Τα αγαπημένα βιβλία των λογοκριτών #25

«Αν και μερικές φορές εμετικό, δεν γίνεται ποτέ αφροδισιακό». «Ισοδυναμεί με διάπραξη αμαρτίας ενάντια στο Άγιο Πνεύμα». Μα ποιο είναι αυτό το βιβλίο τέλος πάντων; Ενενήντα χρόνια συμπληρώθηκαν φέτος από την πρώτη έκδοση ενός ογκόλιθου της παγκόσμιας λογοτεχνίας: τον «Οδυσσέα» του Τζέιμς Τζόις.

Τζέιμς Τζόις (1882-1941)

Όπως και με αρκετά άλλα από τα βιβλία που παρουσιάστηκαν σε αυτή τη στήλη, ο «Οδυσσέας», προτού εγγραφεί στη συλλογική μνήμη ως ένα μυθικό επίτευγμα της λογοτεχνίας, ξεκίνησε την πορεία του με ένα «μπαμ» από αυτά που επισφραγίζουν συχνά τη μετεωρική άνοδο ενός βιβλίου, μίας ταινίας, ενός έργου τέχνης γενικά: κατηγορήθηκε ως άσεμνο, δικάστηκε, απαγορεύθηκε, αθωώθηκε. Στον απόηχο μίας ακόμα μάχης ενάντια στη λογοκρισία, το υπό επίθεση έργο ξαφνικά ανοίγεται προς ένα πολύ μεγαλύτερο κοινό.

Θα ήταν άδικο όμως να υποβιβάσουμε τον «Οδυσσέα» στην κατηγορία του βιβλίου που πέτυχε να εδραιωθεί μόνο και μόνο χάρη στα sensationalist εξωκειμενικά του στοιχεία, τις δικαστικές του περιπέτειες: το ίδιο το έργο, η μνημειώδης γλώσσα και δομή του, τον κατέταξαν αυτόματα στην αβανγκάρντ, την τέχνη που κοιτάζει μπροστά. Λογοκριμένο ή μη, ο «Οδυσσέας» είχε διασφαλίσει αυτόματα για τον εαυτό του μία θέση στην αθανασία.

Η ανάγνωση του έργου, ιδίως συλλογικά, έχει αποκτήσει τα τελευταία χρόνια σχεδόν φετιχιστικό χαρακτήρα

Η Μέριλιν Μονρόε είναι μια από πολλούς γνωστούς που έχουν φωτογραφηθεί διαβάζοντας τον "Οδυσσέα"

Ο Τζόις έγραψε τον «Οδυσσέα» σε ένα διάστημα επτά ετών, από το 1914 έως το 1921 – διάστημα αναγκαίο για να ολοκληρώσει ένα έργο τέτοιων κυκλώπειων (no pun intended) διαστάσεων. Όμως, η δημοσίευση του «Οδυσσέα» είχε ήδη ξεκινήσει, σε συνέχειες, στην αμερικανική επιθεώρηση The Little Review από το 1918 έως το 1921.

Ο «Οδυσσέας» αφηγείται μία ημέρα στη ζωή του κεντρικού χαρακτήρα, Λεοπόλδου Μπλουμ, ακολουθώντας μία χαλαρή παραλληλία ανάμεσα στην «Οδύσσεια» του Ομήρου και την Οδύσσεια που ακολουθεί ο Λεοπόλδος – παραλληλία που αντικαθρεφτίζεται και στα κεφάλαια του έργου, το καθένα από τα οποία δανείζεται θεματικά στοιχεία που παραπέμπουν σε μία από τις ραψωδίες του ομηρικού έπους.

Το να συνοψίσει βέβαια κανείς επαρκώς την ιστορία αλλά και τις διαστάσεις του «Οδυσσέα» σε μερικές γραμμές είναι όχι μόνο ανέφικτο, αλλά και άτοπο. Αυτό που έχει σημασία όμως είναι πως για άλλη μία φορά, έμελλε να υπερισχύσει η στενομυαλιά, η καταπίεση, ο δογματισμός: το έργο έκατσε στο σκαμνί του κατηγορούμενου και απαγορεύτηκε για τα «άσεμνα» θέματά του.

O "Οδυσσέας" - όσο κι αν φαίνεται απίστευτο και περιττό - έχει γίνει και κόμικ

Η αρχή έγινε το 1921, όταν η δημοσίευση ενός ακόμα κεφαλαίου του βιβλίου στην αμερικανική επιθεώρηση The Little Review προκάλεσε αντιδράσεις και κρίθηκε άσεμνο. Σε αυτό που αργότερα θα αποτελούσε το δέκατο τρίτο επεισόδιο του βιβλίου, ο Μπλουμ παρακολουθεί μία γυναίκα να του δείχνει τα πόδια και τα εσώρουχά της, αν και δεν είναι εντελώς σαφές αν πρόκειται για πραγματικότητα ή για σεξουαλική φαντασίωση του Μπλουμ.

Η σκηνή αυτή της αυνανιστικής φαντασίωσης δεν ήταν κάτι που μπορούσε να αντέξει το κοινό του 1921: δεν είχαν καν ακόμα κυκλοφορήσει τα δύο πρώτα βιβλία που μίλησαν τόσο τολμηρά για το σεξ και έδωσαν έκαστο τη δική του μάχη για ελεύθερη κυκλοφορία, «Ο Εραστής της Λαίδης Τσάτερλι» και «Ο Τροπικός του Καρκίνου». Που να είχαν διαβάσει και το τελευταίο, αδημοσίευτο ακόμα τότε επεισόδιο του "Οδυσσέα" με τον μονόλογο της Μόλι Μπλουμ.

Η σύζυγος του Τζόις, Νόρα Μπάρνακλ, που ενέπνευσε την "τολμηρή" Μόλι Μπλουμ

Η «μητέρα» όλων των βιβλίων που μίλησαν ελεύθερα για τη σεξουαλικότητα, ο «Οδυσσέας» υπήρξε και αυτό που πρώτο υπέστη τις συνέπειες της ελευθεροστομίας του. Η δημοσίευση του «Οδυσσέα» στο The Little Review διεκόπη με δικαστική απόφαση. Οι υπεύθυνοι του περιοδικού αναγκάστηκαν να πληρώσουν και πρόστιμο.

Στο μεταξύ, το 1919, τέσσερα επεισόδια από τον «Οδυσσέα» είχαν δημοσιευτεί και στην Αγγλία, στο περιοδικό The Egoist. Το 1922, μία ευεργέτιδα του Τζόις, η Χάριετ Γουίβερ εξέδωσε στην Egoist Press μία έκδοση του «Οδυσσέα» σε περιορισμένα αντίτυπα – 500. Και εκεί το «καλό» πλήθος αντέδρασε αγανακτισμένο: απαγορεύτηκε η συνέχεια της δημοσίευσής τους, αλλά και όποια απόπειρα να κυκλοφορήσει ο «Οδυσσέας» σε μορφή βιβλίου.

Τετρακόσια από τα 2000 αντίτυπα της έκδοσης της Egoist Press που επρόκειτο να σταλούν στις ΗΠΑ κρατήθηκαν στο ταχυδρομείο. Το 1923, έγινε μία εκ νέου προσπάθεια στο Λονδίνο να τυπωθούν άλλα 500 αντίτυπα του βιβλίου με προορισμό επίσης τις ΗΠΑ, και αυτά όμως κρατήθηκαν από τις τελωνειακές αρχές και καταστράφηκαν διά καύσης. Το 1926, ένας ακαδημαϊκός στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ παρήγγειλε ένα αντίτυπο του βιβλίου, σχεδιάζοντας να δώσει μία διάλεξη σε αυτό, αλλά μετά από μεσολάβηση των αρχών δεν έγινε ποτέ κάτι τέτοιο.

Το 1926, ένας ενθουσιώδης φαν του βιβλίου, ο Αμερικανός εκδότης Σάμιουελ Ροθ άρχισε να δημοσιεύει σε συνέχειες μία πειρατική εκδοχή του «Οδυσσέα» στο περιοδικό του Two Worlds Monthly. Οι δικηγόροι του Τζόις τον έσυραν στα δικαστήρια το 1927, με την προειδοποίηση να μην εκδίδει υλικό που απαγορεύεται στις ΗΠΑ και μάλιστα σε πειρατική μορφή. Δεν μπορούσαν όμως να τον αναγκάσουν να πληρώσει αποζημίωση στον Τζόις, αφού τα πνευματικά δικαιώματα του «Οδυσσέα» δεν ήταν διασφαλισμένα για την αμερικανική αγορά.

Και η Ιρλανδία, η πατρίδα του συγγραφέα; Εκεί δεν απαγορεύθηκε ποτέ ρητά – αλλά δεν είχε και δημοσιευθεί ποτέ. Στη συντηρητική, σκληροπυρηνική Ιρλανδία της εποχής, κανείς βιβλιοπώλης ούτε κατά διάνοια θα τολμούσε ποτέ να παραγγείλει ένα αντίτυπο του «Οδυσσέα» για το κατάστημά του.

Πρώτη έκδοση του "Οδυσσέα" (1922)

Η γενικευμένη αυτή απαγόρευση του βιβλίου σε ΗΠΑ και Αγγλία διασφάλισε, όπως συμβαίνει πάντα, το θρύλο του: το απαγορευμένο έλκει με νομοτελειακή ακρίβεια. Πολύ γρήγορα εμφανίστηκαν πειρατικές εκδόσεις του «Οδυσσέα». Άλλες χώρες, όπως η Γαλλία, η Γερμανία και η Ιαπωνία αποδείχθηκαν πολύ λιγότερο παρεμβατικές και καλωσόρισαν τον «Οδυσσέα». Η πρώτη πλήρης έκδοση του βιβλίου έγινε τον Φεβρουάριο του 1922 στο Παρίσι – η Γαλλία υπήρξε παραδοσιακά πιο ανεκτική σε ζητήματα λογοκρισίας – από τη Σίλβια Μπιτς.

Ο Τζόις με την πρώτη εκδότρια του "Οδυσσέα", Σίλβια Μπιτς

Το 1933, ο δαιμόνιος Νεοϋορκέζος εκδότης της Random House, Μπένετ Σερφ, είχε την ιδέα να φέρει την υπόθεση του «Οδυσσέα» στα αμερικανικά δικαστήρια και να κερδίσει την υπόθεση. Ο δικηγόρος Μόρις Ερνστ υποσχέθηκε να αναλάβει την υπόθεση αμισθί, με τον όρο, αν κερδίσει τη δική, να λαμβάνει εφ’ όρου ζωής δικαιώματα από το βιβλίο.

Στη δίκη που ακολούθησε, τον Δεκέμβριο του 1933, ένας φιλελεύθερος δικαστής στις ΗΠΑ, ο Τζον Μ. Γούλσεϊ έκρινε πως ο «Οδυσσέας» ήταν σημαντικό λογοτεχνικό έργο και όχι πορνογραφία. Στην ομιλία του στην οποία δικαιολογούσε την απόφασή του ανέφερε: «Στον «Οδυσσέα», παρά την ασυνήθιστη ειλικρίνεια (σ.σ. στην έκφραση της σεξουαλικότητας), δεν εντοπίζω τη λαγνεία του φιλήδονου. Κρίνω επομένως πως δεν είναι πορνογραφικό έργο». Ο προχωρημένος δικαστής θεώρησε πως τα σεξουαλικά προκλητικά στοιχεία του έργου ήταν απαραίτητα για τον Τζόις προκειμένου να μπορέσει να αποδώσει μία πλήρη και ειλικρινή εικόνα της ανθρώπινης συνείδησης. Ο Γούλσεϊ παραδέχθηκε πως μερικές φορές το αποτέλεσμα ήταν «εμετικό» αλλά πάντως ποτέ «αφροδισιακό».

Η «αποτυχία» του «Οδυσσέα» να… ερεθίσει σεξουαλικά τον δικαστή στάθηκε η σωτηρία του. Ο δρόμος για τη νόμιμη κυκλοφορία του σε βιβλίο άνοιξε: και από τον μεγάλο εκδοτικό οίκο Random House μάλιστα την αμέσως επόμενη χρονιά, το 1934. Αθωωμένος πανηγυρικά, ο Τζόις έγινε κάτι σαν celebrity και εξώφυλλο στο Time το 1934.

Ο Τζόις εξώφυλλο στο Time (1934)

Η νόμιμη κυκλοφορία του βιβλίου σήμαινε φυσικά και πολλές δηλητηριώδεις κριτικές που ακολούθησαν. Εκτός από όσους θεωρούσαν το βιβλίο «δύσκολο», «ασαφές» και «ανιαρό», υπήρχαν και άλλοι που επανέλαβαν τις κατηγορίες περί ανηθικότητας. Ο Έντμουντ Γκος, που κάποτε είχε βοηθήσει χρηματικά τον Τζόις, ανάφερε πως ο «Οδυσσέας» κάνει «μία απόλυτα κυνική επίκληση προς την καθαρή ανηθικότητα». Το ρωμαιοκαθολικό Dublin Review το καταδίκασε ως ένα έργο «στο οποίο το πνευματικά προσβλητικό και το σωματικά ακάθαρτο συναντιούνται» και «ως διάπραξη αμαρτίας προς το Άγιο Πνεύμα», καταλήγοντας πως το Βατικανό θα πρέπει να ζητήσει την απαγόρευσή του.

Επανέκδοση του "Οδυσσέα" στο Παρίσι, και πάλι από τις εκδόσεις της Σίλβια Μπιτς (1924)

Ενώ από το 1933 ο «Οδυσσέας» ήταν νόμιμος στις ΗΠΑ, στην Αγγλία παρέμενε απαγορευμένος. Ωστόσο, μέσα στο κλίμα αυξανόμενης ανοχής, ο εκδοτικός οίκος The Bodley Head κάπως δειλά εξέδωσε το βιβλίο σε 1000 αντίτυπα το 1936: παρότι ο «Οδυσσέας» παρέμενε τυπικά παράνομος, δεν άνοιξε ρουθούνι.

Ο «Οδυσσέας» απαγορεύθηκε ή υπήρξε μη διαθέσιμος και σε άλλες χώρες: την Ιρλανδία, την Κίνα (όπου όταν τελικά επετράπη έγινε best seller) και την Αυστραλία, όπου υπήρξε απαγορευμένος από το 1929 έως το 1937 και αργότερα, από το 1941 έως το 1953, απαγορευόταν η πώλησή του σε άτομα κάτω των 18.

Η κινηματογραφική μεταφορά του «Οδυσσέα» από τον Τζόζεφ Στρικ το 1967 δημιούργησε το δικό της σκάνδαλο, αφού απαγορεύθηκε ή λογοκρίθηκε προσωρινά σε περίπου 20 χώρες. Στην Αγγλία κυκλοφόρησε με την ένδειξη «Χ» (ακατάλληλο), μέχρι που ο σκηνοθέτης αντικατέστησε τον «προκλητικό» διάλογο με ακατάληπτους θορύβους. Στην Ιρλανδία η ταινία παρέμεινε απαγορευμένη μέχρι το 2000.

Σκηνή από την ταινία του 1967