Τα αγαπημένα βιβλία των λογοκριτών #21

Όταν το οργουελιανό έτος 1984, το μυθιστόρημα του Μίλαν Κούντερα «Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι» ανακηρυσσόταν σε παγκόσμια επιτυχία και instant classic, υπήρχε μία χώρα κάπου στην Ευρώπη που δεν γιόρταζε με τυμπανοκρουσίες την έλευση αυτού του αριστουργήματος. Για την ακρίβεια, μία χώρα στην οποία δεν κυκλοφόρησε καν το βιβλίο, αφού ο συγγραφέας του είχε προ πολλού μπει στη μαύρη λίστα. Η πατρίδα του συγγραφέα: η τότε Τσεχοσλοβακία.

Για να καταλάβει κανείς πώς τα βιβλία του πιο διάσημου και σημαντικού Τσέχου λογοτέχνη έμειναν, επί πολλά έτη, απαγορευμένα στην πατρίδα του, πρέπει να πάει χρόνια πίσω. Γιατί ο προσωπικός Γολγοθάς του Κούντερα και αυτόν που υπέμειναν και αρκετοί ήρωες των έργων του – μεταξύ αυτών ο Φραντς και η Τερέζα, πρωταγωνιστές της «Αβάσταχτης Ελαφρότητας» - δεν είναι παρά μια μικρογραφία της ψυχροπολεμικής τσεχικής ιστορίας.

Ο Μίλαν Κούντερα γεννήθηκε το 1929 στο Μπρνο της Τσεχοσλοβακίας. Έφηβος ακόμα, ο καλλιτεχνικά ανήσυχος (αργότερα σπούδασε μουσικολογία, μουσική σύνθεση, λογοτεχνία και κινηματογράφο) Μίλαν γράφτηκε στα τέλη της δεκαετίας του ‘40 στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Τσεχοσλοβακίας, που μόλις είχε τότε ανέλθει στην εξουσία.

Μίλαν Κούντερα (1929-)

Όμως, η ιδιοσυγκρασία του Κούντερα δεν συμβάδιζε με τις πρακτικές του κόμματος. Το 1950, μαζί με έναν φίλο του, διαγράφονται από το κόμμα με την κατηγορία πως βλάπτουν τα συμφέροντα της παράταξης με τις δραστηριότητές τους. Έξι χρόνια αργότερα, ο Κούντερα γίνεται εκ νέου δεκτός στο κόμμα.

Είναι όμως πολύ αργά, αφού έχουν δρομολογηθεί άλλες εξελίξεις: αποφασισμένος να πει την ιστορία του, ο Κούντερα κυκλοφορεί το 1967 το πρώτο του μυθιστόρημα, «Το Αστείο» (Zert), μία ανελέητη σάτιρα του κόμματος.

Πρώτη έκδοση του "Αστείου" (1967)

Το 1968, η ελπίδα για ανανέωση της κοινωνικοπολιτικής ζωής γίνεται για λίγο ορατή κατά την περίοδο της Άνοιξης της Πράγας. Ο Κούντερα δηλώνει ένθερμος υποστηρικτής αυτής της προσπάθειας ανανέωσης. Λίγους μήνες όμως αργότερα, τα σοβιετικά στρατεύματα εισβάλλουν στην Τσεχοσλοβακία, οι προσπάθειες μεταρρυθμίσεων καταστέλλονται διά της βίας και η χώρα εισάγεται σε μία από τις πιο άσχημες φάσεις της. Bασιλεύει η καχυποψία, η φίμωση της ελεύθερης έκφρασης και του Τύπου, οι εκβιασμοί, η μυστική αστυνομία, οι δολοφονίες, οι εξορίες, οι φυλακίσεις. Και μία κυβέρνηση με αχυράνθρωπο.

Η Άνοιξη της Πράγας (1968)

Συνέντευξη του Μίλαν Κούντερα (1968)

Την ίδια χρονιά, ο σκηνοθέτης του Τσέχικου Νέου Κύματος, Γιάρομιλ Γίρες, μεταφέρει «Το Αστείο» στον κινηματογράφο. Πολύ γρήγορα όμως, το καθεστώς απαγορεύει τόσο την ταινία, όσο και το βιβλίο του Κούντερα. Ο ίδιος ο συγγραφέας, θα μπει με τη σειρά του, στη μαύρη λίστα λόγω των αντικομμουνιστικών του φρονημάτων. Το blacklisting θα ολοκληρωθεί και επίσημα το 1970, με τη δεύτερη – και οριστική – διαγραφή του από το κόμμα. Άλλωστε, ο Κούντερα γίνεται persona non grata από κάθε άποψη: με τη μεσολάβηση του κόμματος, χάνει μέχρι και τη δουλειά του.

Το 1975, ο Κούντερα εγκαταλείπει οριστικά την πατρίδα του και μετακομίζει στη Γαλλία. Έκτοτε, τα βιβλία του κυκλοφορούν πρώτα στα γαλλικά και αργότερα μεταφράζονται και στη μητρική γλώσσα του συγγραφέα. Το «Βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης»( Kniha smíchu a zapomnění), ένα κατεξοχήν πολιτικό βιβλίο που μιλάει για την προσπάθεια αντίστασης των Τσέχων πολιτών απέναντι σε ένα καταπιεστικό καθεστώς, κυκλοφορεί στη Γαλλία το 1979. Δεν μεταφράζεται στα τσέχικα παρά το 1981, από τους Publishers 68, έναν τσέχικο εκδοτικό οίκο αυτοεξόριστο στο Τορόντο του Καναδά.

Και φτάνουμε στο 1984 και την κυκλοφορία της «Αβάσταχτης Ελαφρότητας του Είναι» (Nesnesitelná lehkost bytí). Οι περιπέτειες των ηρώων του Κούντερα στο βιβλίο αυτό, ιδίως του πολυγαμικού γιατρού Τόμας και της συζύγου του, της εύθραυστης Τερέζα, αντικατοπτρίζουν τους αγώνες και τα πάθη του ίδιου του συγγραφέα και χιλιάδων άλλων «αντιφρονούντων» που υπέφεραν στα χέρια του καθεστώτος.

Πρώτη έκδοση του βιβλίου, από τον οίκο Gallimard, στη Γαλλία (1984)

Ο Τόμας και η Τερέζα, μετά την εισβολή των Σοβιετικών το ’68 και ξέροντας τι θα επακολουθήσει για τους επικριτές του κόμματος, μεταναστεύουν στη Ζυρίχη. Λίγα χρόνια αργότερα, όμως, θα επιστρέψουν στη γενέθλια χώρα τους. Εκεί, ο Τόμας – ως alter ego του Κούντερα – βλέπει τη ζωή του να καταστρέφεται σταδιακά από το καθεστώς, λόγω μίας παλαιότερης επιστολής του σε περιοδικό που κρίνεται «αντικομμουνιστική». Και από γιατρός καταλήγει να χάσει τη δουλειά του, να πλένει τζάμια και να παρακολουθείται ο ίδιος και η γυναίκα του από τη μυστική αστυνομία.

Έργα της Eunice San Miguel εμπνευσμένα από το βιβλίο: πάνω, ο πολυγαμικός Τόμας αναπαύεται πάνω σε ένα αιδοίο. Κάτω, η πάντα θλιμμένη Τερέζα περιθάλπει ένα τραυματισμένο κοράκι

Πρόκειται βέβαια για μόνο μία διάσταση – την αμιγώς πολιτική – σε ένα εξαιρετικά σύνθετο, κατά βάση υπαρξιακό και φιλοσοφικό μυθιστόρημα.

Η «Αβάσταχτη Ελαφρότητα» εκδόθηκε αρχικά στα γαλλικά και ένα χρόνο αργότερα, το 1985, και στα τσέχικα από τον εκδοτικό οίκο Publishers 68, στο Τορόντο. Είναι ταιριαστό πάντως ότι το βιβλίο που έκανε διάσημο τον Κούντερα στο παγκόσμιο κοινό και ταυτόχρονα έδωσε στον κόσμο μία γλαφυρή εικόνα της πνιγηρής τσεχικής κοινωνίας μετά το ’68 υπήρξε και το τελευταίο πραγματικό πολιτικό βιβλίο του συγγραφέα: ξεκινώντας από την «Αθανασία» το 1988, τα βιβλία του Κούντερα απομακρύνθηκαν από τα κοινωνικοπολιτικά μηνύματα και εστίασαν περισσότερο στις φιλοσοφικές του αναζητήσεις.

Το καπέλο που φοράει ο χαρακτήρας της Σαμπίνα στην "Αβάσταχτη Ελαφρότητα" είναι ένα από τα βασικά φιλοσοφικά σύμβολα του βιβλίου. Άνω, λεπτομέρεια από εξώφυλλο πρόσφατης έκδοσης του βιβλίου. Κάτω, η Λένα Όλιν στον ρόλο της Σαμπίνα στην κινηματογραφική διασκευή του βιβλίου (1988)

Αν και απαγορευμένο, όπως και όλα τα βιβλία του Κούντερα, η «Αβάσταχτη Ελαφρότητα» βρήκε πάντως κι αυτή τον δρόμο της στο δίκτυο παράνομων εκδόσεων, τα περίφημα samizdat, που είχαν αναπτυχθεί την περίοδο εκείνη στις κομμουνιστικές χώρες. Μόνο μετά τη Βελούδινη Επανάσταση του 1989 τα βιβλία του Κούντερα μπόρεσαν να «αναπνεύσουν» ελεύθερα στη χώρα προέλευσής τους.

Η «Αβάσταχτη ελαφρότητα» μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο το 1988 από τον Φίλιπ Κάουφμαν με ένα διεθνές καστ ηθοποιών (Ντάνιελ Ντέι Λιούις, Ζιλιέτ Μπινός, Λένα Όλιν). Ο Κούντερα δεν εντυπωσιάστηκε: είναι έκτοτε αποφασισμένος να μην αφήσει κανέναν, όσο ζει τουλάχιστον, να μεταφέρει άλλο έργο του στο σινεμά.