Όσο υπάρχουν (οικονομικοί) άνθρωποι

Το «Η άνοδος και η πτώση του Homo Economicus» (εκδ. Παπαδόπουλος) που υπογράφει ο συντάκτης της Οικονομικής Καθημερινής, Γιάννης Παπαδογιάννης, δεν είναι ένα ακόμα οικονομικό βιβλίο. Από αυτά που έχουν λόγο ύπαρξης, ακριβώς επειδή απομυζούν την επικαιρότητα της κρίσης. Είναι ένα βιβλίο «αυτοκριτικής» από την πλευρά της οικονομικής επιστήμης, έχει φιλοσοφικές/κοινωνιολογικές προεκτάσεις και σπουδαίο ιστορικό ενδιαφέρον. Γραμμένο με χιούμορ σε απλή γλώσσα που δεν απευθύνεται σε «φύτουλες» των σομόν σελίδων, αλλά γίνεται αντιληπτή από κανονικούς ανθρώπους. Είχαμε μερικές ερωτήσεις για το συγγραφέα...

Ποιος είναι ο Homo Economicus; Σύμφωνα με την οικονομική επιστήμη ο Homo Economicus είναι ένα μονοδιάστατο, εγωιστικό, αυτοματοποιημένο ον, το οποίο έχοντας πλήρη γνώση των οικονομικών συνθηκών, δρα απολύτως ορθολογικά με μοναδικό γνώμονα τη μεγιστοποίηση του προσωπικού του συμφέροντος. Το πλάσμα αυτό –που δεν κοιμάται επειδή νυστάζει, αλλά διότι η ικανοποίηση που θα λάβει αν κοιμηθεί ξεπερνά την ικανοποίηση που θα έχει αν μείνει μια επιπλέον ώρα ξύπνιο– είναι ο άνθρωπος όπως τον αντιλαμβάνονται οι σύγχρονοι οικονομολόγοι.

Με αυτό το βιβλίο θέλετε να μας «πείσετε» να αποδεχθούμε την πτυχή του Οικονομικού Ανθρώπου που υπάρχει μέσα μας; Ή να αμφισβητήσετε την πανάκεια της ύπαρξής της; Με το βιβλίο θέλω να δείξω ότι ο ορθολογισμός, δηλαδή η αναλυτική σκέψη, δεν είναι παρά μόνο μια διάσταση της χαοτικής πραγματικότητας που διέπει την ανθρώπινη συμπεριφορά. Ο homo sapiens, δηλαδή όλοι εμείς, δεν είναι μια ψυχρή αριθμομηχανή υπολογισμού ωφελειών, αλλά πολλά περισσότερα. Είναι πλάσμα πολυσύνθετων ψυχικών και νοητικών διεργασιών, ενώ η δυναμική αλληλεπίδραση με το κοινωνικό δίκτυο και το περιβάλλον οδηγεί στις πιο απρόβλεπτες αντιδράσεις και συμπεριφορές. Οι αισθήσεις, η γλώσσα, η λειτουργία της μνήμης και της αντίληψης, η σκέψη, ο τρόπος λήψης αποφάσεων, η νοημοσύνη και ο συναισθηματικός κόσμος αποτελούν πολύπλοκες, αινιγματικές, λειτουργικές δομές τις οποίες κατανοούμε σε περιορισμένο βαθμό.

Στο βιβλίο υποστηρίζετε πως η θεωρία βλάπτει σοβαρά την πραγματικότητα. Αν, μάλιστα, «οικονομολόγος είναι κάποιος που ξέρει 365 διαφορετικούς τρόπους για να κάνει έρωτα, αλλά δεν πάει ποτέ του με γυναίκα», άραγε πρέπει να παίρνουμε ιδιαίτερα σοβαρά τους, Έλληνες και ξένους, οικονομολόγους-σταρ της εποχής; Γενικά πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί και μετριοπαθείς. Ο άνθρωπος απέχει πολύ από το να είναι τέλειος ή να γνωρίζει τα πάντα. Οι ειδικοί κάνουν απίστευτα λάθη και κατά καιρούς υποστηρίζουν απίστευτες ανοησίες. Μέχρι το 1850 οι γιατροί θεωρούσαν άσκοπο και περιττό το πλύσιμο των χεριών. Έτσι στον Αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο περισσότεροι στρατιώτες πέθαναν από μολύνσεις που προκαλούσαν τα βρόμικα χέρια των γιατρών από ό,τι στα πεδία των μαχών. Η βασική υπόθεση πάνω στην οποία είχε στηθεί η χορήγηση των subprime δανείων και που οδήγησαν στη μεγάλη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, ήταν ότι οι τιμές των κατοικιών στις ΗΠΑ δεν θα μειώνονταν. Ακριβοπληρωμένα στελέχη, με σπουδές στα καλύτερα οικονομικά πανεπιστήμια του κόσμου, πίστευαν ότι οι τιμές των σπιτιών στις ΗΠΑ δεν θα πέσουν ποτέ.

Η κρίση είναι αποτέλεσμα της αυτοκαταστροφικής απληστίας ως δομικό στοιχείο του καπιταλισμού ή ανεπαρκούς πολιτικής αντιμετώπισής της; Η απληστία δεν είναι δομικό στοιχείο του καπιταλισμού, αλλά του ανθρώπου. Δεν είναι μόνο η απληστία αλλά συναισθήματα, ορμές, προκαταλήψεις, κοινωνικές επιρροές, η τύχη, το περιβάλλον και πολλά άλλα που καθορίζουν τη συμπεριφορά μας και κατ’ επέκταση τις οικονομικές αποφάσεις. Νομίζω ότι το ζήτημα δεν είναι να περιορίσουμε την οικονομική ελευθερία, αλλά την ανεξέλεγκτη ελευθερία που υποδαυλίζει τις υπερβολές. 

Ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της (νεο)ελληνικής βερσιόν του Homo Economicus;  Η νεοελληνική εκδοχή του οικονομικού ανθρώπου είναι ότι είμαστε περισσότερο ευάλωτοι σε ορισμένες αδυναμίες. Είμαστε ανυπόμονος λαός, με ισχυρή πεποίθηση ότι τα ξέρουμε όλα. Δύσκολα συνεργαζόμαστε μεταξύ μας ενώ η μεταπολίτευση δημιούργησε ένα μαγικό τρόπο σκέψης. Περιμένουμε τα πάντα από το κράτος, ενώ όταν κάτι πάει στραβά πάντα φταίει κάποιος τρίτος. Παλαιότερα οι Αμερικάνοι, τώρα οι Γερμανοί, ποτέ όμως εμείς. Ωστόσο, η πρόοδος έρχεται πάντα μέσα από μια διαδικασία δοκιμής - λάθους - βελτίωσης. Αν δεν αναγνωρίζεις τα λάθη σου, δεν μπορείς να βελτιωθείς.

Ποιες φοβάστε ότι μπορεί να είναι οι σημαντικότερες εκδορές που θα μας αφήσει η κρίση, υποχωρώντας τόσο σε εθνικό αλλά και σε διεθνές επίπεδο; Και ποιο θα είναι το πορτρέτο του νέου Homo Economicus που θα προκύψει; Θα σας απαντήσω με τη φράση που κλείνει το βιβλίο. Είναι του ιστορικού Herbert Fishe ο οποίος σημειώνει ότι: «Από τη σκοπιά της Ιστορίας το γεγονός της προόδου είναι καταγεγραμμένο ρητά και κατηγορηματικά. Ωστόσο, η πρόοδος δεν είναι φυσικός νόμος. Το έδαφος που κερδήθηκε από μια γενιά, μπορεί κάλλιστα να χαθεί από την επόμενη». Με άλλα λόγια, πιστεύω ότι μακροπρόθεσμα οι κοινωνίες θα προοδεύσουν, ωστόσο βραχυπρόθεσμα μπορεί να δούμε τα χειρότερα. Ελπίζω να μην αποτελέσει η γενιά μας την αναγκαία θυσία για την πρόοδο των επόμενων γενεών.