Η Σμύρνη ήταν καταδικασμένη

Ο «Χαμένος Παράδεισος» (μτφ. Αλέξης Καλοφωλιάς) είναι μια δυνατή ιστορία καταστροφής, ηρωισμού και επιβίωσης. Ξετυλίγεται μέσα από τις αναμνήσεις επιζώντων, πολλοί απ’ τους οποίους μιλάνε για πρώτη φορά δημόσια, και τις μαρτυρίες εκείνων που βρέθηκαν στη δίνη μίας από τις μεγαλύτερες καταστροφές της σύγχρονης ιστορίας.

Επιστρέφοντας πίσω στο 1920, πιστεύετε πως μπορούσε να κάνει κάτι η Ελλάδα σε πολιτικό επίπεδο ώστε να αποφευχθεί η καταστροφή της Σμύρνης; Βλέποντάς το τώρα, με την κατάλληλη χρονική απόσταση που χρειάζεται ένας ιστορικός να έχει από τα γεγονότα, η καταστροφή της Σμύρνης ήταν αναπόφευκτη από τη στιγμή που αποδέχθηκαν το μεγαλεπήβολο σχέδιο του Βενιζέλου οι παίχτες-κλειδιά της παγκόσμιας πολιτικής σκηνής της εποχής: ο Αμερικανός και ο Γάλλος πρόεδρος, καθώς και ο Βρετανός πρωθυπουργός. Ουσιαστικά, του επέτρεψαν να κυνηγήσει μία επικίνδυνη εμμονή… ένα όνειρο που ποτέ δεν θα μπορούσε να γίνει πραγματικότητα: τη «Μεγάλη Ιδέα».

Η «Μεγάλη Ιδέα» ήταν πραγματικά κάτι το άπιαστο. Ακόμη και η πληθυσμιακή κατανομή (δημογραφικά στοιχεία κ.λπ.) της περιοχής δεν μπορούσε να την υποστηρίξει. Μπορεί οι Έλληνες να ήταν πλειοψηφικά οι δυνατότεροι στη Σμύρνη, ωστόσο δεν υπερτερούσαν το ίδιο στα υπόλοιπα παράλια της Μ. Ασίας. Όποτε ο Βενιζέλος μιλούσε για «πλειοψηφία» του ελληνικού στοιχείου στα παράλια της Μ. Ασίας, έβαζε μαζί και τους κατοίκους των νησιών κοντά στην ακτογραμμή, ώστε να έχει τα νούμερα που χρειάζονταν για να πείσει τους Ευρωπαίους συμμάχους.

Ένα μεγάλο ποσοστό ευθύνης έχουν, βέβαια, και οι Βρετανοί: δεν θα έπρεπε ποτέ να έχουν επιτρέψει την απόβαση των ελληνικών στρατευμάτων σε μία τόσο «ευαίσθητη» πολιτικά περιοχή, αλλά και χρονική περίοδο. Ο μόνος ανάμεσα στους Άγγλους πολιτικούς που διαφώνησε με αυτό ήταν ο Ουίστον Τσόρτσιλ, ο οποίος προέβλεψε πως η πολιτική του Βενιζέλου θα οδηγούσε στην καταστροφή. Μία πολιτική που λειτούργησε μόνο όσο είχε τη στήριξη των συμμάχων. Από τη στιγμή που οι Βρετανοί και οι υπόλοιποι Σύμμαχοι σταμάτησαν να ενισχύουν οικονομικά τον ελληνικό στρατό (ειδικά με την άνοδο του Βασιλιά στην εξουσία), η ήττα φαινόταν αναπόφευκτη.

Πέρα απ’ όλα αυτά, όμως, θεωρώ πως η Σμύρνη ήταν ίσως καταδικασμένη ούτως ή άλλως, ακόμη και πέρα από την ουτοπική «Μεγάλη Ιδέα». Η άνοδος του τουρκικού εθνικισμού με τον Κεμάλ σήμαινε πως δεν θα μπορούσαν πλέον να υπάρχουν κοσμοπολίτικες, λεβαντίνικες πόλεις όπως η Σμύρνη. «Η Τουρκία για τους Τούρκους!» Αυτό το σύνθημα του Κεμάλ συμβόλιζε πως η ανοχή απέναντι στην εθνική πολυχρωμία της Σμύρνης και τον κοσμοπολιτικό της χαρακτήρα είχε τελειώσει.

Στην Τουρκία πώς υποδέχτηκαν το βιβλίο σας;
Από τον τρόπο που το υποδέχτηκαν νομίζω πως μπορούμε να βγάλουμε πολλά συμπεράσματα για το πώς είναι σήμερα η Τουρκία. Ήταν πολύ δύσκολο να βρω εκδότη για τον «Χαμένο Παράδεισο». Οι εκδοτικοί οίκοι της Κωνσταντινούπολης μου έλεγαν ότι το βιβλίο ήταν αρκετά «αμφιλεγόμενο» για τους ίδιους. Ξαφνικά, ένας εκδότης στη Σμύρνη αποφάσισε να πάρει το ρίσκο. Μου είπε πως μπορεί να μη συμφωνούσε με τα όσα έλεγα για την καταστροφή –ειδικά τα ιστορικά γεγονότα γύρω από την πυρκαγιά, το πώς ξεκίνησε κ.λπ. (οι περισσότεροι Τούρκοι δεν το παραδέχονται)–, ωστόσο πίστευε ότι θα έπρεπε το τουρκικό κοινό να έρθει σε επαφή και με αυτή την οπτική.

Τότε, με κάλεσαν να μιλήσω στο ευρύ κοινό σε ένα φεστιβάλ βιβλίου στην Πόλη. Η ανταπόκριση ήταν συγκινητική. Πολλοί Τούρκοι, ειδικά νεαρής ηλικίας, κυρίως όσοι μένουν στη Σμύρνη, ήθελαν να μάθουν την αληθινή ιστορία της πόλης τους και μπορούσαν να έχουν πιο ανοιχτό βλέμμα απέναντι στα γεγονότα. Πέρα από αυτό, υπάρχουν πάρα πολλοί που θέλουν να μάθουν την ιστορία των παππούδων και των προπαππούδων τους, και τις συναρπαστικές ζωές τους στη Σμύρνη πριν την καταστροφή του 1922. Δυστυχώς, η τουρκική γραμματεία υστερεί πολύ ακόμη και σήμερα όσον αφορά αυτή την ιστορική περίοδο.

Info
Το ντοκιμαντέρ της Μαρίας Ηλιού θα παίζεται στην Ταινιοθήκη (Λαΐς) έως 10/10 και στο Μουσείο Μπενάκη (κάθε Κυριακή πρωί ως 14/10). Στο Μουσείο Μπενάκη συνεχίζεται η έκθεση «Δυο φορές ξένος» (μια περιήγηση στις μεγαλύτερες ανταλλαγές και εκτοπισμούς πληθυσμών του 20ού αιώνα, μεταξύ αυτών και την ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών του 1923). Με αφορμή την έκθεση, το μουσείο φιλοξενεί  και μια σειρά εκδηλώσεων (ζωντανές αφηγήσεις παραμυθιών, γαστρονομικές βραδιές αφιερωμένες στη Μικρά Ασία 4&11/10), ενώ στις 21/10 στο Μέγαρο Μουσικής θα παρουσιαστεί αφιέρωμα στο «Δυο φορές ξένος», με μουσική, χορό, παραμύθια, φαγητό και video. Δείτε το αναλυτικό πρόγραμμα στο www.benaki.gr