Τα αγαπημένα βιβλία των λογοκριτών #28

Είναι το πρώτο πορνογραφικό μυθιστόρημα στην ιστορία της αγγλικής γλώσσας. Είναι το βιβλίο που έχει δεχθεί τις περισσότερες διώξεις και απαγορεύσεις στην ιστορία της αγγλόφωνης λογοτεχνίας. Είναι το πρώτο βιβλίο που κρίθηκε από δικαστήριο «άσεμνο, ασεβές» (obscene, αγγλιστί). Είναι το βιβλίο που έμεινε απαγορευμένο για πάνω από 200 χρόνια και ο τίτλος του έγινε συνώνυμο της λογοτεχνικής λογοκρισίας. Όχι, δεν είναι κάποιο έργο του ντε Σαντ: μάλιστα, προηγήθηκε χρονικά του διαβόητου Μαρκησίου. Είναι το μυθιστόρημα «Φάνι Χιλ ή Απομνημονεύματα μιας Γυναίκας της Ηδονής» (1748) του Τζον Κλέλαντ, που σηματοδοτεί ουσιαστικά τη γέννηση του σύγχρονου Δυτικού πορνό.

Εκτός των άλλων, είναι βιβλίο που γράφτηκε στη φυλακή. Σύμπτωση ή μοιραίο, πάντως δεν είναι το μόνο διαβόητο και πολλάκις απαγορευμένο βιβλίο που είδε το φως μέσα σε ένα κελί φυλακής. Σαράντα χρόνια μετά ο ντε Σαντ θα έγραφε το πρώτο, ημιτελές χειρόγραφο των «120 Ημερών των Σοδόμων» κατά τη διάρκειας της πολύμηνης φυλάκισής του. Και στα μέσα της δεκαετίας του ’20, ο επίσης κρατούμενος Χίτλερ θα εκμεταλλευόταν τον «νεκρό» χρόνο της φυλάκισής του για να συγγράψει το «Ο Αγών μου».

Εν έτει 1748, ο πολυταξιδεμένος Βρετανός Τζον Κλέλαντ, υπάλληλος επί χρόνια της εμπορικής εταιρείας British East India, μπον βιβέρ και τυχοδιώκτης συνελήφθη και οδηγήθηκε στη φυλακή για χρέη ύψους 840 βρετανικών λιρών (σε σημερινά ευρώ, περίπου 120.000). Ο Κλέλαντ διασκέδασε την ανία του γράφοντας τη «Φάνι Χιλ ή Απομνημονεύματα μιας Γυναίκας της Ηδονής», ένα ερωτικό μυθιστόρημα στο οποίο η ηρωίδα του τίτλου βιώνει μία  περιπετειώδη πορεία προς την ενηλικίωση, καθώς γίνεται πόρνη και καταλήγει να έχει σεξουαλικές εμπειρίες όλων των συνδυασμών και αποχρώσεων.

Εικονογραφήσεις του Εντουάρ-Ανρί Ανβίλ για τη "Φάνι Χιλ": "Ο Κύριος Χ. αιφνιδιάζει τη Φάνι και τον Γουίλιαμ", "Τσαρλς και Φάνι", "Η τελετή μύησης της Φάνι", "Οι καλλονές της Φάνι επιδεικνύονται"

Ο Κλέλαντ εν μέρει επηρεάστηκε από τη «Μολ Φλάντερς» (1721) του Ντάνιελ Ντεφόε, ένα επίσης διαβόητο μυθιστόρημα με ηρωίδα μία γυναίκα που υποπίπτει σε διάφορα αμαρτήματα – κάνει προγαμιαίες σχέσεις, γίνεται ερωμένη αλλά και πόρνη και κλέφτρα, κάνει πολλούς γάμους και παιδιά, μερικά εξ αυτών εξώγαμα – μόνο για να φτάσει προς το τέλος της ζωής της σε ένα χάπι εντ. Παρότι η πιπεράτη «Μολ Φλάντερς» έγινε μεγάλη επιτυχία, στις ΗΠΑ απαγορευόταν η αποστολή της μέσω ταχυδρομείου από το 1857, βάσει ενός σχετικού νόμου, και μέχρι τις αρχές του δεκαετίας του 1970.

Ενδεχομένως ο Κλέλαντ να ήθελε να σατιρίσει και το best seller της εποχής «Πάμελα» (1740) του Σάμιουελ Ρίτσαρντσον, όπου μία κοπέλα που επιμένει πεισματικά στην αρετή της ανταμοίβεται με την ευτυχία. Τη χρονιά που βγήκε η «Φάνι Χιλ», ο Ρίτσαρντσον έβγαλε και την «Κλαρίσα», την αντεστραμμένη όψη της «Πάμελα». Αντίθετα με τη Φάνι Χιλ και τη Μολ Φλάντερς, η απώλεια της αρετής της Κλαρίσα οδηγεί στην καταστροφή της.

Η «Φάνι Χιλ», λουλουδάτη πορνογραφία αλλά με αρκετή θεματική ποικιλία από σεξουαλικής άποψης κυκλοφόρησε σε δύο τόμους, ο πρώτος το Νοέμβριο του 1748, ο δεύτερος τον Φεβρουάριο του 1749. Ως εκδότης αναγραφόταν κάποιος «Τζ. Φέντον» - ψευδώνυμο του Φέντον Γκρίφιθς και του αδελφού του, Ραλφ. Τον Μάρτιο, ο Κλέλαντ αποφυλακίστηκε.

Πρώτη έκδοση της "Φάνι Χιλ", τόμος πρώτος (Νοέμβριος 1748)

Αρχικά, το βιβλίο πέρασε σχετικά απαρατήρητο. Μέχρι που το Νοέμβριο του 1749, η «Φάνι Χιλ» υπέπεσε στην αντίληψη των αρχών και κρίθηκε «άσεμνη». Ο Κλέλαντ και ο Ραλφ Γκρίφιθς συνελήφθησαν, με την κατηγορία ότι «διαφθείρουν τους υπηκόους του βασιλιά». Στο δικαστήριο, ο Κλέλαντ αποκήρυξε το πνευματικό του παιδί. Στην απολογία του ανέφερε πως «είναι το βιβλίο που αρνούμαι να υπερασπιστώ και επιθυμώ, από τα βάθη της ψυχής μου, να θάψω και να ξεχάσω». Το βιβλίο κρίθηκε παράνομο και αποσύρθηκε από την κυκλοφορία.

Όπως συμβαίνει πάντα με ό,τι προσπαθείς να απαγορεύσεις διά της βίας, ακολούθησαν αμέτρητες πειρατικές εκδόσεις της «Φάνι Χιλ», με αρκετές παραλλαγές. Οι αδελφοί Γκρίφιθς θησαύρισαν: έχοντας αγοράσει τα δικαιώματα του βιβλίου για 20 λίρες, αποκόμισαν μέσα στα πρώτα χρόνια τουλάχιστον 10.000 λίρες.

Ραλφ Γκρίφιθς, ο πρώτος εκδότης της "Φάνι Χιλ"

Τον Μάρτιο του 1750, ο Κλέλαντ κυκλοφόρησε στην αγορά μία εξαιρετικά λογοκριμένη βερσιόν της «Φάνι Χιλ». Παρότι και η κουτσουρεμένη εκδοχή οδηγήθηκε σε δίκη, αθωώθηκε και αυτή η clean cut «Φάνι Χιλ» ήταν η μόνη νόμιμη εκδοχή του βιβλίου για περίπου 200 χρόνια.

Ο Κλέλαντ πέθανε το 1789, σε ηλικία 79 ετών. Στη νεκρολογία του Monthly Review, αναφέρθηκε πως η βρετανική κυβέρνηση του έδινε ένα ετήσιο εισόδημα εκατό λιρών τον χρόνο εφ’ όρου ζωής, με την προϋπόθεση να μην ξαναγράψει «πορνογραφία». Ωστόσο, δεν αποκλείεται να είναι ένας θρύλος που καλλιέργησε ο ίδιος ο Κλέλαντ για το άτομό του: μερικοί αμφιβάλλουν αν όντως έγραψε το βιβλίο μέσα στη φυλακή.

Μετά την αθώωση του βιβλίου τη δεκαετία του 1960, ακολούθησαν δεκάδες κινηματογραφικές διασκευές του. Άνω, η κατά Ρας Μέγιερ εκδοχή του 1964, κάτω η σοφτ πορνό "Παπρίκα" (1991) του Τίντο Μπρας, χαλαρή διασκευή της "Φάνι Χιλ"

Το 1821, η «Φάνι Χιλ» έγινε το πρώτο βιβλίο που απαγορεύθηκε στα χρονικά των ΗΠΑ. Είχε προηγηθεί το 1819 μία δίωξη του εκδότη Πίτερ Χολμς, που είχε τυπώσει μία εικονογραφημένη έκδοση στη Μασαχουσέτη. Η έκδοση κρίθηκε "ασεβής" και ο Χολμς πλήρωσε πρόστιμο ύψους 300 δολαρίων. Τον Απρίλιο του 1820, κάποιος Στίλμαν Χάου καταδικάστηκε σε μία μέρα φυλάκιση και έξι μήνες καταναγκαστικά έργα επειδή εντοπίστηκε να πουλάει αντίτυπα της ίδιας έκδοσης.

Στον 20ο αιώνα

Έπρεπε να φτάσουμε στον 20ο αιώνα, στη δεκαετία του ’60, για να δει η «Φάνι Χιλ»… άσπρη μέρα. Ήταν η κατάλληλη χρονική συγκυρία: είχαν προηγηθεί οι δίκες για τον «Εραστή της Λαίδης Τσάτερλι» του Ντ. Χ. Λόρενς και ακολούθως η αθώωση και ελεύθερη κυκλοφορία της μη λογοκριμένης έκδοσης του βιβλίου εν έτει 1960 που άνοιξε τον δρόμο για πολλές παρόμοιες περιπτώσεις «αποδιοπομπαίων» βιβλίων.

Άνω, αγγλόφωνη έκδοση εκ Παρισίων (1888) που αποκατέστησε το αρχικό κείμενο. Κάτω, πειρατική έκδοση του 1910, με διαφορετικό τίτλο ("Ο Βίος και η Πολιτεία της Φάνι Χιλ")

Το Νοέμβριο του 1963, λοιπόν, ξεθαρρεμένη από τη νίκη του «Εραστή», η Mayflower Books εξέδωσε μία αλογόκριτη έκδοση της «Φάνι Χιλ», ελπίζοντας σε ευνοϊκή μεταχείριση – ή έστω σε ένα «σκανδαλάκι». Λίγες μέρες πριν την κυκλοφορία της νέας έκδοσης, αστυνομικοί είδαν μία διαφήμιση για την επερχόμενη έκδοση στη βιτρίνα του βιβλιοπωλείου Magic Shop, στην Tottenham Court Road του Λονδίνου. Η διόλου διακριτική αφίσα ανακοίνωνε: «Μόλις βγήκε. Φάνι Χιλ. Απαγορευμένη στις ΗΠΑ». Ένας αστυνομικός αγόρασε ένα αντίτυπο, το απέστειλε στον εισαγγελέα του παραρτήματος της Bow Street και ο τελευταίος διέταξε ένταλμα έρευνας. Κατασχέθηκαν συνολικά 171 αντίτυπα του βιβλίου και συνελήφθη ο ιδιοκτήτης του βιβλιοπωλείου, Ραλφ Γκολντ, ο οποίος και παραπέμφθηκε σε δίκη (τα έξοδά του πάντως τα κάλυψε η Mayflower).

Έκδοση της Mayflower τη δεκαετία του '60, με "μία σύνοψη της πρόσφατης εκπληκτικής δίκης της Mayflower για τη Φάνι Χιλ, γραμμένη από το χέρι της ίδιας της ηρωίδας". Όταν το σκάνδαλο εξαργυρώνεται

Η δίκη πραγματοποιήθηκε τον Φεβρουάριο του 1964. Βασικά επιχειρήματα της υπεράσπισης ήταν, πρώτον, ότι η «Φάνι Χιλ» έχει ιστορική σημασία ως πηγή πληροφοριών για τον 18ο αιώνα και, δεύτερον, ότι μιλά για τη χαρά του φυσιολογικού σεξ. Ωστόσο, η πολιτική αγωγή επισήμανε σκηνές «αφύσικου» σεξ (π.χ. μία περιγραφή σεξουαλικού μαστιγώματος) και εντέλει κέρδισε τη δίκη. Η Mayflower αποφάσισε να μην ασκήσει έφεση. Όπως και με την περίπτωση του «Εραστή της Λαίδης Τσάτερλι», όμως, η πολύκροτη δίκη και η αναδυόμενη σεξουαλική επανάσταση, καθώς και η σύγκρουση με την παλαιά τάξη αξιών έπαιξαν τον ρόλο τους στη μεταστροφή της κοινής γνώμης.

Στο Μάντσεστερ, τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο του 1964, δεκάδες αστυνομικοί, έκαναν επιδρομή σε πολλά βιβλιοπωλεία και αποθήκες και κατέσχεσαν τη «Φάνι Χιλ», από τη βρώμικη έκδοση της Mayflower, μέχρι τις λογοκριμένες. Μετά την καταδίκη του βιβλίου, περίπου 4.000 αντίτυπα του βιβλίου καταστράφηκαν από τις αρχές, ενώ παρόμοιες επιδρομές αστυνομικών σημειώθηκαν σε άλλες βρετανικές πόλεις, όπως το Σέφιλντ, το Μπράιτον και το Μπίρμινγκχαμ.

Έξι χρόνια μετά, το 1970, το κίνημα των χίπηδων μεσουρανούσε, το δεύτερο μεγάλο κύμα του φεμινισμού επίσης και η «Φάνι Χιλ» κυκλοφόρησε ολόκληρη, χωρίς «ντροπές» στην Αγγλία, ενώ μέσα στα επόμενα χρόνια πολλαπλασιάστηκαν και οι εικονογραφημένες εκδόσεις του βιβλίου – απόγονος των χαρακτικών που συνόδευαν τις παράνομες, πειρατικές εκδόσεις του 18ου και 19ου αιώνα. Το 1970, άλλωστε, ήταν και η χρονιά που κυκλοφόρησε νόμιμα για πρώτη φορά στην Αγγλία μία μετάφραση της – πολύ πιο hardcore – «Ιστορίας της Ο» της Πολίν Ρεάζ. Στην αυγή της νέας δεκαετίας, η εποχή της λογοκρισίας είχε παρέλθει ανεπιστρεπτί.

Εικονογράφηση από έκδοση της Erotic Print Society (2004)

Στις ΗΠΑ, η «Φάνι Χιλ» κυκλοφόρησε επίσης το 1963 σε πλήρη έκδοση από την Putnam και σχεδόν αμέσως ακολούθησε δίκη και απαγόρευση της έκδοσης για λόγους «ασέβειας» (obscenity). Ο εκδότης όμως άσκησε έφεση και την κέρδισε το 1964, όταν το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ βρήκε πως η «Φάνι Χιλ» είναι «μη ασεβής». Ακολούθησαν και άλλες δύο δίκες, η μία με τη θρυλική Grove Press στο εδώλιο του κατηγορουμένου. Ο φημισμένος δικηγόρος Τσαρλς Ρέμπαρ, που είχε κερδίσει για λογαριασμό της Grove τις δίκες για τον «Εραστή» και για τον «Τροπικό του Καρκίνου» κέρδισε και αυτή τη δίκη για τη «Φάνι Χιλ». Το 1968, μάλιστα, ο Ρέμπαρ έβγαλε ένα βιβλίο που εξιστορούσε τις εμπειρίες του από αυτές τις τρεις δικαστικές διαμάχες, με τίτλο «The End of Obscenity: The Trials of Lady Chatterley, Tropic of Cancer and Fanny Hill».

Έκδοσης της αμερικανικής Putnam που "εξαργυρώνει" το σκάνδαλο της δίκης του 1964 και τη νίκη της εταιρείας: "Μετά από 214 χρόνια απαγόρευσης - Φάνι Χιλ. Αυτή είναι η μοναδική πλήρης έκδοση των έξι δολαρίων που φιγουράρει στους τίτλους των εφημερίδων"

Δύο χρόνια αργότερα, το 1966, το Ανώτατο Δικαστήριο επιβεβαίωσε την απόφασή του σε μία δίκη-ορόσημο για τη λογοκρισία των βιβλίων, Απομνημονεύματα εναντίον Μασαχουσέτης. Με τη θέσπιση του Miller Test το 1973, που καθορίζει τι ποια έκφραση μπορεί να θεωρηθεί ασεβής και άρα κολάσιμη, η «Φάνι Χιλ» αθωώθηκε οριστικά. Είχε την «τιμή» να είναι το τελευταίο βιβλίο που λογοκρίθηκε και κατόπιν αθωώθηκε στην ιστορία των ΗΠΑ.

Το βιβλίο του δικηγόρου Τσαρλς Ρέμπαρ, "Το Τέλος της Ασέβειας" (1968)

Σε άλλες χώρες, η «Φάνι Χιλ» είτε είχε αγνοηθεί είτε ξεπέρασε τους σκοπέλους της λογοκρισίας σχετικά ανώδυνα. Για παράδειγμα, στη Δανία, ο εκδοτικός οίκος που μετέφρασε τη «Φάνι Χιλ» στα δανέζικα το 1964, αρχικά έβγαλε ένα πολύ περιορισμένο τιράζ και, αρκετά επιτήδεια, έστειλε ένα δείγμα στο Ανώτατο Δικαστήριο της Δανίας, καθώς και σε διάσημους βιβλιοκριτικούς, ζητώντας την άποψή τους σχετικά με το αν έπρεπε το βιβλίο να απαγορευθεί ή όχι. Όλοι αποφάνθηκαν πως έπρεπε να κυκλοφορήσει κανονικά.

Εικονογράφηση της Τάλια Φέλιξ για έκδοση του 2009

Τις δεκαετίες του 1960 και 1970, υπήρξε μία έκρηξη από ταινίες-spin-off της "Φάνι Χιλ" ή με μία ελάχιστη νοηματική σύνδεση με το βιβλίο του Κλέλαντ. Το γεγονός πως τα πνευματικά δικαιώματα του βιβλίου είχαν εκπνεύσει προ πολλού άφηνε το πεδίο ελεύθερο για αρπαχτές, ανάμεσά τους "Η Νεαρή Ερωτιάρα Φάνι Χιλ" (1971) και "Η Διαβόητη Κόρη της Φάνι Χιλ" (1966)