίτσα του, αλλά στάθηκε άτυχος: οι τελωνειακοί κατέσχεσαν τα περισσότερα και απαγορεύτηκε. Ακόμα και έτσι, η «Μάρθα» έγινε γρήγορα cult και ο Ουισμάν κέρδισε τον σεβασμό του κατεξοχήν εκπροσώπου του νατουραλισμού, Εμίλ Ζολά.

Όμως, με το 1884, με το μυθιστόρημά του «Au Rebours» (στα ελληνικά έχει αποδοθεί ως «Ανάποδα»), ο Ουισμάν αποκήρυξε τον νατουραλισμό και ενστερνίστηκε το στυλ της παρακμιακής γραφής και την αισθητική του Συμβολισμού. Παρότι το βιβλίο έχει ελάχιστη δράση – πρόκειται περισσότερο για τις φιλοσοφικές αναζητήσεις του πρωταγωνιστή, Des Esseintes – σκανδάλισε κοινό και κριτικούς και θεωρήθηκε ως πηγή εξαχρείωσης για τους νέους με τα «παρακμιακά» ιδεώδη που το διαπνέουν. Ο ίδιος ο Όσκαρ Ουάιλντ το λάτρεψε και αργότερα αναφέρθηκε υπαινικτικά σε αυτό ως βιβλίο με κακή επιρροή για τη νεολαία στο «Πορτραίτο του Ντόριαν Γκρέι». Και φυσικά έκανε τον Ουίσμαν λογοτεχνική διασημότητα.

Γαλλική εικονογράφηση μαύρης λειτουργίας (1903)

Το 1891, λοιπόν, με δύο ήδη σκάνδαλα στην πλάτη του, ο Ουισμάν αποφάσισε να δει τις αντοχές του κοινού της εποχής και να πάει ένα βήμα παραπέρα την παρακμιακή, νεογοτθική αισθητική του με το «Là-Βas», ένα έργο που καταπιάνεται από τη μια με τους κύκλους των Σατανιστών του Παρισιού - με αποκορύφωμα την περιγραφή μιας μαύρης λειτουργίας - και από την άλλη εξετάζει και τη ζωή του Ζιλ ντε Ρε, μίας από τις πιο σκοτεινές προσωπικότητες της γαλλικής ιστορίας, δολοφόνος κατ’εξακολούθησιν μικρών παιδιών και μυημένος στον αποκρυφισμό.

Ζιλ ντε Ρε (1404-1440), από τις σκοτεινές προσωπικότητες της γαλλικής ιστορίας. Ευγενής, σύντροφος στα όπλα της Ζαν ντ'Αρκ, αργότερα δικάστηκε, καταδικάστηκε και εκτελέστηκε για τον βιασμό και τη δολοφονία ενός ανυπολόγιστου αριθμού παιδιών. Είχε επιδείξει ενδιαφέρον στον αποκρυφισμό και τη δαιμονολογία. Μερικοί σύγχρονοι ιστορικοί αμφισβητούν πολλά γεγονότα από τη ζωή του

Εκτός από το "La- Bas", άλλη μία κλασική περιγραφή μαύρης λειτουργίας βρίσκει κανείς και στην "Ιουλιέτα" (1797) του Μαρκησίου ντε Σαντ. Πάνω, από εικονογράφηση του βιβλίου

Απεικόνιση μαύρης λειτουργία, σε εικονογράφηση Μάρτιν βαν Μάελε

Το «Là-Βas» άρχισε να δημοσιεύεται σε συνέχειες στην εφημερίδα «L’Echo de Paris» τον Φεβρουάριο του 1891. Αμέσως ξεκίνησαν αντιδράσεις: αναγνώστες της εφημερίδας διαμαρτύρονταν για το σοκαριστικό περιεχόμενο και ζητούσαν να διακοπεί η δημοσίευση, αλλά δεν εισακούστηκε το αίτημά τους. Οι πιο ευαίσθητοι εξ αυτών έσπευσαν να διακόψουν τη συνδρομή τους στην εφημερίδα: ωστόσο, οι πωλήσεις της εφημερίδας αυξήθηκαν αλματωδώς αφού η πλειοψηφία του παρισινού κόσμου ήθελε να διαβάσει το σκανδαλιστικό βιβλίο.

Το «Là-Βas» κυκλοφόρησε σε μορφή βιβλίου τον Απρίλιο του 1891. Πολύ σύντομα, η Bibliotheque des Chemins de Fer, υπεύθυνη για τις εκδόσεις των βιβλίων που πωλούνται σε σιδηροδρομικούς σταθμούς για τους ταξιδιώτες, απαγόρευσε τη διανομή και πώλησή του στους σιδηροδρομικούς σταθμούς.

Εικονογραφήσεις του Ανρί Σαπρόν για έκδοση του "La-Bas" (1924)

Το «Là-Βas» είναι εμφανώς ημιαυτοβιογραφικό βιβλίο. Θα μπορούσες να το αποκαλέσεις και roman a clef, αφού όλοι οι χαρακτήρες βασίζονται σε πραγματικά πρόσωπα. Έτσι, ο  κεντρικός ήρωας, Ντιρτάλ, ένας ανύπαντρος μεσήλικας διανοούμενος με φιλοσοφικούς προβληματισμούς που μπλέκεται σε δεσμό με μία παντρεμένη είναι ο ίδιος ο Ουίσμαν «μεταμφιεσμένος». Ο καλός εξορκιστής/ιερέας δρ. Γιοχάνες είναι βασισμένος στον αββά Ζοζέφ-Αντουάν Μπουλάν. Ο Μπουλάν ήταν διαβόητος για την ανάμειξή του με τον αποκρυφισμό και φημολογείτο ότι ήταν Σατανιστής, ενώ ακουγόταν ότι είχε αφήσει έγκυο μια καλόγρια και μόλις γεννήθηκε το μωρό, το έσφαξε κατά τη διάρκεια μιας μαύρης λειτουργίας. Μαζί με τη βοηθό του και αρχιέρεια Ζιλί Τιμπό, ο Μπουλάν ήταν ένας από τους πολλούς εξπέρ του αποκρυφισμού στον οποίο στράφηκε ο Ουισμάν όταν έγραφε το βιβλίο για πληροφορίες. Ο Μπουλάν μύησε τον Ουισμάν σε πολλά μυστήρια του αποκρυφισμού, σε θεωρητικό όσο και πρακτικό επίπεδο. Πολλοί αναγνώστες συμπέραναν αργότερα πως ο διαβολικός, εξαχρειωμένος ιερέας Ντοκρ που περιγράφει ο Ουισμάν στο βιβλίο ήταν βασισμένος στον φίλο του, Ζοζέφ-Αντουάν Μπουλάν, λόγω της κακής φήμης του τελευταίου, αν και ο Ουισμάν έσπευσε να το διαψεύσει.

Εξώφυλλα διαφόρων εκδόσεων του βιβλίου

Ζοζέφ Αντουάν Μπουλάν, αββάς διαβόητος για την ανάμειξή του με τον Σατανισμό, ο οποίος μύησε τον Ουισμάν στα ενδότερα του αποκρυφισμού. Υπήρξε μαθητής του εξίσου διαβόητου Εζέν Βιντράς

Η αλήθεια είναι πως ο φοβερός και τρομερός Σατανιστής Ντοκρ ήταν, με τη σειρά του, μία μεταμφιεσμένη εκδοχή του Βέλγου Λούις βαν Χέκε, ενός εφημέριου στο παρεκκλήσι του Αγίου Αίματος στην Μπριζ και επίσης διαβόητου Σατανιστή που διοργάνωνε σχετικές τελετές στα συχνά ταξίδιά του στο Παρίσι. Η πληροφορία αυτή είχε έρθει προσωπικά στον Ουισμάν από τη κυρία Μπερτ ντε Κουριέρ, ερωμένη του συγγραφέα Ρεμί ντε Γκουρμόν, που είχε συμμετάσχει στις μαύρες λειτουργίες και άλλες οργιαστικές τελετές που διοργάνωνε ο εφημέριος βαν Χέκε στην Μπριζ. Ήταν επίσης υστερική, νυμφοφανής, με εμμονή με τους κληρικούς και με ιστορικό νοσηλείας σε ψυχιατρική κλινική. Πρώτη αυτή μίλησε στον Ουισμάν «για έναν πολύ παράξενο και κακό ιερέα», και αργότερα, τον καιρό που έγραφε το «Là-Βas» και έκανε την έρευνά του, ο Ουισμάν φέρεται να επισκέφθηκε τη μονή στην Μπριζ και να γνωρίστηκε προσωπικά με τον βαν Χέκε.

Εικονογράφηση του Ανρί Σαπρόν για έκδοση του 1924 που απεικονίζει τον τρομερό Σατανιστή Ντοκρ στη σκηνή της μαύρης λειτουργίας

Ο πραγματικός Ντοκρ: Τρομερές ιστορίες κυκλοφόρησαν για τον φερόμενο ως Σατανιστή, εφημέριο Λούις βαν Χέκε

Η κυρία ντε Κουριέρ φαίνεται να μύησε επίσης τον Ουισμάν στους σατανιστικούς και αποκρυφιστικούς κύκλους του Παρισιού και της Λιόν. Με τη σειρά της, και η ντε Κουριέρ απαθανατίστηκε στο «Là-Βas» ως Ιασίντ Σαντελούβ, η μυστηριώδης παντρεμένη κυρία της καλής κοινωνίας που γίνεται ερωμένη του κεντρικού ήρωα, Ντιρτάλ, και τον φέρνει σε επαφή με τη σκοτεινή πλευρά του Παρισιού, πηγαίνοντάς τον να παρακολουθήσει μία μαύρη λειτουργία, στην οποία ιερουργεί ο σατανικός Ντοκρ. Ο χαρακτήρας της Σαντελούβ βασίστηκε επίσης σε μία άλλη ερωμένη του Ουίσμαν και εξίσου ειδική στον αποκρυφισμό, την Ενριέτ Μεγιά.

Προτομή της Μπερτ ντε Κουριέρ από τον εραστή της, γλύπτη Ογκίστ Κλεσινγκέ. Η ντε Κουριέρ είχε σχέσεις με πολλούς ισχυρούς άνδρες της εποχής, πολιτικούς, στρατιωτικούς και καλλιτέχνες. Ήταν επίσης μοντέλο για έργα τέχνης

Καθώς οργίαζαν οι φήμες για το ποια είναι τα πραγματικά πρόσωπα που αντιστοιχούν στους χαρακτήρες του βιβλίου - αφού οι συσχετισμοί με την πραγματική ζωή του συγγραφέα ήταν κάτι παραπάνω από προφανείς για πολλούς - το σκάνδαλο έλαβε απρόσμενα μεγάλες διαστάσεις. Δεδομένης κιόλας της θέσης του Ουισμάν ως δημοσίου υπαλλήλου στο υπουργείο Εσωτερικών, η μυστική αστυνομία κινητοποιήθηκε. Μεταξύ άλλων, ανέκρινε και την ερωμένη του, Ενριέτ Μεγιά, η οποία έσπευσε διακριτικά να αποστασιοποιηθεί από το σκάνδαλο και εξαφανίστηκε από τη ζωή του Ουισμάν.

Καθώς το όνομα του βαν Χέκε άρχισε επίσης να ακούγεται, ως πιθανό «πρότυπο» για τον βδελυρό Ντοκρ, ο επίσκοπος της Μπριζ ξεκίνησε μια επίσημη, πλην διακριτική έρευνα πάνω στις δραστηριότητες του εφημέριου. Λίγο καιρό αργότερα, ο ιερέας Χένρι Μόελερ από τις Βρυξέλλες απέστειλε γράμμα στον Ουίσμαν, στο οποίο τον ρωτούσε ευθέως να του αποκαλύψει την ταυτότητα του ατόμου πάνω στο οποίο βάσισε τον χαρακτήρα του Ντοκρ. Ο Ουισμάν αρνήθηκε και τον συμβούλευσε να μείνει έξω από αυτή την υπόθεση, «αυτό σε συμβουλεύω, χωρίς να μπορώ να σου πω περισσότερα». Ωστόσο, το 1899, σε ένα άρθρο του στην L’Echo de Paris για την Μπριζ, ο Ουισμάν ξανά άφησε αιχμές για τον «σατανιστή εφημέριο» του Αγίου Αίματος, χωρίς να τον κατονομάζει.

Απεικόνιση μαύρης λειτουργίας σε έργο του Μάρτιν βαν Μάελε (1911) με τίτλο "Το Σάμπαθ των Μαγισσών". Από το βιβλίο του Ζιλ Μισελέ "Η Μάγισσα"

Την καλημέρα έκοψε στον Ουισμάν και ο Άγγλος ποιητής Ένοκ Σόουμς, γνωστός κι αυτός για τις εμπειρίες του με την παριζιάνικη σκηνή του αποκρυφισμού, τον οποίο φαίνεται επίσης να «φωτογραφίζει» ο Ουισμάν ως παρόντα στη σκηνή της μαύρης λειτουργίας στο βιβλίο.

Δυσαρεστημένοι από το βιβλίο φάνηκαν και εκπρόσωποι του μυστικού τάγματος των Ροδόσταυρων. Υποτίθεται πως οι διαφορετικές φράξιες του αποκρυφισμού στο Παρίσι βρίσκονταν για μερικά χρόνια σε κατάσταση διαρκούς διαμάχης, καταφεύγοντας ακόμα και στη μαύρη μαγεία. Και υποτίθεται πως ο Ουισμάν φοβόταν μην πέσει θύμα ο ίδιος μαύρης μαγείας, ως «αντίποινα» για την έκδοση του βιβλίου και περνούσε συχνά τον χρόνο του στο σπίτι μέσα σε έναν προστατευτικό κύκλο από κιμωλία. Φυσικά, όλα αυτά ανήκουν στη σφαίρα του θρύλου. Πάντως ο Ουισμάν λέγεται πως ήταν πεπεισμένος πως ο θάνατος του Μπουλάν από καρδιά το 1893 ήταν αποτελέσμα "κακού ξορκιού" που του έριξαν οι αντίπαλοι Ροδόσταυροι, με πρωτεργάτη τον ποιητή Στανισλάς ντε Γκουαϊτά.

"Η Λειτουργία Γκιμπούργκ": έργο του Ανρί ντε Μαλβόστ για το βιβλίο "Ο Σατανισμός και η Μαγεία" του Ζιλ Μπουά (1903)

Το 1934, το «Là-Βas» κονταροχτυπήθηκε και με τη βρετανική λογοκρισία, όταν αστυνομικοί εισέβαλαν στα γραφεία της Fortune Press στο Λονδίνο και κατέσχεσαν αντίτυπα της μετάφρασης του μυθιστορήματος στα αγγλικά που είχε εκδοθεί το 1930, μαζί με μερικά ακόμα «ακατάλληλα» βιβλία. Ο εκδότης Ρ. Α. Κάτον κατηγορήθηκε για «ασέβεια», βάσει του «άσεμνου» περιεχομένου του La-Bas και των υπολοίπων βιβλίων της εταιρείας που τέθηκαν στο στόχαστρο. Το ειρωνικό στοιχείο της υπόθεσης είναι πως η έκδοση της Fortune ήταν από μόνη της συντομευμένη και πιο light από την πρωτότυπη γαλλική. Με απόφαση του διαβόητα συντηρητικού ειρηνοδίκη του Γουέστμινστερ, Ρόναλντ Πάουελ, το βιβλίο απαγορεύθηκε για ένα διάστημα. Παρότι αργότερα επιτράπηκε, η πρώτη πλήρης έκδοση χωρίς περικοπές δεν βγήκε στην Αγγλία παρά το 2001, από την Dedalus. Η πρώτη αμερικανική έκδοση, του 1924, επίσης συνάντησε αντιδράσεις και αποσύρθηκε από την κυκλοφορία.

Στα ελληνικά, το «Là-Βas» μεταφράστηκε μόλις το 2004 από τις εκδόσεις Αρχέτυπο, με υπότιτλο "Ταξίδι στη Σκοτεινή Πλευρά".

Εξώφυλλο βιβλίου του Γιέχαν Σίλβιους (ψευδώνυμο άγνωστου συγγραφέα) που εξερευνά τους κύκλους των Σατανιστών στο Παρίσι της εποχής (1926). Ο Σίλβιους έγραψε και την trash νουβέλα "Η Πάπισσα του Διαβόλου" (1931), όπου μία δαιμονισμένη καταλαμβάνει τον πλανήτη, καρφώνει τον Πάπα στον... Πύργο του Άιφελ και αυτοανακηρύσσεται Πάπας

Τη δεκαετία του 1920 υπήρχε ένα ζωηρό ενδιαφέρον γύρω από τον αποκρυφισμό, τη μαγεία και τον σατανισμό. Πάνω, σκηνές από το "Messe Noire", γαλλική ταινία αγνώστου σκηνοθέτη και έτους παραγωγής 1928, αν και ορισμένοι αμφισβητούν τη γνησιότητά της και εικάζουν πως είναι "κατασκευασμένη" σύγχρονη ταινία. Αν όντως χρονολογείται από το 1928, τότε πρόκειται για μια από τις πιο παλιές hardcore πορνογραφικές ταινίες: η μύηση μίας κοπέλας στη μαύρη μαγεία καταλήγει σε σεξουαλικό όργιο.