Τα αγαπημένα βιβλία των λογοκριτών #14

Το βιβλίο που κέρδισε τη μάχη για την ελεύθερη έκφραση που θεωρούμε πλέον δεδομένη στη λογοτεχνία: αυτόν τον βαρύ τίτλο φέρει για πολλούς ο «Τροπικός του Καρκίνου» (Tropic of Cancer, 1934), το θρυλικό μυθιστόρημα του Χένρι Μίλερ, που ήταν απαγορευμένο στη γενέθλια χώρα του συγγραφέα, τις ΗΠΑ, για τριάντα ολόκληρα χρόνια.

Οι πολλές και εξαιρετικά ειλικρινείς και λεπτομερείς ερωτικές περιγραφές του βιβλίου, με τον Μίλερ θαρραλέα να αποφεύγει ευφημισμούς και να χρησιμοποιεί λέξεις που τη δεκαετία του ’30 θεωρούνταν «unprintable», χάρισαν στον «Τροπικό του Καρκίνου» την ταμπέλα του «πορνογραφικού» και «χυδαίου». Στις μέρες όμως, διακρίνεται ως ένα από τα κορυφαία λογοτεχνικά έργα του 20ου αιώνα.

Χένρι Μίλερ (1891-1980)

Ο Χένρι Μίλερ γεννήθηκε το 1891 στο Μανχάταν. Παρά τις λαμπρές ακαδημαϊκές του προοπτικέs, παράτησε γρήγορα το κολέγιο και αφοσιώθηκε σε έναν μποέμικο τρόπο ζωής. Το 1930, αν και παντρεμένος, μετακόμισε μόνος του στο Παρίσι, όπου πάσχισε αρχικά να επιβιώσει. Σταδιακά, με τη βοήθεια αρκετών πιο προνομιούχων φίλων και γνωστών, ο Μίλερ τα κατάφερε, ενώ συγχρόνως δεν παρέλειψε να απολαμβάνει ποτό, γυναίκες και ατέλειωτες συζητήσεις με τα άτομα του κύκλου του.

Οι περιπέτειες, εσωτερικές και εξωτερικές, του Μίλερ στο Παρίσι (στο οποίο έμεινε μέχρι και το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το 1939) απαθανατίστηκαν στο πρώτο του βιβλίο, «Ο Τροπικός του Καρκίνου», ένα roman a clef που εκδόθηκε το 1934 από την Obelisk Press. Ένα βιβλίο στο οποίο ο Μίλερ «ξεγυμνώνεται»: οι σκέψεις του, που συχνά αγγίζουν τα όρια επιφοίτησης, αποκαλύπτονται σε όλη την καθαρότητα και συχνά ωμότητά τους, ενώ το βιβλίο διατρέχει το λαϊτμοτίφ του σεξ και των ερωτικών σχέσεων, που επίσης δίδεται χωρίς προκαλύμματα. Ένα βιβλίο που συνδύαζε στοιχεία μυθοπλασίας, αυτοβιογραφίας, απομνημονευμάτων και φιλοσοφικών αναζητήσεων και καθιέρωσε ένα κατεξοχήν «μιλερικό» είδος γραφής.

Πρώτη έκδοση του "Τροπικού του Καρκίνου" (1934). Κάτω αναγράφεται "Απαγορεύεται να εισαχθεί σε Μεγάλη Βρετανία και ΗΠΑ". Πίσω του, η πρώτη έκδοση με σκληρό εξώφυλλο

Οι σεξουαλικές περιπέτειες των χαρακτήρων του «Τροπικού του Καρκίνου» προκάλεσαν την παρέμβαση των αρχών στις ΗΠΑ, που απαγόρευσαν την εισαγωγή του βιβλίου, λόγω των πολύ τολμηρών περιγραφών του. Βέβαια, είχε ήδη προηγηθεί το 1928 ο «Εραστής της Λαίδης Τσάτερλι» του Ντ. Χ. Λόρενς: το πρώτο βιβλίο που είχε τυπώσει λέξεις όπως «γαμήσι» και «μουνί» και το οποίο είχε αντιμετωπίσει ανάλογη επίθεση και λογοκρισία. Ο ίδιος ο Μίλερ παραδέχθηκε ότι επηρεάστηκε από τον «Εραστή» και οι λογοτεχνικοί κριτικοί έσπευσαν να εντοπίσουν αναλογίες στα δύο έργα. Άλλη πηγή έμπνευσης για τον Μίλερ ήταν και ο «Οδυσσέας» (1922) του Τζέιμς Τζόις, που επίσης είχε κατηγορηθεί ως άσεμνος, λόγω του ανοιχτού και απροκάλυπτου τρόπου με τον οποίο εξέθετε το ζήτημα των σεξουαλικών σχέσεων.

Ο «Τροπικός του Καρκίνου» έγινε best seller στη Γαλλία και σύντομα σε ολόκληρη την Ευρώπη – μία Ευρώπη που ήταν κάπως πιο προετοιμασμένη πλέον, μετά τα έργα των Τζόις και Λόρενς, για ένα νέο είδος «ερωτικής λογοτεχνίας». Ο Μίλερ ακολούθησε με έργα ανάλογου ύφους και περιεχομένου: τη «Μαύρη Άνοιξη» (1936) και τον «Τροπικό του Αιγόκερω» (1939), αλλά και την τριλογία «Sexus» (1949), «Plexus» (1953) και «Nexus» (1959). Όλα έμειναν απαγορευμένα στις ΗΠΑ μέχρι τη δεκαετία του ’60.

Προσπάθειες για την έκδοση των βιβλίων στις πουριτανικές ΗΠΑ ξεκίνησαν ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’30. Το 1940, κυκλοφόρησε στη Νέα Υόρκη μία παράνομη έκδοση του «Τροπικού του Καρκίνου», με την αμφίβολη ένδειξη «Τυπώθηκε στο Μεξικό». Ωστόσο, η κομπίνα του εκδότη Τζέικομπ Μπράσελς δεν απέδωσε. Οι αρχές δεν ξεγελάστηκαν και έστειλαν τον Μπράσελς δύο χρόνια στη φυλακή. Μέχρι βέβαια να συμβεί αυτό, είχαν ήδη πουληθεί πολλά αντίτυπα, κάτω από το τραπέζι φυσικά: οι ενδιαφερόμενοι μπορούσαν να προμηθευτούν το απαγορευμένο βιβλίο διά κρυφής συνεννόησης στα βιβλιοπωλεία Gotham Book Mart στη Νέα Υόρκη και το Σικάγο, δίνοντας το – αστρονομικό εκείνη την εποχή – ποσό των 10 δολαρίων το κομμάτι.

Ο Χένρι Μίλερ, όπως απαθανατίστηκε - σουρεαλιστικά - από τον Μαν Ρέι

Το 1944, ο Μίλερ συζήτησε το ενδεχόμενο να τυπωθεί μία έκδοση του «Τροπικού» στις ΗΠΑ με κενά στη θέση των «κακών» λέξεων. Η εν λόγω έκδοση θα περιείχε και στοιχεία επικοινωνίας με τον Μίλερ, ώστε ο τελευταίος να εξηγεί σε κάθε ενδιαφερόμενο αναγνώστη τι έπρεπε να μπει πού! Ωστόσο, ούτε αυτή η προσπάθεια απέδωσε καρπούς, αφού κρίθηκε πρακτικά ανεφάρμοστη.

Υπέρμαχος της ελεύθερης έκφρασης, ο Μίλερ αρνήθηκε το 1948 μία πρόταση της Penguin να κυκλοφορήσει μία λογοκριμένη έκδοση του «Τροπικού» στις ΗΠΑ. Ομοίως, το 1958, αρνήθηκε να πουλήσει τα κινηματογραφικά δικαιώματα του βιβλίου στον Στάνλεϊ Κιούμπρικ, αντιλαμβανόμενος πόσο πιο «ανώδυνη» και λογοκριμένη θα ήταν η ταινία που θα προέκυπτε σε σχέση με το βιβλίο (πράγματι, η «Λολίτα» που γύρισε ο Κιούμπρικ το 1962 ήταν πολύ πιο light σε σχέση με το ομώνυμο – διαβόητο – μυθιστόρημα του Ναμπόκοφ στο οποίο βασίστηκε).

Το 1953 σηματοδότησε την πρώτη δικαστική μάχη που δόθηκε στις ΗΠΑ για τον «Τροπικό». Η απόπειρα διανομής του βιβλίου με τη στήριξη της Αμερικανικής Ένωσης Αστικών Ελευθεριών του Σαν Φρανσίσκο έπεσε στο κενό, αφού το δικαστήριο έκρινε το βιβλίο εκ νέου «χυδαίο» (obscene) και επομένως μη εκδόσιμο.

Μόλις το 1960 ήρθε τελικά το πλήρωμα του χρόνου για τη νομιμοποίηση του «Τροπικού» στις ΗΠΑ. Λογικό από μία άποψη: μεταξύ 1957-1967 έλαβαν χώρα οι πλέον ξακουστές δίκες για απαγορεύσεις βιβλίων σε ΗΠΑ και Αγγλία, μεταξύ αυτών για το «Ουρλιαχτό» του Άλεν Γκίνσμπεργκ, τη «Λολίτα» του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ, τον «Εραστή της Λαίδης Τσάτερλι» του Λόρενς, τη «Φάνι Χιλ» του Τζον Κλέλαντ, το «Γυμνό Γεύμα» του Γουίλιαμ Μπάροουζ, το «Τελευταία Έξοδος για το Μπρούκλιν» του Χιούμπερτ Σέλμπι Τζούνιορ. Υπήρξε η εποχή κατά την οποία κατακτήθηκε σταδιακά το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης στη λογοτεχνία.

Μερικά από τα ανωτέρω βιβλία (όπως ο «Εραστής», το «Γεύμα» και η «Έξοδος») είχαν κυκλοφορήσει στην Αμερική από την Grove Press. Το 1960, ο εκδότης της Grove, Μπάρνεϊ Ρόσετ, φρέσκος από την αθώωση του «Εραστή» στα δικαστήρια, αποφάσισε να καταφέρει την αποποινικοποίηση και του «Τροπικού» - είχε μάλιστα διαβάσει την παράνομη, ψευτο-Μεξικάνικη έκδοση του βιβλίου είκοσι χρόνια πριν, ως φοιτητής.

Δύο βίντεο: Ο Χένρι Μίλερ διαβάζει στο πρώτο και βγάζει έναν μονόλογο στο μπάνιο του στο δεύτερο

Με τη στήριξη του Μορίς Ζιροντιά, εκδότη της Olympia Press (αντίστοιχη σε φιλοσοφία με την Grove αλλά με έδρα στο Παρίσι), ο Ρόσετ προσπάθησε να πείσει τον Μίλερ να του εκχωρήσει τα δικαιώματα κυκλοφορίας των δύο «Τροπικών» για τις ΗΠΑ. Ο Μίλερ δίσταζε όμως, αφενός επειδή φοβόταν πως, λόγω των αυστηρών νόμων περί λογοκρισίας, θα κουτσουρεύονταν τα πονήματά του, αφετέρου επειδή θεωρούσε πως ακόμα και αν πετύχαινε η ελεύθερη κυκλοφορία τους, πολύς κόσμος θα λάμβανε λάθος μήνυμα: πως ο Μίλερ ήταν ένας βρωμερός συγγραφέας και όχι ένας υπέρμαχος της ελεύθερης έκφρασης. (Παρόμοιες ανησυχίες είχε εκφράσει τον 19ο αιώνα ο Γκιστάβ Φλομπέρ, νιώθοντας ενοχές που έγινε διάσημος χάρη σε ένα κατά βάση, «ανήθικο» μυθιστόρημα, τη «Μαντάμ Μποβαρύ»).

Ωστόσο, ο Μίλερ πείστηκε τελικά να δώσει τα δικαιώματα, κυρίως επειδή φοβόταν μήπως κατέληγαν να κυκλοφορούν πολλές πειρατικές εκδόσεις των «Τροπικών» ανά τον κόσμο, όπως είχε συμβεί με τον «Εραστή». Έτσι, το 1961, με την άρση της απαγόρευσης των βιβλίων του Μίλερ στις ΗΠΑ, κυκλοφόρησαν οι πρώτες αμερικανικές εκδόσεις των δύο «Τροπικών». Και μέσα στα επόμενα τρία χρόνια, ακολούθησε ένας καταιγισμός από δίκες για την κυκλοφορία του βιβλίου.

Αμερικανική έκδοση του "Τροπικού" από την Grove Press, με την ένδειξη "πλήρης έκδοση, χωρίς περικοπές"

Εξήντα δίκες για ένα βιβλίο

Ούτε μία, ούτε δύο, αλλά συνολικά εξήντα δικαστικές μάχες διεξήχθησαν μεταξύ 1961-1964 για τους «Τροπικούς». Εξήντα ξεχωριστές αγωγές κατατέθηκαν εναντίον του βιβλίου, αρχής γενομένης από την πάντα «αντιδραστική» Βοστόνη, που λίγα χρόνια αργότερα θα έσπευδε πρώτη να ρίξει τον «λίθο» και στο «Γυμνό Γεύμα» του Μπάροουζ.

Το Σικάγο υπήρξε το μεγαλύτερο πεδίο αυτής της αντιπαράθεσης. Το φθινόπωρο του 1961, αστυνομικοί της ευρύτερης περιοχής του Σικάγο άσκησαν συστηματική τρομοκρατία στους βιβλιοπώλες, προκειμένου να μη διαθέτουν αντίτυπα του «Τροπικού». Η Grove Press, με τη σειρά της, έκανε μήνυση απαιτώντας την ελεύθερη και ανεμπόδιστη διάθεση του βιβλίου. Ο εκδοτικός οίκος ξόδεψε μάλιστα πάνω από 100.000 δολάρια για να αντιμετωπίσει τις 60 περίπου δίκες που ανέκυψαν το διάστημα 1961-1964.

Ο Τσαρλς Ρέμπαρ, ο δικηγόρος που είχε κερδίσει την υπόθεση για τον «Εραστή της Λαίδης Τσάτερλι» κλήθηκε εκ νέου στο καθήκον. Παρότι όμως κέρδισε τη δίκη του Σικάγο, δεν τα κατάφερε στην αντίστοιχη δίκη για τον «Τροπικό του Καρκίνου» που διεξήχθη στη Νέα Υόρκη. Ο Νεοϋορκέζος δικαστής απεφάνθη πως ο «Τροπικός είναι «σκληρή πορνογραφία, βρωμιά για τη βρωμιά, με στόχο το κέρδος».

Παρά την ήττα αυτή, τρία χρόνια – και πολλές δικαστικές μάχες – αργότερα (1964), το Ανώτατο Δικαστήριο έκρινε πως ο «Τροπικός του Καρκίνου» δεν ήταν «άσεμνος» και άρα ήταν μη διώξιμος, διασφαλίζοντας έτσι και συνταγματικά την απρόσκοπτη κυκλοφορία του βιβλίου. Ήταν μία ιστορική νίκη κατά της λογοκρισίας.

Βιβλίο του Ε. Ρ. Χάτσινσον για τις δικαστικές περιπέτειες του "Τροπικού"

Την προηγούμενη χρονιά, το 1963, «Ο Τροπικός του Καρκίνου» είχε εκδοθεί για πρώτη φορά στην Αγγλία, όπου μέχρι τότε μπορούσε να τον εντοπίσει κανείς σε λαθραία εισαγόμενα αντίτυπα. Κάποια στιγμή, τη δεκαετία του ’60, η Σκότλαντ Γιαρντ σκέφτηκε να απαγορεύσει επίσημα την κυκλοφορία του, αλλά δεν το τόλμησε. Την ημέρα της επίσημης πρώτης κυκλοφορίας του το 1964, όλα τα δελτία ειδήσεων του BBC ανέφεραν πως το βιβλίο ήταν για πρώτη φορά διαθέσιμο στην Αγγλία και πως τεράστιες ουρές σχηματίζονταν έξω από τα βιβλιοπωλεία που το διέθεταν. Ο «Τροπικός» ήταν επίσης απαγορευμένος στον Καναδά από το 1938, αλλά τη δεκαετία του ’60 τα πράγματα χαλάρωσαν.

Παρά την αντισυμβατική, χαλαρή πλοκή και δομή του, ο «Τροπικός» μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο το 1970 από τον Τζόζεφ Στρικ, που προηγουμένως είχε γυρίσει και μία φιλμική βερσιόν του τζοϊσικού «Οδυσσέα». Η ταινία κέρδισε επάξια τον χαρακτηρισμό “X rated” (ακατάλληλη) στις ΗΠΑ και απαγορεύτηκε εντελώς στην Αγγλία. Οι αμερικανικές εφημερίδες αρνήθηκαν να βάλουν καταχωρίσεις για την ταινία.

Ψυχεδελικό πόστερ για τον κινηματογραφικό "Τροπικό του Καρκίνου" (1970), με απόσπασμα από κριτική του "Time": "Οι αναγνώστες το βρήκαν σοκαριστικό και σκανδαλώδες! Τώρα, για όλους όσοι είναι άνω των 17, έχει γίνει και ταινία!"