Τα αγαπημένα βιβλία των λογοκριτών #29

Θεωρήθηκε ο ηθικός αυτουργός ενός κύματος αυτοκτονιών στην Ευρώπη. Και όμως, ο ίδιος o Ναπολέων Βοναπάρτης το λάτρεψε, το διάβασε επτά φορές και το κουβάλησε μαζί του στην εκστρατεία του στην Αίγυπτο, αλλά και αργότερα στην εξορία του στην Αγία Ελένη. Ο δε ήρωας του βιβλίου έγινε το ίνδαλμα της νεολαίας της εποχής, που τον μιμήθηκε σε ενδυμασία και ύφος. «Τα Πάθη του Νεαρού Βέρθερου» (1774) του Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε (ή Γκέτε σε πιο απλοποιημένη γραφή) έγινε το πιο διάσημο βιβλίο της γενιάς του, μετέτρεψε τον Γκαίτε σε λογοτεχνική διασημότητα διεθνούς βεληνεκούς και κατηγορήθηκε – και απαγορεύθηκε – ως «επιβλαβές» για την ψυχική υγεία της νεολαίας. Αυτό που διακόσια χρόνια αργότερα ένας αναλυτής θα αποκαλούσε την «επίδραση του Βέρθερου».

Γιόχαν Βόλφγκανκ Γκαίτε (1749-1832). Άνω, σε νεαρή ηλικία, κάτω σε ηλικία 79 ετών

Όταν το 1774, ο 25χρονος τότε Γκαίτε είδε το πρώτο του μυθιστόρημα «Τα Πάθη του Νεαρού Βέρθερου» (Die Leiden des jungen Werthers) να φιγουράρει στις προθήκες των βιβλιοπωλείων, δεν ήταν παρά ένας φέρελπις μεν, άσημος δε και χαμηλής οικονομικής επιφάνειας δικηγόρος και εκκολαπτόμενος συγγραφέας στην πόλη Βέτσλαρ. Ήταν σε αυτή την πόλη που ο Γκαίτε ερωτεύθηκε παράφορα τη νεαρή Σαρλότε Μπουφ, που τον απέρριψε όμως για να παντρευτεί έναν διπλωμάτη. Ωστόσο, ο Γκαίτε χρησιμοποίησε τον πόνο που του προκάλεσε ο ανεκπλήρωτος έρωτάς του σαν βάση για την ιστορία του «Βέρθερου», στην οποία ο ομώνυμος, νεαρός πρωταγωνιστής, βιώνοντας την απόρριψη της γυναίκας που αγαπά, οδηγείται στην αυτοκτονία.

Η Σαρλότε "Λότε" Μπουφ (1753-1828) που απέρριψε ερωτικά τον Γκαίτε υπήρξε πηγή έμπνευσης για τον χαρακτήρα της Λότε, την οποία ερωτεύεται στο βιβλίο ο Βέρθερος

Πηγή έμπνευσης στάθηκε επίσης ο φίλος και συνάδελφός του, Καρλ Βίλχελμ Γιερούσαλεμ, ο οποίος, μετά από μία παρόμοια ερωτική απογοήτευση, αυτοπυροβολήθηκε το 1772, σε ηλικία 25 ετών – ακριβώς δηλαδή όπως τερματίζει ο Βέρθερος τη ζωή του στο επιστολικό μυθιστόρημα του Γκαίτε, που χαρακτηρίζεται από το πρωτο-ρομαντικό ύφος της σχολής του Sturm und Drang.

Καρλ Βίλχελμ Γιερούσαλεμ (1747-1772), ο πραγματικός "Βέρθερος"

Ωστόσο, κανείς δεν θα μπορούσε να προβλέψει το μέγεθος της απήχησης του «Βέρθερου». Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα, το μυθιστόρημα έγινε ανάρπαστο. Χιλιάδες νεαροί σε όλοι την Ευρώπη (αλλά και πέραν αυτής, αφού η φήμη του βιβλίου έφτασε μέχρι την Κίνα) ταυτίστηκαν με τον ερωτοχτυπημένο ήρωα και το «ρομαντικό», μελοδραματικό φινάλε που επιφύλαξε για τον εαυτό του - αν και όχι ανώδυνο φινάλε, καθώς ο Βέρθερος επιζεί (οριακά) της απόπειράς του μόνο και μόνο για να ξεψυχήσει ώρες αργότερα από τα τραύματά του.

Πρώτη έκδοση των "Παθών του Νεαρού Βέρθερου" (1774)

Ξαφνικά, σε κάθε γωνιά της Δυτικής και Βόρειας Ευρώπης, μπορούσε να δει κανείς νεαρούς με ντύσιμο που παρέπεμπε στον Βέρθερο και ειδικά στα ρούχα που φορούσε όταν έγραψε το αποχαιρετιστήριο γράμμα του και αυτοπυροβολήθηκε: μπότες, μπλε παλτό και κίτρινο γιλέκο. Η νέα αυτή μόδα έγινε γνωστή ως «πυρετός του Βέρθερου».

Το "στιλ του Βέρθερου" (μπλε παλτό, γιλέκο, μπότες) έγινε μόδα μετά την τεράστια επιτυχία του βιβλίου και συνδέθηκε με την προοδευτική μπουρζουαζία της εποχής

Μόνο που η ταύτιση ξεπέρασε τη φαντασία. Μέσα στα επόμενα χρόνια, δεκάδες νεαροί αυτοκτόνησαν, ντυμένοι στο παραπάνω στυλ και με ένα ανοιχτό αντίτυπο του «Βέρθερου» κοντά τους ή στις τσέπες των σακακιών τους. Υποτίθεται πως πολλοί ανέφεραν τον «Βέρθερο» σαν υπόδειγμά τους στα σημειώματα αυτοκτονίας που άφηναν πίσω. Ο πραγματικός αριθμός των αυτοχειριών που ενέπνευσε το βιβλίο είναι άγνωστος. Αυτό που έχει σημασία είναι ο θρύλος που γέννησε: οι φήμες έκαναν λόγο μέχρι και για δύο χιλιάδες θύματα του «πυρετού» αυτού, αντιγραφείς του μελοδραματικού φινάλε του Βέρθερου. Ο αριθμός βέβαια ηχεί υπερβολικός και σίγουρα είναι μακριά από την πραγματικότητα. Όμως, δεν παύει να το πρώτο βιβλίο στην ιστορία που πυροδότησε ένα κύμα αυτοκτονιών ή ακριβέστερα αντιγραφέων αυτοχείρων (copycat suicide), φαινόμενο που δεν διερευνήθηκε διεξοδικά παρά μονάχα τον 20ο αιώνα.

Οι αυτοκτονίες που συνδέθηκαν με το βιβλίο δεν περιορίστηκαν αποκλειστικά σε νεαρούς άνδρες που αυτοπυροβολούνταν. Το 1785, μία 17χρονη ονόματι Φάνι φον Ίκστατ πήδηξε από τον καθεδρικό του Μονάχου: στο σημείωμα που άφησε πίσω της έριχνε το φταίξιμο στον «Βέρθερο». Την είχε παρατήσει ο στρατιωτικός αγαπημένος της και είχε βρει παρηγοριά στο βιβλίο του Γκαίτε. Σήμερα, υπάρχει ένας τοπικός θρύλος πως το φάντασμά της έχει στοιχειώσει τον καθεδρικό. Ο Γκαίτε πάντως ένιωσε τύψεις για τον θάνατό της και επισκέφθηκε αργότερα το σημείο από το οποίο είχε πηδήξει.

Τον Ιανουάριο του 1778, κάποια Κριστίνε φον Λάσμπεργκ, που την είχε παρατήσει ο αγαπημένος της, πνίγηκε σε ένα ποτάμι πίσω από το σπίτι του Γκαίτε στη Βαϊμάρη με ένα αντίτυπο του «Βέρθερου» στην τσέπη της. Ο Γκαίτε, όπως ανέφερε σε γράμμα του, ένιωσε τύψεις και για αυτό το περιστατικό. Το Νοέμβριο του 1784, κάποια δεσποινίδα Γκλόβερ στην Αγγλία, κόρη καλής οικογενείας, βρέθηκε ξαφνικά νεκρή στο κρεβάτι της, πιθανώς θύμα αυτοκτονίας, με ένα αντίτυπο του «Βέρθερου» κάτω από το μαξιλάρι της – σε παρόμοιο σκηνικό ανακαλύφθηκε νεκρός και ένας Ολλανδός αξιωματούχος την ίδια περίοδο.

Ο δε πραγματικός «Βέρθερος», ο Καρλ Βίλχελμ Γιερούσαλεμ έγινε επίσης διάσημος και ο τάφος του υποχρεωτικός τουριστικός προορισμός και τόπος «προσκυνήματος» για όλους τους ρομαντικούς δανδήδες της εποχής – παρά τις προσπάθειες της κυβέρνησης να μείνει κρυφός ο τόπος ταφής του.

Στο πλαίσιο της γενικότερης υστερίας, ο «Βέρθερος» απαγορεύθηκε το 1775 σε διάφορες χώρες, συχνά σε τοπικό επίπεδο: στη Σαξωνία (Λειψία), την Ιταλία (Μιλάνο, όπου ο αρχιεπίσκοπος αγόρασε και κατέστρεψε όλα τα αντίτυπα), τη Δανία (Κοπεγχάγη, όπου απαγορεύθηκε η δανέζικη μετάφραση), τη Βαυαρία και την Αυστρία (Βιέννη, όπου απαγορεύθηκε η διανομή). Οι περισσότεροι θεολόγοι και άνθρωποι της εκκλησίας είχαν ήδη καταδικάσει την εξύμνηση και ρομαντικοποίηση της αυτοκτονίας - ενός θανάσιμου αμαρτήματος - και ζητήσει τη λογοκρισία του. Δύο από τους επιφανέστερους θεολόγους της εποχής, οι Γιόχαν Μέλχιορ Γκέζε και Κρίστιαν Τσιέγκρα, εκτόξευσαν μύδρους σε κριτικές τους που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Freiwillige Beiträge zu den Hamburgischen Nachrichten aus dem Kreise der Gelehrsamkeit. Ο Τσιέγκρα χαρακτήρισε το βιβλίο «δόλωμα του Σατανά».

Γιόχαν Μέλχιορ Γκέζε και Κρίστιαν Τσιέγκρα, δύο από τους θεολόγους που αποκήρυξαν το βιβλίο του Γκαίτε ως "σατανικό"

Στη Λειψία ιδίως, τον τόπο έκδοσης του «Βέρθερου», το τοπικό συμβούλιο εξάντλησε την αυστηρότητά του, μετά το αίτημα της ακαδημαϊκής κοινότητας θεολόγων να απαγορευθεί επειδή «παρακινούσε σε αυτοκτονία». Από τις 30 Ιανουαρίου 1775, η πώληση αντιτύπων του βιβλίου επέσυρε πρόστιμο ύψους δέκα ταλίρων, ενώ απαγορεύτηκε και το στυλ ενδυμασίας α λα «Βέρθερος». Οι απαγορεύσεις αυτές, παρά τον γελοίο τους χαρακτήρα, έμειναν, τυπικά τουλάχιστον, σε ισχύ, πενήντα ολόκληρα χρόνια, μέχρι το 1825. Χωρίς αυτό να σημαίνει πως αντίτυπα δεν περνούσαν παρανόμως, από χέρι σε χέρι, όπως γίνεται πάντα σε αυτές τις περιπτώσεις.

Στην πραγματικότητα οι απαγορεύσεις ελάχιστα αναχαίτισαν τη διάδοση του βιβλίου. Μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα, πίνακες, από την Ευρώπη μέχρι την Κίνα, γυναικείες βεντάλιες, κέρινα γλυπτά, πορσελάνινα βάζα, κοσμήματα, αρώματα, όπερες, θεατρικά και τραγούδια αντλούσαν υλικό από το μυθιστόρημα του Γκαίτε. Το 1781 ένα φυλλάδιο στη Βιέννη κατήγγειλε την επίδραση του «Βέρθερου» στην τάξη των υπηρετών, ενώ δεν έλειψαν και φήμες που ήθελαν μεταμεσονύχτιες συνάξεις οπαδών μίας αίρεσης αφιερωμένης στη λατρεία του Βέρθερου.

Κολάζ του Τζόζεφ Κόρνελ "Τα Πάθη του Νεαρού Βέρθερου" (1966)

Η τεράστια επιτυχία του βιβλίου έκανε τον Γκαίτε να μείνει γνωστός περισσότερο ως συγγραφέας του «Βέρθερου», ακόμα και στα βαθιά του γεράματα (σήμερα, λόγω «Φάουστ», δεν ισχύει προφανώςκάτι τέτοιο). Η όλη δημοσιότητα του βιβλίου και η ταύτιση της προσωπικότητάς του με αυτό ενόχλησαν τον Γκαίτε, σε βαθμό που αργότερα αποκήρυξε τον «Βέρθερο». Παντού, όπου κι αν ταξίδευε σε ολόκληρο τον κόσμο, όλοι τον χαιρετούσαν ως συγγραφέα του «Βέρθερου».

Σκηνή από όπερα του Ζιλ Μασενέ που βασίζεται στο βιβλίο του Γκαίτε

Παρά τις απαγορεύσεις, ο εκδότης του «Βέρθερου», Βάιγκαντ, άρχισε να ξανατυπώνει το βιβλίο ήδη από το 1775. Μέχρι το 1787, οπότε κυκλοφόρησε μία αρκετά αλλαγμένη βερσιόν του βιβλίου, είχαν όμως διακινηθεί στην αγορά περί τις είκοσι πειρατικές εκδόσεις. Πενήντα χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση, το 1825, ο «Βέρθερος» επανακυκλοφόρησε σε μία νέα, επετειακή έκδοση με εισαγωγή του ίδιου του 76χρονου πλέον Γκαίτε, ο οποίος δεν δίστασε, ενθυμούμενος το παλαιό σκάνδαλο να ζητήσει από τους νεαρούς αναγνώστες του «να είστε άνδρες και να μην ακολουθήσετε το παράδειγμά μου»!

Η επίδραση του Βέρθερου

Ο όρος «επίδραση του Βέρθερου» (Werther effect) επινοήθηκε από τον ερευνητή Ντέιβιντ Φίλιπς σε μία έρευνά του το 1974, διακόσια χρόνια ακριβώς από την πρώτη κυκλοφορία του βιβλίου. Ο Φίλιπς επινόησε τον όρο αυτό ως μία προφανή αναφορά στο κύμα αυτοκτονιών που υποτίθεται πως "ενθάρρυνε" το βιβλίο προκειμένου να καταδείξει το μέγεθος της επίδρασης που ασκεί στο σύνολο της κοινωνίας η πραγματική αυτοκτονία ενός δημόσιου προσώπου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο θάνατος της Μέριλιν Μονρόε το 1962, που θεωρήθηκε επίσημα «πιθανή αυτοκτονία». Οι μελέτες δείχνουν πως για ένα μήνα μετά τον θάνατό της τον Αύγουστο του 1962 τα κρούσματα αυτοκτονίας αυξήθηκαν κατά 12% στις ΗΠΑ και κατά 10% στην Αγγλία. Από τους 197 αυτόχειρες στις ΗΠΑ εκείνη την περίοδο, η συντριπτική πλειοψηφία ήταν νεαρές ξανθές γυναίκες. Σύμπτωση;

Αν και τα πορίσματα του Φίλιπς παραμένουν αμφιλεγόμενα στην επιστημονική κοινότητα, η επιρροή που ασκούν οι θάνατοι διασημοτήτων έχει παρατηρηθεί και σε άλλες περιπτώσεις, π.χ. στον θάνατο του αστέρα του βωβού Ροντόλφο Βαλεντίνο το 1926, στον οποίο μερικές θαυμάστριές του αντέδρασαν με την αυτοκτονία τους.

Μία σύγχρονη περίπτωση Βέρθερου: Ο θάνατος - και δη πιθανή αυτοκτονία - της Μέριλιν Μονρόε προκάλεσε την πιο χαρακτηριστική ίσως εμφάνιση του φαινομένου που ο Ντέιβιντ Φίλιπς αποκάλεσε αργότερα "επίδραση του Βέρθερου"