Τα αγαπημένα βιβλία των λογοκριτών #20

Γνώριζες πως η «Λυσιστράτη» του Αριστοφάνη έχει απαγορευτεί στα ελληνικά εδάφη σε τρεις διαφορετικές ιστορικές περιόδους; Και όμως, η διάσημη πρωτο-σάτιρα του πατέρα της κωμωδίας είναι ίσως το πρώτο έργο που λογοκρίθηκε στην ιστορία του δυτικού θεάτρου. Και ένα από τα ελάχιστα ελληνικά έργα που συνάντησαν τόσες πολλές αντιδράσεις διαμέσου των αιώνων.

Αριστοφάνης (περίπου 446-386 π.Χ.)

Λυσιστράτη: Το πρώτο λογοκριμένο θεατρικό του δυτικού κόσμου

Όταν ο Αριστοφάνης παρουσίαζε τη «Λυσιστράτη» το 411 π.Χ., λογικά περίμενε το σκάνδαλο που θα ακολουθούσε: ως γνήσια προβοκατόρικος συγγραφέας, πιθανότατα να ήλπιζε και να στόχευε σε αυτό. Ο μεγάλος κωμωδιογράφος συνέλαβε τη «Λυσιστράτη» σαν έργο πολιτικό και σατιρικό, όπως άλλωστε το σύνολο του έργου του. Αυτή τη φορά όμως, η θεματική του αριστοφανικού έργου ίσως ήταν πιο παράτολμη από ό,τι συνήθως, καθώς σχολίαζε ένα γεγονός εν εξελίξει: τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, που διαρκούσε ήδη 20 χρόνια την περίοδο που ανέβηκε για πρώτη φορά η «Λυσιστράτη» και που δεν έμελλε να τελειώσει παρά επτά χρόνια αργότερα, το 404 π.Χ.

Στη «Λυσιστράτη» ο Αριστοφάνης υπονομεύει ευφυώς και χωρίς προσχήματα τη σημασία του πολέμου και τα όποια – αμφισβητούμενα – οφέλη του: με την πρωτοκαθεδρία της ηρωίδας του τίτλου, οι γυναίκες των Αθηνών, κουρασμένες από τον πολυετή πόλεμο, απέχουν από τα σεξουαλικά συζυγικά τους καθήκοντα, αποφασισμένες να εξαναγκάσουν τους άντρες τους σε συνθηκολόγηση και ειρήνη.

Σε μία Αθήνα αποκαμωμένη από τον πόλεμο και με το ηθικό χαμηλό – η συντριβή της στην εκστρατεία στη Σικελία (413 π.Χ.) ήταν ακόμα νωπή στη μνήμη – είναι παραπάνω από προφανές πως το έργο του Αριστοφάνη έγινε αντιληπτό ως ηττοπαθές, σκανδαλιστικό, εξωφρενικό και λανθασμένο ως προς μήνυμα που περνούσε. Και δεν ήταν μόνον η προτροπή του Αριστοφάνη για ειρήνη, ούτε η αμείλικτη σάτιρά του προς την πολιτική και κοινωνική φυσιογνωμία της Αθήνας, αλλά και η υιοθέτηση ανδρικών χαρακτηριστικών από γυναικείους χαρακτήρες, που φέρονται και άγονται ως άνδρες και με αντίστοιχη ελευθεροστομία που σόκαρε το κοινό της εποχής. Το ζήτημα αυτό του «πολέμου» των φύλων είχε απασχολήσει τον κωμικό συγγραφέα την ίδια χρονιά και στο άλλο έργο του, «Θεσμοφοριάζουσαι».

Η "Λυσιστράτη" ως κόμικς

Το σατιρικό έργο του Αριστοφάνη σημείωσε μεγάλη επιτυχία με το αθηναϊκό κοινό όταν πρωτοπαρουσιάστηκε το 411 π.Χ. Ωστόσο, δεν το είδε με τόσο καλό μάτι ο Κλέων, σημαντική μορφή της Αθήνας την περίοδο εκείνη, πολιτικός και ένας από τους στρατηγούς του Πελοποννησιακού Πολέμου. Ο Κλέων είχε ήδη παρουσιαστεί με τα μελανότερα χρώματα τόσο από τον Αριστοφάνη (στους «Σφήκες» του), όσο και από τον Θουκιδίδη, λόγω του κλίματος δυσπιστίας και διχόνοιας που καλλιέργησε στην Αθήνα, ενθαρρύνοντας την εμφάνιση κατασκόπων και συκοφαντών.

Με εντολή του Κλέωνος, ο Αριστοφάνης κλήθηκε να απολογηθεί στο δικαστήριο για τη «Λυσιστράτη», έργο που θεωρήθηκε απαράδεκτα ανατρεπτικό και «πολιτικά απρεπές». Χάρη και στην ιδιαίτερη θετική γνώμη του κοινού, που λειτούργησε δραστικά υπέρ του, ο Αριστοφάνης γλίτωσε μία κάποια πολύ σοβαρή τιμωρία. Ωστόσο, η «Λυσιστράτη» απαγορεύθηκε για ένα διάστημα και έμεινε έτσι στην ιστορία ως ίσως το πρώτο έργο στην ιστορία του δυτικού θεάτρου που «σκόνταψε», τουλάχιστον εμφανώς, στην κρατική παρέμβαση.

«Η Λυσιστράτη παραείναι χυδαία για την αγγλική σκηνή»

Λόγω του προκλητικού θέματός του – γυναίκες που ουσιαστικά λαμβάνουν εξουσία αντίστοιχη με των ανδρών, διαμέσου του σεξ ή μάλλον της έλλειψής του – και της πάντα «πιπεράτης» (Αριστοφάνης γαρ) γλώσσας του, η «Λυσιστράτη» παρέμεινε για πολλούς αιώνες μετά το πρώτο ανέβασμά της το εύκολο θύμα των απανταχού λογοκριτών.

Εικονογραφήσεις του Όμπρεϊ Μπίρντσλεϊ για έκδοση της "Λυσιστράτης" στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο καλλιτέχνης είχε εικονογραφήσει και την πρώτη έκδοση ενός άλλου απαγορευμένου έργου, της "Σαλώμης" του Όσκαρ Ουάιλντ.

Το 1873, στις ΗΠΑ, μαζί με πολλά άλλα έργα (π.χ. «Δεκαήμερο» του Βοκκάκιου, «Τομ Τζόουνς» του Φίλντινγκ, «Μολ Φλάντερς» του Ντάνιελ Ντεφόε), η «Λυσιστράτη» έπεσε θύμα της Πράξης Κόμστοκ, γνωστή και ως Ομοσπονδιακή Πράξη κατά της Αισχρότητας. Βάσει της πράξης αυτής, ήταν παράνομο να αποστείλει κανείς μέσω ταχυδρομείου υλικό που έχει θεωρηθεί χυδαίο και άσεμνο – αλλά και απαγορευόταν η διακίνηση μέσω ταχυδρομείου αντισυλληπτικών χαπιών ή πληροφοριακού υλικού για μεθόδους έκτρωσης! Μέχρι σήμερα, παραμένουν σε ισχύ αντίστοιχες νομοθετικές πράξεις σε διάφορες αμερικανικές πολιτείες, αν και έχει αλλάξει σημαντικά το τι θεωρείται πλέον «χυδαίο» και «απρεπές» με τα χρόνια.

Εικαστικοί καλλιτέχνες έχουν σπεύσει να συνδέσουν τη μορφή της "Λυσιστράτης" με σύγχρονα σύμβολα, όπως γίνεται προφανές από αφίσες από διάφορα ανεβάσματά της ανά τον κόσμο. Από τη Λυσιστράτη ως Άγαλμα της Νέας Υόρκης...

Η «Λυσιστράτη» παρέμεινε έργο «ταχυδρομικώς παράνομο» στις περισσότερες πολιτείες μέχρι και το 1930. Ωστόσο, σε μερικές πολιτείες των ΗΠΑ συνέχισε να θεωρείται παράνομο μέχρι και το 1955. Το τελευταίο περιστατικό λογοκρισίας του έργου στις ΗΠΑ σημειώθηκε το 1954, όταν ένας δικηγόρος που εκπροσωπούσε ένα ταχυδρομείο έγραψε σε έναν έμπορο βιβλίων που το είχε παραγγείλει μέσω ταχυδρομείου και τον ενημέρωσε πως το εικονογραφημένο αντίτυπο της «Λυσιστράτης» που είχε παραγγείλει είχε κατασχεθεί από τις αρχές «μερικές παράγραφοι του έργου έχουν σχεδιαστεί έτσι ώστε να εξαχρειώνουν την ηθική των αναγνωστών τους…». Ο βιβλιοπώλης απευθύνθηκε στην Ένωση Αστικών Ελευθεριών και κίνησε νομικές διαδικασίες. Στη δίκη που ακολούθησε το 1955, ο φημισμένος δικηγόρος Έντουαρντ ντε Γκράτσια ζήτησε να κηρυχθεί η Πράξης Κόμστοκ αντισυνταγματική και κατηγόρησε τον γενικό διευθυντής του ταχυδρομείου πως «δεν έχει σεβασμό για λογοτεχνία αιώνων και το δικαστήριο θα πρέπει να αφαιρέσει σε αυτόν και στην υπηρεσία του τη δουλειά της λογοτεχνικής λογοκρισίας», προσθέτοντας πως «ακόμα και αν η Λυσιστράτη ήταν χυδαία, η κοινωνική και πολιτισμική της σπουδαιότητα της δίνουν το δικαίωμα της συνταγματικής προστασίας».

... έως τη Λυσιστράτη ως Τσε Γκεβάρα των σεξουαλικών ηθών.

Το 1910, στην Αγγλία, η «Λυσιστράτη» κατάφερε να ξεγλιστρήσει από τον ιδιαίτερα αυστηρό τότε νόμο λογοκρισίας των θεατρικών έργων, που καθόριζε ο Royal Chamberlain Ε. Πίγκοτ (μερικά μόλις χρόνια πριν είχε απαγορεύσει τη «Σαλώμη» του Όσκαρ Ουάιλντ) – αλλά με ένα βαρύ τίμημα. Το London Little Theatre ανέβασε μία εξαιρετικά «μακελεμένη», πετσοκομμένη εκδοχή του έργου, στην οποία είχε κόψει όλες τις τυπικά αριστοφανικές αθυροστομίες. Με άλλα λόγια, μέσω της αυτολογοκρισίας, μία «Λυσιστράτη» που ενώ διατηρούσε όλη την ιστορία της ατόφια, ήταν γλωσσικά αποστειρωμένη και πολιτικώς ορθή. Για πολλές δεκαετίες έκτοτε, η «Λυσιστράτη» συνέχισε να ανεβαίνει στην Αγγλία και την Αμερική σε τέτοιες clean cut βερσιόν. Όπως έγραψε και ο Γκίλμπερτ Σέλντες όταν ανέβασε μία τέτοια λογοκριμένη εκδοχή της «Λυσιστράτης» στο Μπρόντγουεϊ το 1932, η πλειοψηφία των Άγγλων εξακολουθούν να θεωρούν πως η αρχική εκδοχή της «Λυσιστράτης παραείναι χυδαία για την αγγλική σκηνή».

Ακατάλληλη για ανηλίκους και φυσικά χαλαρή κινηματογραφική διασκευή της "Λυσιστράτης" (1968)

Στην Ελλάδα, η «Λυσιστράτη» απαγορεύτηκε εκ νέου – μαζί με όλα τα άλλα αρχαία δράματα και κωμωδίες – το 1942, με εντολή του Ναζιστικού γερμανικού καθεστώτος που τότε είχε υπό την κατοχή του τη χώρα. Θεωρήθηκε έργο ανατρεπτικό και ανεπίτρεπτο σε επίπεδο πολιτικό και σεξουαλικό. Με την απελευθέρωση της Ελλάδας το 1944, η «Λυσιστράτη» επέστρεψε στη νόμιμη κυκλοφορία.

Μόλις είκοσι τρία χρόνια μετά, το 1967, η «Λυσιστράτη» για άλλη μία φορά βρέθηκε στο στόχαστρο της λογοκρισίας, αφού υπήρξε ένα από τα έργα που η χούντα των συνταγματαρχών έσπευσε (μαζί με όλα τα άλλα αρχαία δράματα), από τους πρώτους κιόλας μήνες ύπαρξής της, να απαγορεύσει, φοβούμενη προφανώς τους πολιτικούς και δυνάμει ανατρεπτικούς υπαινιγμούς του έργου, αλλά και το αντιπολεμικό και ίσως και εμμέσως «κομουνιστικό» (λόγω της συλλογικής δράσης που αναπτύσσουν οι γυναίκες) περιεχόμενό της. Και αυτή η λογοκρισία έληξε με την κατάρρευση της χούντας το 1974 (όλως παραδόξως μεσολάβησε μία κινηματογραφική διασκευή της "Λυσιστράτης" το 1972 με την Τζένη Καρέζη στον ρόλο).

Σήμερα, η «Λυσιστράτη» θεωρείται έργο κλασικό και κείμενο θεμελιώδες, με προεκτάσεις πολιτικές, κοινωνικές, σεξουαλικές, φεμινιστικές. Όπως συμβαίνει με τα μεγάλα έργα, όμως, δεν παύει, ακόμα και στις πιο φαινομενικά φιλελεύθερες εποχές, να προκαλεί τις αντιδράσεις του, όπως το 1989 όταν το έργο αφαιρέθηκε από τη βιβλιοθήκη ενός σχολείου σε μια πόλη της Φλόριντα, με την ενθάρρυνση ενός ιερέα, επειδή προήγαγε φοβερά τρομερά πράγματα όπως πορνογραφία και το φεμινιστικό κίνημα.