Βιβλιο

Τα αγαπημένα βιβλία των λογοκριτών #19

American Psycho

Ο Κρίστιαν Μπέιλ ως αιμοσταγής πλην υπέρκομψος γιάπης/serial killer, να κρατάει, εναλλάξ, χαρτοφύλακα και τσεκούρι: αυτή η εικόνα στοίχειωσε την κινηματογραφική σεζόν του 2000, όταν η ταινία «American Psycho» βγήκε στις αίθουσες. Αυτό που αγνοούσαν αρκετοί τότε ήταν το βιβλίο που ενέπνευσε την ταινία, ένα διεθνές best-seller που συζητήθηκε όσο ελάχιστα βιβλία των τελευταίων δεκαετιών.

Ακόμα και σήμερα, σε ορισμένα μέρη του κόσμου, το σατιρικό (όσο και horror) μυθιστόρημα «American Psycho» (στα ελληνικά μεταφράστηκε ως «Αμερικανική Ψύχωση») του Αμερικανού Μπρετ Ίστον Έλις, κυκλοφορεί σε ειδικό σελοφάν, με την ένδειξη «Απαγορεύεται η πώληση σε άτομα κάτω των 18». Τι ήταν όμως αυτό το φοβερό που προκάλεσε τέτοιο θόρυβο γύρω από το βιβλίο, χτίζοντας τον μύθο του και πολλαπλασιάζοντας τις πωλήσεις του;

Μπρετ Ίστον Έλις (1964-)

Ο Μπρετ Ίστον Έλις κάθε άλλο παρά άγνωστος ήταν όταν το «American Psycho» βρήκε τον δρόμο του στα βιβλιοπωλεία. Ήδη ανακηρυγμένος σε enfant terrible των αμερικανικών γραμμάτων, είχε απασχολήσει τα ΜΜΕ με τα δύο πρώτα του βιβλία, το «Υπό το Μηδέν» (1985), το οποίο τον έκανε διάσημο και πλούσιο σε ηλικία 21 ετών, και τους «Νόμους της Έλξης» (1987). Αναδρομικά, ο Έλις αναγνωρίζεται ως ένας από τους πρώτους – και σημαντικότερους – εκπροσώπους της λεγόμενης «Γενιάς Χ». Τα βιβλία του διακρίνονται για την εμβρίθεια… του κενού: ειρωνικές μελέτες μία γενιάς βυθισμένης σε ένα μηδενιστικό κενό, στα πρόθυρα του αυτισμού. Οι ήρωες του Έλις είναι συνήθως βαριεστημένοι, πλούσιοι μετα-έφηβοι, που ανάμεσα σε εκρήξεις καταναλωτισμού, αδιάφορο σεξ και ναρκωτικά, πασχίζουν να στηριχθούν πάνω σε κάτι. Οι επίπεδες, επιδερμικές ζωές τους αισθητοποιούνται μέσα από το ψυχρό, αποστασιοποιημένο, κοφτό, σχεδόν «κλινικό» ύφος του Έλις.

Με το «American Psycho» (1991), ο Έλις πήγε τη σάτιρα της Generation X ένα βήμα παραπέρα. Ήρωας του στο βιβλίο είναι αυτό ο γοητευτικός, επιτυχημένος 26χρονος χρηματιστής Πάτρικ Μπέιτμαν, τυπικό δείγμα υπερκαταναλωτικού, αυτάρεσκου γιάπη που ξεπήδησε από το φυτώριο των νεόπλουτων αμερικανικών ‘80s και των «Reaganomics». Ο Πάτρικ φοράει μόνο designer ρούχα, μένει σε ένα υπερπολυτελές στυλάτο διαμέρισμα, τρώει κάθε βράδυ σε εστιατόρια των 200 δολαρίων το άτομο και έχει όποια γυναίκα θέλει. Είναι επίσης ψυχοπαθής serial killer.

Το μεγαλύτερο σοκ για τους αναγνώστες του 1991 ήταν η απόφαση του Έλις να έχει έναν επιτυχημένο, πλούσιο λευκό – και εκπρόσωπο της Γουόλ Στριτ – στον ρόλο του ψυχοπαθούς δολοφόνου, καταρρίπτοντας το στερεότυπο του μαύρου ή Λατίνου, φτωχού, προερχόμενου από χαμηλή κοινωνική τάξη, εγκληματία. Και βέβαια οι λιγοστές μεν, αλλά άκρως ενοχλητικές σκηνές, στις οποίες ο Πάτρικ περιγράφει με φοβερή αποστασιοποίηση ακρωτηριασμούς, κανιβαλισμούς και διαμελισμούς πτωμάτων, δεν βοήθησαν την κατάσταση.

Σκίτσο εμπνευσμένο από την αφίσα του κινηματογραφικού "American Psycho"

Το σούσουρο γύρω από το «American Psycho» ξεκίνησε πριν καν εκδοθεί το βιβλίο. Παρότι ο εκδοτικός οίκος Simon & Schuster είχε δώσει προκαταβολή ύψους 300.000 δολαρίων στον 26χρονο Έλις, η ολοένα μεγαλύτερη δυσαρέσκεια γύρω από το πιθανολογούμενο ως εξαιρετικά δυσάρεστο περιεχόμενο του βιβλίου, αλλά και φήμες από όσους είχαν ήδη προλάβει να ρίξουν ματιά στο χειρόγραφο, έκαναν λόγο για «πορνογραφικό και ανήθικο σκουπίδι», χωρίς καμία λογοτεχνική αξία. Υπό την πίεση αυτών των πρώτων «κριτικών» και όσων καλοθελητών προεξοφλούσαν την πλήρη εμπορική και καλλιτεχνική αποτυχία του «American Psycho», o Simon & Schuster – ηλιθιωδώς – έσπασε το συμβόλαιο του Έλις μόλις λίγους μήνες πριν την αναγγελθείσα ημερομηνία κυκλοφορίας του βιβλίου. Ο γενικός διευθυντής του οίκου ανέφερε αργότερα πως «ήταν λάθος κρίση να βάλουμε το όνομά μας σε ένα βιβλίο τόσο αμφισβητήσιμου γούστου».

Πιο θαρραλέος και έτοιμος να αντιμετωπίσει τον καταιγισμό των ΜΜΕ, ο εκδοτικός οίκος Random House/Knopf κυκλοφόρησε τον Μάρτιο του 1991 το «American Psycho» στη σειρά του Vintage Contemporary.

Πρώτη έκδοση του "American Psycho" (1991), με ένα από τα διασημότερα εξώφυλλα των τελευταίων δεκαετιών

Αναμενόμενα, το μυθιστόρημα συγκέντρωσε ίσως μερικές από τις πιο δηλητηριώδεις κριτικές που είχε ποτέ την «τύχη» να τραβήξει πάνω του βιβλίο: πολλοί κριτικοί το χαρακτήρισαν «σκουπίδι», άσκοπο λουτρό αίματος», «άνευ νοήματος». Η πιο εύγλωττη ίσως κριτική ήταν της νεοφεμινίστριας Ναόμι Γουλφ, που ανέφερε πως η ανάγνωση του βιβλίου είναι εξίσου συναρπαστική με την παρακολούθηση ενός απροσάρμοστου 11χρονου που ζωγραφίζει το θρανίο του.

Την ίδια χρονιά, αηδιασμένο με τους φρικτούς φόνους γυναικών που περιγράφονται στο βιβλίο – και που αρκετοί εξέλαβαν ως ένδειξη μισογυνισμού εκ μέρους του συγγραφέα – το παράρτημα της Εθνικής Οργάνωσης για Γυναίκες στο Λος Άντζελες κάλεσε σε μποϊκοτάζ του εκδοτικού οίκου Random House, σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την κυκλοφορία του «σκουπιδιού».

Ο Κρίστιαν Μπέιλ ως Πάτρικ Μπέιτμαν στο κινηματογραφικό "American Psycho"

Η αμερικανική υστερία κατά του – προκλητικά τιτλοφορούμενου – «American Psycho», που κατέδειξε άλλωστε το πρόσωπο μίας αδηφάγου, πίσω από αστραφτερά προσωπεία, νεόπλουτης Αμερικής, άρχισε να κλιμακώνεται. Ο Έλις άρχισε να λαμβάνει τηλεφωνικές απειλές θανάτου και αποφάσισε να μην προχωρήσει σε περιοδεία προώθησης του βιβλίου. Συγχρόνως, πολλά βιβλιοπωλεία, από μικρά μέχρι μεγάλα εθνικής εμβέλειας, αρνήθηκαν, με δική τους πρωτοβουλία, να διαθέσουν το βιβλίο. Ακόμα και έτσι, όμως, η αναπόδραστη επιτυχία του μυθιστορήματος είχε ήδη ξεκινήσει: όπως και με κάθε άλλο βιβλίο που έχει για κάποιο λόγο περιοριστεί η κυκλοφορία του, στιγματιστεί ή κατηγορηθεί βάναυσα, το «American Psycho» είδε τις πωλήσεις του να εκτοξεύονται θεαματικά. Μέσα στις δύο πρώτες εβδομάδες κυκλοφορίας του στις ΗΠΑ, είχε ήδη πουλήσει 100.000 αντίτυπα.

Σκηνή από το κινηματογραφικό "American Psycho": ο Πάτρικ Μπέιτμαν ετοιμάζεται να... περιποιηθεί τη γραμματέα του. Θα το κάνει;

Την ίδια περίοδο, οι τελωνειακές αρχές του Καναδά προβληματίζονταν: να επιτραπεί ή όχι η εισαγωγή αντιτύπων του «American Psycho» στη χώρα τους; Όταν τελικά αποφάσισαν θετικά, σημειώθηκαν διαμαρτυρίες από διαδηλωτές ως απάντηση. Τον Μάιο, αντίτυπα του βιβλίου αποσύρθηκαν από τη βιβλιοθήκη μίας ναυτικής βάσης της χώρας. Στη Γερμανία, ευαίσθητη σε ζητήματα απεικόνισης βίας, το βιβλίο κρίθηκε "βλαβερό για ανηλίκους", και η προώθηση και διάθεσή του περιορίστηκε σημαντικά το διάστημα 1995-2000.

Τον ίδιο μήνα, το Γραφείο Αξιολόγησης Κινηματογράφου και Λογοτεχνίας της Αυστραλίας αποφάνθηκε πως το «American Psycho» πρέπει να καταχωρηθεί στην κατάπτυστη «Κατηγορία 1 Περιορισμένα»: λόγω του βίαιου θέματός του, υποχρεώθηκε να πωλείται σε σφραγισμένη συσκευασία και μόνον σε όλους όσοι είναι άνω των 18 ετών. Ήταν η πρώτη φορά που ένα mainstream λογοτεχνικό έργο στην Αυστραλία (και όχι λ.χ. ένα πορνογράφημα) κατατασσόταν στην κατηγορία αυτή. Ήταν επίσης η πρώτη φορά που ένα βιβλίο υπόκειτο σε οποιοδήποτε περιορισμό στην πώλησή του από την εποχή του μυθιστορήματος «Η Νόσος του Πορτνόι» (1969) του Φίλιπ Ροθ, το οποίο μιλούσε αρκετά ανοιχτά – αλλά με πολύ χιούμορ – για το σεξ.

Πρακτικά πάντως, η κατάταξη του βιβλίου στην «Κατηγορία 1 Περιορισμένα» συνεπάγετο πως σε ορισμένα μέρη της Αυστραλίας η πώληση του «American Psycho» απαγορευόταν εντελώς. Μέχρι και σήμερα, στην πολιτεία του Κουίνσλαντ, η διάθεση του βιβλίου, ακόμα και σε ενήλικο, διώκεται ποινικά.

Η δίωξη – σε πολλαπλά επίπεδα – του βιβλίου γρήγορα πυροδότησε μία σειρά από άρθρα που έσπευσαν αντιθέτως να υπερασπιστούν το δικαίωμα στην ελεύθερη έκφραση, αλλά και την ίδια τη λογοτεχνική αξία και σημασία του «American Psycho» ως αμείλικτης, κατάμαυρης σάτιρας της Αμερικής με υπαρξιακές προεκτάσεις. Ανάμεσα στους υποστηρικτές του βιβλίου και ο συγγραφέας Νόρμαν Μέιλερ, που υπερασπίστηκε τον Έλις σε ένα άρθρο-ποταμό στο Vanity Fair.

Παρότι σήμερα, είκοσι ένα χρόνια μετά, το «American Psycho» αναγνωρίζεται πλέον από πολλούς ως ένα modern classic και είναι άλλωστε ένα πιο τα πιο πολυδιαβασμένα βιβλία των τελευταίων δύο δεκαετιών – μόνο στις ΗΠΑ πωλούνται 20.000 αντίτυπα κάθε χρόνο κατά μέσο όρο – δεν λείπει η καχυποψία γύρω από αυτό. Δεν βοήθησαν άλλωστε και ορισμένα real-life εγκλήματα που συνδέθηκαν με το βιβλίο.

Συνέντευξη του Μπρετ Ίστον Έλις, στην οποία μιλάει για το "American Psycho"

Τον Αύγουστο του 1991, το μακελειό στην πλατεία Στράθφελντ στο Σίδνεϊ της Αυστραλίας, ο 33χρονος Γουέιντ Φράνκουμ άνοιξε πυρ στο πλήθος και άφησε πίσω του οκτώ νεκρούς και έξι τραυματίες. Ανάμεσα στα υπάρχοντά του στο διαμέρισμά του εντοπίστηκε και ένα – πολυδιαβασμένο – αντίτυπο του «American Psycho». Τα μίντια φυσικά έσπευσαν να αδράξουν την ευκαιρία: το μυθιστόρημα του Έλις θεωρήθηκε πηγή έμπνευσης για το δολοφόνο, «μαθητικό ανάγνωσμα» για διαταραγμένους επίδοξους δολοφόνους.

Γουέιντ Φράνκουμ

Τρία χρόνια αργότερα, το 1994, μία παρόμοια δαιμονοποίηση του βιβλίου πρόεκυψε, αυτή τη φορά στον Καναδά, όταν ο δημόσιος κατήγορος στη δίκη του κατ’εξακολούθησιν δολοφόνου και βιαστή νεαρών (ενίοτε ανήλικων) γυναικών Πολ Μπερνάρντο, ισχυρίστηκε πως το «American Psycho» λειτούργησε σαν «προσχέδιο» για τους φόνους που διέπραξε ο κατηγορούμενος (ο οποίος, κατά σατανική σύμπτωση, έχει γεννηθεί το 1964, ίδια χρονιά με τον Έλις και διέπραξε την πρώτη του δολοφονία όταν ήταν 26-27, την ηλικία δηλαδή που έχει και ο ήρωας του «American Psycho»).

Ο Canadian Psycho με το αγγελικό πρόσωπο: Πολ Μπερνάρντο

Όλα όμως βρίσκουν κάποια στιγμή τον δρόμο τους στην εμπορευματοποίηση. Εννιά χρόνια μετά την κυκλοφορία του βιβλίου, το «American Psycho» μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τη Μέρι Χάρον, με πρωταγωνιστή έναν εκπληκτικό Κρίστιαν Μπέιλ.

Το πιο κωμικό είναι πως ο ψυχοπαθής Πάτρικ Μπέιτμαν, διαμέσου της κινηματογραφικής του ενσάρκωσης από τον Κρίστιαν Μπέιλ, έχει γίνει πλέον για τα καλά ήρωας της ποπ κουλτούρας. Εκτός από κόμικς και τατουάζ, έχουν κυκλοφορήσει μέχρι και action figures που αναπαριστούν τον ψυχοπαθή πρωταγωνιστή του βιβλίου, με όλα τα απαραίτητα αξεσουάρ, όπως χαρτοφύλακα, ακουστικά, τη Wall Street Journal, αλυσοπρίονο, μπαλτά και τσεκούρι. Προσεχώς, δηλαδή τη σεζόν 2012-2013, θα ανέβει μέχρι και μιούζικαλ στην Αγγλία βασισμένο στο μυθιστόρημα! Ο ίδιος ο Μπρετ Ίστον Έλις πάντως δήλωσε ενθουσιασμένος μόλις έμαθε πως σε μερικές πολιτείες της Αυστραλίας το βιβλίο πωλείται σε ειδική πλαστική συσκευασία μόνο σε ενηλίκους: "Το βρίσκω πολύ χαριτωμένο!"