Τα αγαπημένα βιβλία των λογοκριτών #15

Μεσαίωνας στην Αθήνα του 2012: λίγες μέρες πριν, τρεις ηθοποιοί που συμμετείχαν στην παράσταση «Corpus Christi» (βασισμένη στο ομώνυμο έργο του Αμερικανού Τέρενς ΜακΝάλι) συνελήφθησαν και έμειναν υπό κράτηση για λίγες ώρες, προτού αφεθούν ελεύθεροι. Η Ιερά Σύνοδος, παρότι σε ανακοίνωσή της καταδίκασε το έργο, αρνήθηκε ωστόσο πως η σύλληψη έγινε κατόπιν δικής της καταγγελίας. Αυτό που γνωστοποιήθηκε είναι πως υπήρξε καταγγελία από δύο δικηγόρους, λόγω της θεωρούμενης βλασφημίας του έργου: μία επανεγγραφή της ιστορίας του Ιησού Χριστού και των δώδεκα μαθητών, τοποθετημένη στο σύγχρονο Τέξας, μέσα από το πρίσμα θεματικών όπως η ομοφυλοφιλία και τα ναρκωτικά. Το έργο έχει ανέβει σε αρκετές χώρες του κόσμου και παντού συνάντησε αντιδράσεις – ωστόσο, σε καμία άλλη περίπτωση, εξ όσων δύναμαι να γνωρίζω, δεν υπήρξαν συλλήψεις ηθοποιών.

Το ατυχές αυτό περιστατικό εγείρει την ανάμνηση ενός άλλου κρούσματος σκοταδισμού που σημειώθηκε λίγα χρόνια πριν στη χώρα μας: την εν έτει 2005 δίκη για το κόμικ «Η Ζωή του Ιησού» του Αυστριακού Γκέρχαρντ Χάντερερ, το οποίο η Σύνοδος καταδίκασε ως βλάσφημο, σέρνοντας τον κομίστα μέχρι στα δικαστήρια, σε μία ακόμα στιγμή παγκόσμιου εξευτελισμού για την Ελλάδα. Αξίζει να δει όμως κανείς πρώτα ένα σύντομο χρονικό των προσπαθειών δίωξης βιβλίων εκ μέρους της Εκκλησίας στην Ελλάδα.

Γκέρχαρντ Χάντερερ (1951-)

Οι απόπειρες δίωξης βιβλίων από την Ιερά Σύνοδο

Καταρχάς, πρέπει να ειπωθεί πως η λογοκρισία στην Ελλάδα ούτε έχει βρει ευρεία εφαρμογή, ούτε έχει, ευτυχώς, κωδικοποιηθεί/ θεσμοθετηθεί σε τόσο έντονο βαθμό όσο αλλού (στο νου έρχεται, για παράδειγμα, η πάλαι ποτέ διαβόητη Πράξη Περί Άσεμνων Εκδόσεων της Βρετανίας). Η επίσημη, ρητή επιβολή λογοκρισίας σε βιβλία συναντιέται κυρίως σε αγγλοσαξωνικές χώρες (μέχρι τη δεκαετία του ’60), στην ΕΣΣΔ και χώρες του πρώην Ανατολικού Μπλοκ (μέχρι τη δεκαετία του ’80) και μέχρι σήμερα σε μουσουλμανικές χώρες και κράτη με κομμουνιστικό καθεστώς.

Αυτό δεν σημαίνει πως δεν υπήρξαν περιστατικά «έμμεσης» και άτυπης λογοκρισίας στην Ελλάδα (εκτός από περιόδους δικτατορικών καθεστώτων οπότε και η λογοκρισία ήταν πλέον σαφής και άμεση). Σε κάθε περίπτωση, οι διώξεις και προσπάθειες απαγόρευσης προέκυψαν για έργα με θρησκευτικό περιεχόμενο και προήλθαν από τους κόλπους της Ιεράς Συνόδου, όταν ετίθετο ζήτημα «βλάσφημης» απεικόνισης του Χριστού και εν γένει της Εκκλησίας. Άλλωστε, υπάρχουν συγκεκριμένες νομοθετικές ρυθμίσεις που, στην πράξη, στοχεύουν στην «προστασία» της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας από βλάσφημες εκδόσεις.

Ο Χριστός κάνει σερφ, στο πιο αξιομνημόνευτο ίσως καρέ της "Ζωής του Ιησού" του Χάντερερ

1866: Η «Πάπισσα Ιωάννα» του Εμμανουήλ Ροϊδη γίνεται το πιο πολυδιαβασμένο βιβλίο της εποχής του, σε Ελλάδα και εξωτερικό. Η Ιερά Σύνοδος καταδίκαζει και αφόριζει το σατιρικό μυθιστόρημα του Ροϊδη, που πραγματεύεται τον μεσαιωνικό θρύλο της Ιωάννας, της γυναίκας-πάπα, με μία γερή δόση ανελέητης σάτιρας προς τόσο την Καθολική και την Ορθόδοξη Εκκλησία (ωστόσο, δεν αφόρισαν τον ίδιο τον Ροϊδη). Η Σύνοδος ζητάει τη δίωξη του βιβλίου, το αίτημά της όμως δεν γίνεται δεκτό.

1953: Η Σύνοδος καταδικάζει τον «Τελευταίο Πειρασμό» του Νίκου Καζαντζάκη, όπως και άλλα δύο βιβλία του ιδίου, τον «Καπετάν Μιχάλη» και το «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται». Ο Καζαντζάκης γλιτώνει τον αφορισμό στο τσακ. Συζητάται το ενδεχόμενο δίωξης του βιβλίου στη Βουλή, αλλά διάφοροι βουλευτές (όπως και πολλές άλλες προσωπικότητες) υπερασπίζονται την αξία του έργου και γλιτώνει. Πάντως, ο «Πειρασμός» περιλήφθη και στο Index των Απαγορευμένων Βιβλίων του Βατικανού.

2000: Το «Μν» του Μίμη Ανδρουλάκη προκαλεί βίαιες αντιδράσεις. Φανατικοί καίνε δημόσια το βιβλίο σε πλατείες της Θεσσαλονίκης, αποκαλούν τον Ανδρουλάκη "αντίχριστο" και ζητούν τη δίωξή του. Στη δίκη που ακολουθεί τον Απρίλιο της ίδιας χρονιάς, ο Ανδρουλάκης και ο εκδότης Θανάσης Καστανιώτης απαλλάσσονται από τις κατηγορίες.

Ο Χάντερερ επιδεικνύει ένα δισέλιδο της "Ζωής του Ιησού" - τη σκηνή του Μυστικού Δείπνου

Και φτάνουμε στη «Ζωή του Ιησού» (Das Leben des Jesus) του Γκέρχαρντ Χάντερερ, του επιφανεστέρου ίσως Αυστριακού κομίστα εν ζωή. Το κόμικ του Χάντερερ είναι μία σάτιρα της ζωής του Ιησού. Τα θαύματά του και άλλα γεγονότα ερμηνεύονται με χιουμοριστικό τρόπο. Τις μεγαλύτερες αντιδράσεις πυροδοτεί το μόνιμο γκαγκ του κόμικ που αφορά στο λιβάνι που συνεχώς μυρίζει, καπνίζει ή σνιφάρει ο Χριστός: είναι προφανής ο παραλληλισμός με την κάνναβη. Ο Χριστός παρουσιάζεται μάλιστα να «μαστουρώνει» τόσο πολύ από το «λιβάνι», σε βαθμό που να αρχίσει να παράγει φως – το φωτοστέφανο που τον συνοδεύει παντού και λάμπει εντονότερα όσο πιο «ακουσμένος» είναι ο Θεάνθρωπος. Ο Χριστός σκιαγραφείται  ως χίπης, ενώ σε ένα πάνελ παρουσιάζεται να σερφάρει σε ήρεμα νερά – μία χιουμοριστική εκδοχή του θαύματος του βαδίσματος πάνω στη θάλασσα.

Το πολυσυζητημένο κόμικ του Χάντερερ, "Η Ζωή του Ιησού" στην ελληνική του έκδοση (2002)

Όταν η «Ζωή του Ιησού» πρωτοεκδόθηκε στην Αυστρία, το 2002, ξεσήκωσε σχεδόν αμέσως αντιδράσεις. Η Καθολική Εκκλησία, του Αρχιεπισκόπου της χώρας περιλαμβανομένου, καταδίκασαν το έργο. Ο Αρχιεπίσκοπος δημοσίευσε μάλιστα άρθρο σε εφημερίδα, απαιτώντας τη δημόσια συγγνώμη του καλλιτέχνη. Ο Επίσκοπος του Σάλτσμπουργκ το πήγε παραπέρα και ζήτησε τη σύλληψη του συγγραφέα, βάσει της αυστριακής νομοθεσίας περί βλασφημίας. Καθολικά σχολεία έκαναν μποϊκοτάζ στον εκδοτικό οίκο που έβγαλε το άλμπουμ. Ο Χάντερερ γλίτωσε τη δίωξη, αφού ο αρμόδιος εισαγγελέας της Βιέννης έβαλε την υπόθεση στο «συρτάρι». Όμως, ο Χάντερερ δεν θα μπορούσε να προβλέψει τι τον περίμενε στη συνέχεια.

Η πιο πρόσφατη δίωξη βιβλίου στην Ελλάδα

Την ίδια χρονιά, το 2002, η «Ζωή του Ιησού» μεταφράζεται και κυκλοφορεί και στην Ελλάδα, από τις εκδόσεις Οξύ. Τα πράγματα κυλάνε αρχικά ήσυχα και το κόμικ περνάει σχετικά απαρατήρητο. Ώσπου τον Ιανουάριο του 2003, η εφημερίδα «Espresso», που είχε από καιρό αυτοχριστεί σε θεματοφύλακα των ελληνοχριστιανικών αξιών, κυκλοφορεί πρωτοσέλιδο με τίτλο «Η απόλυτη πρόκληση: Ο Χριστός πάει με γυναίκες, καπνίζει χασίς και κάνει σέρφινγκ. Ζητούν την παρέμβαση του εισαγγελέα για τη βέβηλη βιογραφία».

Πρωτοσέλιδο της "Espresso" (18.1.2003) που καταγγέλλει το κόμικ του Χάντερερ (σκανάρισμα από το blog Urban Aspirines)

Με εισαγγελική διαταγή, ενεργοποιήθηκε η κρατική ασφάλεια ώστε να προβεί σε κατάσχεση του κόμικ και να διενεργηθεί επίσημη προανάκριση για το αν υπήρξε αδίκημα «καθύβρισης θρησκευμάτων διά Τύπου» και το αξιόποινο αδίκημα της διαφήμισης ναρκωτικών.

Στις 25 Φεβρουαρίου 2003, αστυνομικοί, προσποιούμενοι αρχικά τους πελάτες, κατέσχεσαν, με την επίδειξη της εισαγγελικής απόφασης, αντίτυπα του κόμικ από τέσσερα αθηναϊκά βιβλιοπωλεία (Πολιτεία, Πρωτοπορία, Χριστάκη, Comicon).

Κατάσχεση βιβλίου με εισαγγελική εντολή είχε να υπάρξει στη χώρα μας από το 1981, οπότε και είχαν κατασχεθεί αντίτυπα των πορνογραφικών «Οι 120 Μέρες των Σοδόμων» του Μαρκησίου ντε Σαντ (εκδόσεις Εξάντας). Τότε, με συσπειρωμένη και δυναμική αντίδραση εκδοτών και δημοσιογράφων, αναιρέθηκε η εντολή και το βιβλίο κυκλοφόρησε κανονικά.

Στις 26 Φεβρουαρίου 2003, το Συμβούλιο Πλημμελειοδικών Αθηνών συνεδριάζει και αποφασίζει πως πρέπει να παραμείνει σε ισχύ η κατάσχεση των αντιτύπων «δεδομένου ότι όλο το περιεχόμενο των ως άνω βιβλίων αποτελεί, κατά τρόπο χονδροειδή και χυδαίο, περιφρονητική και υβριστική εκδήλωση προς το πρόσωπο και την όλη ζωή του Ιησού Χριστού, η Γέννηση, η Σταύρωση και η Ανάσταση του οποίου αποτελούν την πεμπτουσία της πίστης όλων των Χριστιανών και σκοπεύει φανερά στην ένδειξη περιφρονήσεως, κατά τρόπο χλευαστικό, χωρίς να υπάρχει στο όλο κείμενο ούτε ίχνος αντικειμενικής κριτικής και ελέγχου των δογμάτων της χριστιανικής θρησκείας».

Άρθρο της "Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας" (16.11.2003), που καταδικάζει τη δίωξη Χάντερερ (σκανάρισμα από το blog Urban Aspirines)

Πολύ γρήγορα, η υπόθεση Χάντερερ λαμβάνει εξωφρενική τροπή. Τον Δεκέμβριο του 2003, ο δημιουργός του κόμικ δικάζεται στην Αθήνα, λόγω του βλάσφημου περιεχομένου της «Ζωής του Ιησού».

Καταδίκη, έφεση, αθώωση

Τον Ιανουάριο του 2005, ο Χάντερερ χάνει τη δίκη και καταδικάζεται ερήμην σε έξι μήνες φυλάκιση. Ο Αυστριακός βρίσκεται ξαφνικά να αντιμετωπίζει το ενδεχόμενο έκδοσής του στην Ελλάδα, βάσει του τότε φρέσκου κοινοτικού νόμου περί έκδοσης εγκληματιών. Βέβαια, η αυστριακή κυβέρνηση αρνήθηκε την έκδοσή του.

Η όλη κατάσταση έφερε αναπόφευκτα στο νου το 1988 και την απαγόρευση της κινηματογραφικής διασκευής του «Τελευταίου Πειρασμού», μετά από τα περιστατικά φωτιάς και δολιοφθοράς που σημειώθηκαν από εξαγριωμένους θρησκόληπτους – μέχρι σήμερα, παραμένει μία από τις ελάχιστες ταινίες που απαγορεύτηκαν στα καθ’ ημάς.

1988: Επεισόδια έξω από τον κινηματογράφο "Embassy" στο Κολωνάκι, όπου προβάλλεται ο "Τελευταίος Πειρασμός"

Αναμενόμενα, ο Χάντερερ άσκησε έφεση, με κίνδυνο, αν τη χάσει, η ποινή του να αυξηθεί στα δύο χρόνια φυλάκιση. Χιλιάδες άνθρωποι από όλο τον κόσμο – μεταξύ αυτών η Αυστριακή Νομπελίστας συγγραφέας Ελφρίντε Γέλινεκ – έσπευσαν να υπογράψουν μία αίτηση απαλλαγής του προς την Ε.Ε. Στην Ελλάδα, διοργανώθηκε έκθεση όπου 22 διακεκριμένοι Έλληνες σκιτσογράφοι/ κομίστες εξέθεσαν έργα τους επηρεασμένα από τον «Γολγοθά» που τράβηξε ο Χάντερερ και τη γελοιότητα της σκανδαλώδους, μεσαιωνικοτρόπης, δικαστικής απόφασης.

Σκίτσο του Σπύρου Ορνεράκη εν είδει συμπαράστασης στον Χάντερερ, στα πλαίσια έκθεσης 22 σκιτσογράφων

Στις 13 Απριλίου 2005, η υπόθεση δικάζεται στο εφετείο – και ο Χάντερερ, ευτυχώς, αθωώνεται. Ωστόσο, το κρούσμα σκοταδισμού έχει προλάβει να κάνει τον γύρο του κόσμου. Ο Χάντερερ ισχυρίστηκε αργότερα πως γιόρτασε την απόφαση με ταιριαστά ελληνικό τρόπο, με χωριάτικη σαλάτα και κανα-δυο ποτηράκια ούζο!