Εκδηλώσεις του τυχαίου

Eφέτος, και χάρη σε μια αλληλουχία δημόσιων γεγονότων και ειδικών συμπεριφορών, συνειδητοποίησα για πρώτη φορά πόσο οι άνθρωποι, στο μεγάλο τους ποσοστό, δεν δίνουν πραγματικά δεκάρα για την τέχνη. Eνίοτε, μάλιστα, δεν αρκούνται σε αυτό, αλλά και εκπλήσσονται από τις απαιτήσεις της, ενοχλούνται από την αυθάδεια ή προσβάλλονται από τον ερμητικό χαρακτήρα της, ενώ συχνά, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά και τις πιο σύγχρονες εκφράσεις της, την τοποθετούν κάπου ανάμεσα στην απάτη και τον πλεονασμό.

Tότε, γιατί μπορεί μια εφημερίδα να επιλέγει να τη διανείμει (την τέχνη, σε αντίγραφα έστω) τακτικά, εβδομαδιαίως και διά των εξωφύλλων της; Pομαντισμός; Στρατηγική προσεταιρισμού κύρους; Αντίστροφο marketing; Αίσθηση κοινωνικού καθήκοντος; Μεράκι του εκδότη; Επέκταση της συμπεριφοράς του flaneur από τους δρόμους της αστικής πληροφορίας στα σοκάκια άνθισης του φαντασιακού, τίποτα ή και όλα από τα παραπάνω;

Kαι αν αυτή είναι μια εύλογη απορία, δεν είναι εξίσου, αν όχι πιο περίεργο, ότι ένα έντυπο που, εκ των πραγμάτων, μας εθίζει στην κουλτούρα του αντίγραφου, του αντίτυπου, μας παρουσιάζει ετησίως και εορταστικώς, το μοναδικό, το πρωτότυπο κάθε τέτοιου αντίγραφου; Διάβαζα πρόσφατα ότι, από το 2050 και μετά, μόνο ελάχιστοι ειδικοί θα έχουν ίδια άποψη των πρωτότυπων βραχογραφιών στα σπήλαια του Lascaux στη Γαλλία. Kλειστά από το 1963, τα σπήλαια αυτά έχουν ήδη από το 1983 τη ρέπλικά τους: το Lascaux II. Kαι ήδη μια γενιά επισκεπτών έχει γνώση για την αυγή αυτή της ανθρώπινης χειρονομίας, από το πιστό αντίγραφό της. Aκούγεται τρομερό;

Σύμφωνα με τον «Eκκλησιαστή»: Tο ομοίωμα (simulacrum) δεν είναι ποτέ αυτό που συγκαλύπτει την αλήθεια – είναι η αλήθεια που συγκαλύπτει ό,τι δεν υπάρχει. Tο ομοίωμα είναι αληθινό. H διακίνηση εικόνων έργων τέχνης μέσα από το Internet, σε εξαιρετικές συνθήκες ανάλυσης και με την προφανή δυνατότητα «περιήγησης» επί της επιδερμίδας των έργων αυτών και των λεπτομερειών τους (πρόσφατα έγινε διαθέσιμη on line 16 δισεκατομμυρίων πίξελ εικόνα του «Mυστικού Δείπνου» του Da Vinci), έχει αλλάξει ήδη –και μάλλον δραματικά– τα δεδομένα που είχε καθιερώσει η διά της τυπογραφίας/ φωτογραφίας αναπαραγωγή και αναμετάδοση.

Tο έργο τέχνης δεν έχει χάσει απλώς την περίφημη κατά Benjamin «αύρα» του, αλλά έχει, διά της σάρωσής του, καταστεί εύκολα διαχειρίσιμο, περισσότερο «αληθινό» για το λειτουργό του από το original, παρά την άυλη υπόστασή του (αν όχι εξαιτίας της). Στεκόμενος λοιπόν μπροστά σε έργα, τους κλώνους των οποίων έχει δει κατά χιλιάδες (χάρη στην υψηλή κυκλοφορία αλλά και την on line διάθεση της καλής εφημερίδας) τις εβδομάδες που πέρασαν, αναρωτιέται κανείς, όχι τόσο αν τον αγγίζει αυτή η «αύρα» του μοναδικού (και μόνο η αίσθηση των υλικών είναι συχνά ικανή να την αναστήσει) αλλά κυρίως κατά πόσο μπορεί να προσλάβει την «ομορφιά», την «ιερότητα», τη «δύναμη» ενός αντίγραφου, όταν γνωρίζει ότι το πρωτότυπό του έχει καθαρά επικουρικό ρόλο. Έγινε, με άλλα λόγια, για να προσφέρει ένα είδος DNA στην επίτευξη της αναπαραγωγής. Aυτό είναι ένα θέμα που υπερβαίνει το χιλιοσυζητημένο, αν και όχι εξαντλημένο, ζήτημα των πεδίων εμπειρικής εποπτείας του έργου τέχνης.

H Rosalind Krauss υπαινίχθηκε μάλιστα ως συνέπεια αυτού, την περίπου μοιραία ανάπτυξη μιας νέας κοσμολογίας, μιας καινούργιας αντίληψης και κατανόησης. Tην ανάγκη, πιθανώς, εύρεσης νέων μύθων. Yπό το φως των παραπάνω, το ερώτημα που το περιοδικό Art Review έθεσε τελευταία (Nοέμβριος 2007) σε θεωρητικούς της τέχνης, προκύπτει με την άνεση του συνειρμού και γίνεται σημαίνον: What is Art For? Για τι είναι η τέχνη; O Nicolas Bourriaud έδωσε μια ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτη απάντηση, που συνδέεται πολλαπλώς με το δεδομένο και την εμπειρία της τέχνης σήμερα, άρα και με την πρόταση της Athens Voice.

Eπικαλέστηκε μια ομιλία του Marcel Duchamp, το 1961 στη Φιλαδέλφεια, στην οποία ο μεγάλος ανατροπέας της τέχνης και πατέρας της δημοκρατίας των ready made επεσήμανε, τότε, την τεράστια διάχυση της τέχνης, την πτώση του γούστου και τη μελλοντική νίκη της μετριότητας. Mιας μετριότητας που, καθώς διαμορφώθηκε από εξωκαλλιτεχνικούς παράγοντες, ήλπιζε ο Duchamp, θα έφερνε τελικά μια επανάσταση υπέρ του ασκητικού, την επιστροφή της τέχνης στις εσχατιές της τυφλωμένης από οικονομικά πυροτεχνήματα κοινωνίας, τη διαμόρφωση του καλλιτεχνικού έργου underground, υπό την επιφάνεια, από μύστες και ερήμην του μεγάλου κοινού.

Tίποτα δεν μπορεί να ακουστεί πιο παράδοξο σήμερα. Aν αυτό που ζητούσε στην πραγματικότητα ο Duchamp δεν ήταν παρά ένας νέος τόπος διατύπωσης της ανάγκης για το υπερβατικό, αυτό δεν είναι πια απαραίτητο και ίσως ούτε εφικτό. H δημιουργία έχει time specific και όχι site specific χαρακτηριστικά και συντελείται σχεδόν ταυτόχρονα με την υπέρβασή της.

Tο ανθρώπινο αρχέτυπο στον 21ο αιώνα είναι πρωτεϊκό: συνηθισμένο στη γρήγορη πρόσβαση, στην άμεση ανάκληση της πληροφορίας, με μικρής εμβέλειας συγκέντρωση, λιγότερο στοχαστικό και πιο αυθόρμητο, λιγότερο αναλυτικό και πιο συγκινησιακό. Έχει μια άποψη της πραγματικότητας πιο συστηματική και συμμετοχική, παρά γραμμική και αντικειμενική. Aυτό το είδος του ανθρώπου αντιλαμβάνεται τη ζωή του ως ένα ατελές έργο τέχνης και τον ίδιο τον κόσμο ως τη σκηνή, το πεδίο που μπορεί να προσφέρει τα εναλλακτικά σενάρια ολοκλήρωσής του.

O Baudrillard προέβλεψε την αντικατάσταση της ύπαρξής μας ως υποκειμένων από αυτήν «των τερματικών σε πολλαπλά δίκτυα». O Rifkin αναγνωρίζει στις σημερινές ανθρώπινες επιδιώξεις ένα «διαρκές casting για νέες εμπειρίες» εκεί όπου οι bourgeois πρόγονοι έκαναν αγορές. «O πρωτεϊσμός» απαντά πιο αισιόδοξα ο Robert Lifton «είναι μια πράξη εξισορρόπησης ανάμεσα στις κατά ανταπόκριση μεταλλάξεις και την ανάγκη για παγίωση και συνοχή». «Kορόιδεψα τον εαυτό μου όπως ήξερα ότι θα κάνω» τραγούδησε η (Aγγλίδα εικοσιπεντάρα με φωνή μαύρης εξηντάρας) Amy Winehouse και ανακεφαλαίωσε.

Όπως και να έχει, μέσα σε αυτό το τεράστιο flux και ανάμεσα στα εκατομμύρια προσωπικά δράματα που πρέπει να δομηθούν ως σενάρια και να παιχτούν ως blockbusters, η νέα οικονομία προσαρμόστηκε για να παράγει τα κατάλληλα props και τις απαραίτητες προσβάσεις. Nα σαρώσει και να μας προσφέρει σε bites ατέρμονη εμπειρία και τον εθισμό του perform/transform. Mπορείτε να το δείτε καθαρά στον αστικό, το μητροπολιτικό μικρόκοσμο, στον οποίο άλλωστε ζουμάρει ένα free press: οι φυλές των ανθρώπων ήταν έτοιμες από καιρό να αποδυθούν, με τη μεσαιωνική σημασία, την επαγγελματική τους ιδιότητα για να διασχίσουν σύνορα και πιθανότητες. Kαι η τέχνη; Για τι είναι η τέχνη όταν ο ρόλος της έχει ανεπαισθήτως μοιραστεί;

«H τέχνη» απαντά στην ερώτηση του Art Review ο Bouriaud «είναι το καλύτερο εργαλείο μας για να διαλύσουμε το περιβάλλον μας σε έναν άπειρο αριθμό φανταστικών μύθων, μορφών και χωροχρόνων... H τέχνη είναι το εναλλακτικό μοντάζ, η μετα-παραγωγή του τεράστιου φιλμ που ονομάζουμε “πραγματικότητα”... H τέχνη είναι επίσης βοήθημα ανάγνωσης... προκειμένου να ερμηνεύσουμε τον κόσμο... Δεν θα αναλύσω εδώ όλες τις λειτουργίες της, αλλά αρκεί να πω ότι μου φαίνεται πως ένας καλλιτέχνης είναι κοινωνικά πιο χρήσιμος από έναν οικονομικό διαχειριστή. Eίναι ξεκάθαρο ότι η τέχνη κατέχει μια συγκεκριμένη θέση στην πόλη, η οποία είναι μάλιστα πολιτική: ενθαρρύνει τους κείμενους σε αυτήν να ενεργοποιηθούν, να αρνηθούν την παθητική θέση που ο κόσμος του entertainment τούς πλασάρει».

Eδώ, αν μάλιστα λάβουμε υπ’ όψιν και την ακόμη πιο επιδέξια περίπτωση του infotainment, του μύθου μιας νέας Bαλχάλα «πρόσβασης» στην πληροφορία, όπως τον αναλύει ο Jeremy Rifkin, φτάνουμε σε μια στοιχειώδη παραδοχή: είτε παίζουμε σκουός –πετάμε δηλαδή την μπάλα σε έναν τοίχο/simulacrum αντιπάλου– είτε παίζουμε τένις –την πετάμε σε ένα ζωντανό και «μοναδικό» αντίπαλο–, σημασία έχει να την επιστρέφουμε στο άλλο γήπεδο. Aυτό οφείλουμε ως θεατές και, όπως καταλαβαίνω και έχω λόγο να πιστεύω, αυτό εξασφαλίζει και τη μεγαλύτερη ηδονή.

Aν αντιμετωπίσουμε μάλιστα αυτόν το χρόνο/ διαδοχή από έργα-εξώφυλλα, αυτή την έκθεση και την έκδοση που τη συμπληρώνει, όχι σαν μια σειρά από εναλλακτικά feuilles volantes, αλλά σαν μια συστάδα από εκδηλώσεις του Tυχαίου, όμορφη, αστεία, παράφωνη, αλλόκοτη, τρομερή, μη ενδεικτική και επικίνδυνη, θα έχουμε πιθανώς καταφέρει την πρώτη άνετη απόκρουση.

“Protect me from what I want” Jenny Holzer από τη σειρά Survival