Τα αγαπημένα βιβλία των λογοκριτών #30

Δεν μπορεί παρά να είσαι cult βιβλίο όταν εμπνέεις τους Rolling Stones να γράψουν το “Sympathy for the Devil”. «Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα» (Мастер и Маргарита, 1967) του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ όμως δεν είναι (μόνο) cult: είναι και ένα από τα κορυφαία βιβλία του 20ου αιώνα, μία επική σάτιρα μαγικού ρεαλισμού στην οποία ο Διάβολος και η κομπανία του επισκέπτονται τη Μόσχα και σπέρνουν το χάος και τον τρόμο σε προύχοντες, αξιωματούχους και άλλους ευνοούμενους του σοβιετικού καθεστώτος. Μαζί με τον «Δόκτωρ Ζιβάγκο» του Πάστερνακ, είναι χωρίς αμφιβολία το πλέον γνωστό και διαβασμένο ρωσικό βιβλίο του 20ου αιώνα. Όχι κι άσχημα, αν αναλογιστεί κανείς πως πέρασε σχεδόν σαράντα χρόνια ως χειρόγραφο προτού δημοσιευτεί και άλλα έξι χρόνια ως βιβλίο μεν, βαρέως λογοκριμένο δε.

Ταλαντούχος και ταλαιπωρημένος: Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ (1891-1940)

«Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα» διαδραματίζεται στη Μόσχα του 1929. Ο Διάβολος, με το όνομα «Βόλαντ» και τους γοητευτικούς τρόπους ενός αριστοκρατικού ξένου, καταφθάνει στη Μόσχα μαζί την παράξενη συνοδεία του από πλάσματα: τον λακέ με το μονόκλ Κοροβιέφ, τον υπερμεγέθη και νοήμονα μαύρο γάτο Μπεεμόθ, τον αγριωπό κοντοπίθαρο με υπερφυσικούς κυνόδοντες Αζαζέλο, τον φρικιαστικό Αμπαντόνα, τη βαμπίρ Χέλα. Όλοι μαζί, τρομοκρατούν ή εξαφανίζουν αξιωματούχους του καθεστώτος, σοκάρουν ή σκανδαλίζουν το κοινό με ακραίες ταχυδακτυλουργικές παραστάσεις και γενικά σπέρνουν το χάος – αλλά κάτω από όλα αυτά υποβόσκει το μαύρο χιούμορ του Μπουλγκάκοφ. Στην ιστορία τους εμπλέκεται και μία νεαρή γυναίκα, η Μαργαρίτα, που προσπαθεί να εντοπίσει τον εξαφανισμένο εραστή της (ο «Μαιτρ» του τίτλου) και κλείνει μια συμφωνία με τον Βόλαντ, ενώ υπάρχει και μία παράλληλη αφήγηση που εξελίσσεται στα χρόνια του Ποντίου Πιλάτου με περισσότερο φιλοσοφικές και θρησκευτικές προεκτάσεις που ανάγει το βιβλίο σε πολυεπίπεδο magnum opus.

Άνω, η πρώτη δημοσίευση σε συνέχειες του "Μαιτρ" στο περιοδικό "Μασκβά" (Μόσχα), 1966. Κάτω, η πρώτη έκδοση του βιβλίου στα ρωσικά από τις εκδόσεις YMCA (1967). Αμφότερα λογοκριμένα

O Διάβολος (Βόλαντ) και δύο από τα τσιράκια του, ο μέθυσος γάτος Μπεεμόθ και ο λακές Κοροβιέφ. Κανένα άλλο βιβλίο ίσως του 20ου αιώνα δεν έχει εμπνεύσει τόσα πολλά εικαστικά έργα, από σκίτσα μέχρι πίνακες και κόμικς, όσο ο "Μαιτρ"

Ο μαύρος γάτος Μπεεμόθ, με ένα όπλο ανά χείρας, είναι ίσως η πιο φιγούρα που έχει ταυτιστεί περισσότερο από κάθε άλλη με το βιβλίο. Έμπνευση του Μπουλγκάκοφ φαίνεται πως ήταν ο Παπουτσωμένος Γάτος. Η συντριπτική πλειοψηφία των εκδόσεων που κυκλοφορούν έχουν τον Μπεεμόθ στο εξώφυλλο. Η άνω έκδοση είναι η πρώτη μετάφραση του "Μαιτρ" στα αγγλικά από την Grove Press (1967). Η εικονογράφηση του Μέρσερ Μάγιερ έχει έκτοτε αναπαραχθεί σε πολλά άλλα εξώφυλλα

Ο Μπουλγκάκοφ ήταν ήδη 27 χρόνια πεθαμένος όταν ο «Μαιτρ» πρωτοεκδόθηκε σε μορφή βιβλίου. Ίσως να μην πίστευε πραγματικά πως το αριστούργημά του θα έβγαινε ποτέ. Ένα βιβλίο που αποτελεί μία δριμεία, απροκάλυπτη σάτιρα στο σοβιετικό – σταλινικό – καθεστώς, στη γραφειοκρατία του, στη διαφθορά και ευνοιοκρατία του, δεν είχε πολλές ελπίδες να δει ζωή στην πατρίδα του, την ΕΣΣΔ.

Άλλωστε, ο Μπουλγκάκοφ δεν ευτύχησε να δει πολλά έργα του να επιβιώνουν ανέπαφα από τη λογοκρισία. Ενσάρκωση του παραδόξου ο ίδιος – ένας συγγραφέας που απολάμβανε καλές σχέσεις με τον Στάλιν, αλλά υπήρξε σθεναρός πολέμιος των αξιωματούχων του κόμματος και του σοβιετικού Τύπου και συνεπώς και αποδέκτης της δικής τους εχθρότητας – ο Μπουλγκάκοφ, μέχρι το τέλος της ζωής του, είδε να απαγορεύονται τα περισσότερα θεατρικά του έργα και ο ίδιος να διασύρεται συστηματικά από τον Τύπο.

Τρεις από τους βασικούς χαρακτήρες του βιβλίου, η Μαργαρίτα, ο Κοροβιέφ και ο γάτος Μπεεμόθ. Από πανέμορφο εξώφυλλο ρωσικής έκδοσης του 2007, σε σχέδιο Πάβελ Ορνινιάνσκι

Όταν το 1919, ο Μπουλγκάκοφ άρχισε, στα 28 του, να γράφει λογοτεχνία, είχε ήδη μία καριέρα πίσω του ως στρατιωτικός γιατρός – και μία μελλοντική ως γραμματέας μίας κυβερνητικής υπηρεσίας. Πολύ γρήγορα, όμως, απέκτησε μία φήμη «αντικαθεστωτικού», με το έργο του «Τα Μοιραία Αυγά», μία νουβέλα επιστημονικής φαντασίας που αποτελεί συγχρόνως μία σάτιρα του σοβιετικού καθεστώτος. Ξαφνικά η κυβέρνηση άρχισε να παρακολουθεί τις κινήσεις του με μεγάλο ενδιαφέρον, καθώς ο συγγραφέας μπήκε σε μια μαύρη λίστα για ένα βιβλίο που θεωρήθηκε «επικίνδυνο» και «αντισοβιετικό». Ποτέ ξανά δεν θα εκχωρούταν άδεια στον Μπουλγκάκοφ να βγει από τη χώρα.

Τρεις από τις δαιμονικές οντότητες που πλήττουν την άθεη Μόσχα: ο νοήμων γάτος Μπεεμόθ, ο κόλακας Κοροβιέφ και η βρυκόλακας Χέλα

Το 1926, με όλους τους εκδοτικούς οίκους να απορρίπτουν το χειρόγραφο του μυθιστορήματός του «Η Καρδιά Ενός Σκύλου», ο Μπουλγκάκοφ επιχείρησε να το ανεβάσει στο Θέατρο Τέχνης της Μόσχας. Όμως, προτού ανέβει, τα αντίτυπα του χειρόγραφου κατασχέθηκαν μετά από επιδρομή της αστυνομίας. Χρειάστηκε η μεσολάβηση του Μαξίμ Γκόρκι, καλού φίλου του Μπουλγκάκοφ, για να επιστραφούν στον συγγραφέα. Αργότερα, το εν λόγω βιβλίο κυκλοφόρησε στην ΕΣΣΔ μόνο μέσα από το δίκτυο παράνομων εκδόσεων, τα περίφημα samizdat, και δεν εκδόθηκε "κανονικά" παρά μονάχα το 1987.

Μπεεμόθ και Αζαζέλο, σε στυλ που παραπέμπει σε σοβιετικές αφίσες. Έργο του Κρίστοφερ Κον Ασκιού

Το 1926, ο Μπουλγκάκοφ άρχισε να δημοσιεύει σε συνέχειες το μυθιστόρημα «Λευκή Φρουρά» στο λογοτεχνικό περιοδικό Rossiya. Το περιοδικό όμως έκλεισε με εντολή του καθεστώτος. Το καθεστώς απαγόρεψε επίσης να εκδοθεί σε μορφή βιβλίου το έργο, που πραγματευόταν το ευαίσθητο ζήτημα του ρωσικού εμφυλίου της περιόδου 1917-1922. Κι αυτό το έργο δεν έμελλε να δημοσιευτεί ολόκληρο παρά το 1966, πολλά χρόνια μετά τον θάνατο του συγγραφέα.

Ο πόλεμος του καθεστώτος ενάντια στον Μπουλγκάκοφ δεν είχε τελειωμό. Στα επόμενα χρόνια ο Μπουλγκάκοφ έγινε διάσημος κυρίως για τα θεατρικά του, τα οποία σημείωναν μεγάλη επιτυχία με το κοινό. Τα περισσότερα όμως από αυτά δεν επιτράπηκε να ανέβουν ή κατέβηκαν πολύ γρήγορα, συνήθως με προσωπική εντολή του ίδιου του Στάλιν. Το παράδοξο; Ο ηγέτης της ΕΣΣΔ εκτιμούσε πολύ το έργο του Μπουλγκάκοφ – ήταν, κατά γενική ομολογία, ένας από τους αγαπημένους του συγγραφείς. Γι’ αυτόν τον λόγο άλλωστε, ο Μπουλγκάκοφ απέφυγε τις συλλήψεις, τιμωρίες ή εκτελέσεις που επεφύλασσε το καθεστώς σε άλλους αντιφρονούντες. Ακόμα κι έτσι, όμως, ο Στάλιν δεν θα επέτρεπε ποτέ να κυκλοφορήσει οτιδήποτε μπορούσε να σαμποτάρει το καθεστώς.

Μαιτρ, Μαργαρίτα και Μπεεμόθ. Σκίτσο του Moiret

Έτσι, απαγορεύτηκαν πολλά από τα θεατρικά του Μπουλγκάκοφ, όπως το «Διαμέρισμα της Ζόγια» (1926) που εκτυλίσσεται σε ένα πορνείο, η φάρσα «Η Ερυθρά Νήσος» (1928), που ο γερμανικός Τύπος αποκάλεσε «την πρώτη κραυγή για ελευθερία του Τύπου στην ΕΣΣΔ» και η «Φυγή» (1928) που επίσης ασχολείται με τον ρωσικό εμφύλιο και που εμποδίστηκε να ανέβει λίγο πριν την προγραμματισμένη πρεμιέρα της. Ο Στάλιν την απαγόρευσε προσωπικά, μετά την αξιολόγηση που έλαβε από το Υπουργείο Ρεπερτορίου πως πρόκειται για έργο «που υμνεί τη μετανάστευση και τη Λευκή Φρουρά».

Αριστερά, ο "Μαιτρ" και ο σκύλος του, δεξιά Κοροβιέφ, Αζαζέλο και η Μαργαρίτα με τον καθρέφτη της. Σχέδιο του Klumsyk

Το 1929, ο Μπουλγκάκοφ είχε φτάσει πια σε αδιέξοδο. Καταρρακωμένος από τη συνεχή μάχη του με τη λογοκρισία, έγραφε στον φίλο του Μαξίμ Γκόρκι: «Όλα μου τα θεατρικά έχουν απαγορευτεί. Ούτε μία γραμμή μου δεν δημοσιεύεται. Δεν έχω έτοιμη δουλειά ούτε μου έρχονται χρήματα από δικαιώματα. Ούτε ένα ίδρυμα ή ένας ιδιώτης δεν απαντά στις αιτήσεις μου». Ακόμα και οι παραστάσεις άλλων, «δυτικών» συγγραφέων που προσπαθούσε να ανεβάσει στο Θέατρο Τέχνης της Μόσχας, στο οποίο εργαζόταν από το 1926, σκόνταφταν στους σκοπέλους της κρατικής λογοκρισίας.

Έτσι, απελπισμένος, ο Μπουλγκάκοφ έγραψε μία επιστολή στον Στάλιν τον Ιούλιο του 1929 και μία ακόμα τον Μάρτιο του 1930, ζητώντας ουσιαστικά να του δοθεί άδεια να μεταναστεύσει αφού η ΕΣΣΔ δεν τον βρίσκει «ικανοποιητικό» συγγραφέα. Εντέλει έλαβε ένα τηλεφώνημα από τον ίδιο τον Στάλιν, που του προσέφερε την ευκαιρία να φύγει από τη χώρα αν πραγματικά το επιθυμούσε. Την κρίσιμη στιγμή, όμως, ο Μπουλγκάκοφ δείλιασε και προτίμησε να μείνει. Τα επόμενα χρόνια συνέχισε να δουλεύει στο θέατρο μέχρι την οριστική παραίτησή του το 1936, τρία χρόνια πριν την τελευταία – αποτυχημένη – του προσπάθεια να ανεβάσει στο θέατρο ένα δικό του έργο, το «Vatum».

Ο Μπεεμόθ κυριεύει τη Μόσχα. Έργο του Ντέιβιντ Μπλακ

Στο μεταξύ, ο Μπουλγκάκοφ είχε ξεκινήσει δουλειά ήδη από το 1928 πάνω σε αυτό που αργότερα θα γινόταν το αριστούργημά του: «Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα». Ωστόσο, το 1930, μέσα στην απελπισία του, έκαψε ένα μέρος του πρώτου ημιτελούς χειρόγραφου του βιβλίου, σίγουρος πως η λογοκρισία δεν θα επέτρεπε την έκδοσή του. Το 1933, έκαψε ένα ακόμα μέρος. Τελικά όμως μετάνιωσε και αναγκάστηκε να το ξαναγράψει από μνήμης, κάτι που κατόρθωσε ένα χρόνο μετά, το 1934. Στην τελική του μορφή, το βιβλίο περιέχει μία αυτοσαρκαστική υποπλοκή – την καταστροφή διά καύσης ενός χειρογράφου – που παραπέμπει στο γεγονός, καθώς και τη διάσημη ατάκα «Τα χειρόγραφα δεν καίγονται».

Μία από τις πιο αξιομνημόνευτες σεκάνς του βιβλίου: η Μαργαρίτα γίνεται "μάγισσα" και πετάει, γυμνή, με μία σκούπα πάνω από τη Μόσχα, ενώ την ακολουθεί για λίγο η υπηρέτριά της, Νατάσα, που καβαλικεύει έναν γείτονα της Μαργαρίτα μεταμορφωμένο σε χοίρο

Ο Μπουλγκάκοφ δούλευε το βιβλίο για τα επόμενα δώδεκα χρόνια, με συνεχείς αναθεωρήσεις. Το 1940, βαριά άρρωστος με νεφροσκλήρυνση υπαγόρευσε τις τελευταίες αλλαγές στη σύζυγό του, Γελένα και υπέκυψε λίγο αργότερα σε ηλικία 48 ετών.

 Η χήρα του Μπουλγκάκοφ δεν κατάφερε να πετύχει τη δημοσίευσή του παρά μονάχα 26 χρόνια αργότερα, όταν τελικά δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στο περιοδικό «Μασκβά» (Μόσχα) το 1966 και το 1967. Είχε μεσολαβήσει ο θάνατος του Στάλιν το 1953: δεν θα το επέτρεπε ασφαλώς αν ζούσε.

Η άλλη διάσημη σεκάνς του βιβλίου: ο χορός του Σατανά, στον οποίο η Μαργαρίτα, ολόγυμνη και εστεμμένη, υποδέχεται τους καλεσμένους. Εικονογράφηση του Γκρίτσιν. Την ίδια σκηνή αναπαριστά και η κεντρική φωτό του θέματος, σε πίνακα του Γκενάντι Καλινόφκσι

Η έκδοση που δημοσιεύτηκε βέβαια στη «Μασκβά» και που κυκλοφόρησε το 1967 τόσο στα ρώσικα όσο και σε αγγλική μετάφραση ήταν λογοκριμένη: περίπου 12% του αρχικού κειμένου είχε απαλειφθεί. Την αυθεντική, χωρίς περικοπές έκδοση μπορούσε να τη βρει κανείς μόνο στα samizdat. Παρόλα αυτά, η αγγλόφωνη έκδοση τσέπης της Signet διατεινόταν (ψευδώς) στο εξώφυλλό της πως πρόκειται για την "πρώτη έκδοση χωρίς περικοπές".  Μόλις το 1973 εκδόθηκε τελικά στα αγγλικά μία έκδοση με το πλήρες κείμενο, ενώ ακολούθησε το 1989 μία αποκατεστημένη τελική έκδοση. Το 1973 ήταν επίσης η χρονιά που δημοσιεύτηκε χωρίς λογοκρισία και στα ρωσικά, σε συνέχειες, στο περιοδικό Khudozhestvennaya Literatura. Είχε προηγηθεί, το 1970, μία προσπάθεια να διασκευαστεί για το θέατρο που σκόνταψε στη λογοκρισία.

Ο "Μαιτρ" έχει διασκευαστεί δεκάδες φορές, για κινηματογράφο, τηλεόραση, θέατρο, όπερα, κόμικς κλπ. Εδώ μπορείς να μάθεις τα πάντα για το βιβλίο και τις διασκευές του.

Όσο για τον θρύλο που θέλει τους Rolling Stones να έχουν γράψει το “Sympathy for the Devil” (1968) εμπνευσμένοι από τον «Μαιτρ»; Ισχύει, αν πιστέψουμε τουλάχιστον τη Μάριαν Φέιθφουλ, που στην αυτοβιογραφία της ισχυρίζεται πως διάβασε το βιβλίο το 1968 και κατόπιν το πάσαρε στον τότε εραστή της, Μικ Τζάγκερ, ξέροντας πως θα ταίριαζε στις ευαισθησίες του:

Το "Sympathy for the Devil" με σκηνές από τη ρωσική μίνι σειρά του 2005 που διασκευάζει το βιβλίο

Το τρέιλερ του animation μεγάλου μήκους του Ρινάτ Τιμερκαγιέφ, που διασκευάζει το βιβλίο με μία ελαφρώς anime αισθητική. Το περιμένουμε πώς και πώς, αν κρίνουμε από την πρόγευση που πήραμε. Αναμένεται κάποια στιγμή την επόμενη χρονιά