Βιβλιο

Τα αγαπημένα βιβλία των λογοκριτών #10

Σαλώμη

Η Σαλώμη φιλάει με πάθος το κομμένο κεφάλι του Ιωάννη του Βαπτιστή. Αυτή η θρυλική, νεκροφιλικής χροιάς σκηνή προέρχεται (μεταξύ άλλων) από το έργο ενός λογοτέχνη του 19ου αιώνα που το όνομά του υπήρξε συνώνυμο με το σκάνδαλο: Όσκαρ Ουάιλντ.

Όσκαρ Ουάιλντ (1854-1900)

Ο ευφυέστατος Ιρλανδός καλλιέργησε συνειδητά μία αντισυμβατική εικόνα για να διατρανώσει τον μύθο του – προτού η κατάσταση ξεφύγει αργότερα από τον έλεγχό του, όταν η προσωπική του ζωή τον κατέστρεψε κοινωνικά. Ωστόσο, μερικά χρόνια πριν την καταδίκη του για άσεμνη συμπεριφορά, ο Ουάιλντ είχε ήδη ταράξει τα νερά με τη μονόπρακτη τραγωδία του, «Σαλώμη».

Πίνακας του Γκιστάβ Μορό με θέμα τη Σαλώμη

Την εποχή που ο 37χρονος Ουάιλντ έγραφε τη «Σαλώμη» στο Παρίσι το 1891, ήταν ήδη ένας λογοτεχνικός σταρ, αν και αμφιλεγόμενος. Το μυθιστόρημά του, «Το πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέι» (1890) είχε προκαλέσει έντονες αντιδράσεις την προηγούμενη χρονιά, λόγω του ανήθικου κεντρικού χαρακτήρα του. Όμως, δεν ήταν το «Πορτρέτο», αλλά η «Σαλώμη» που έμελλε να προκαλέσει την κατασταλτική παρέμβαση του κράτους.

Πρόκειται βέβαια για ένα θέμα προσφιλές σε συγγραφείς και ζωγράφους: η βιβλική ιστορία της Σαλώμης, κόρης της Ηρωδιάδας και προγονής του βασιλιά Ηρώδη, που χόρεψε για τον βασιλιά και ζήτησε για ανταμοιβή τον αποκεφαλισμό του Ιωάννη του Βαπτιστή.

Ο Ουάιλντ φαίνεται να επηρεάστηκε ιδιαίτερα από πίνακες του Γκιστάβ Μορό που απεικονίζουν τη σχετική ιστορία. Στο πνεύμα του κινήματος της Παρακμής και του Αισθητισμού, ο Ουάιλντ διάνθισε με στοιχεία έντονου νοσηρού ερωτισμού το έργο, ένα γαϊτανάκι πόθου στο οποίο εμπλέκονται όλοι, από τη Σαλώμη, μέχρι τον Βαπτιστή και τον Ηρώδη.

Η ιστορία της Σαλώμης έχει υπάρξει πηγή έμπνευσης για πολλούς καλλιτέχνες: Μπερναρντίνο Λουίνι (κεντρική φωτό του θέματος), Λούκας Κράναχ ο πρεσβύτερος, Έρικ Γκέκας, Ζαν Μπενέρ, μέχρι και ο... Μίλο Μανάρα έχουν εικονοποιήσει τη Σαλώμη

Η θρησκευτική αυτή σάτιρα του Ουάιλντ, πιστή στην αιρετική σπιρτάδα του δημιουργού της, υπονομεύει την ίδια την έννοια του πόθου, που παρουσιάζεται ως ανθρωποφάγος και καταστρεπτικός. Ακόμα και ο Ιωάννης υπονομεύεται από τον Ουάιλντ, παρουσιαζόμενος σχεδόν ως θρησκευτική καρικατούρα. Στο επίκεντρο όλης αυτής της ερωτικά φορτισμένης, αλλά κατά βάθος περιπαικτικής ατμόσφαιρας βρίσκεται η Σαλώμη, η οποία, ερωτευμένη (χωρίς ανταπόκριση) με τον προφήτη, ζητά τον αποκεφαλισμό του για να τον έχει για πάντα δικό της – και φιλά μάλιστα το κομμένο κεφάλι του στο φως του φεγγαριού, δίνοντας μία φετιχιστική, νεκροφιλική διάσταση στην ιστορία.

Ο Ουάιλντ έγραψε το θεατρικό αρχικά στα γαλλικά, με την προοπτική να πρωταγωνιστήσει σε αυτό η πιο διάσημη ηθοποιός της εποχής, η Σάρα Μπερνάρ. Το 1892, ξεκίνησαν οι πρόβες για ανέβασμα του έργου στο Λονδίνο, με την παρουσία της Μπερνάρ. Όμως, δεν επρόκειτο ποτέ να ευοδωθεί αυτό το ανέβασμα. Με παρέμβαση του τότε Royal Chamberlain (αξίωμα της βρετανικής αριστοκρατίας) και την υπογραφή του Εξεταστή των Θεατρικών Έργων, απαγορεύτηκε να ανέβει το έργο στην Αγγλία. Η αιτιολογία αυτής της απόφασης; Ότι είναι παράνομο να αναπαριστά κανείς χαρακτήρες από τη Βίβλο επί σκηνής. Συν τοις άλλοις, η επίσημη απαγόρευση ανέφερε πως επρόκειτο για έργο «νοσηρό, εξωφρενικό και απωθητικό, ένας διακανονισμός αίματος και αγριότητας».

Αφίσα για την παγκόσμια πρεμιέρα της "Σαλώμης" στις 11 Φεβρουαρίου 1896, στην Comédie-Parisienne, στο Παρίσι

Η αλήθεια είναι πως η απαγόρευση αναπαράστασης βιβλικών φιγούρων στη σκηνή ίσχυε ήδη πάνω από διακόσια χρόνια στην Αγγλία, ένας απηρχαιωμένος αλλά ακόμα τυπικά σε ισχύ πουριτανικός νόμος. Μετά την απαγόρευση της «Σαλώμης», γράφτηκαν πολλά άρθρα στον αγγλικό Τύπο, όπου επέκριναν την απόφαση του Royal Chamberlain, αλλά και την όλη συνεχιζόμενη πρακτική. Ωστόσο, οι μόνοι επιφανείς διανοούμενοι που έσπευσαν δημοσίως να υπερασπιστούν το έργο ήταν ο Τζορτζ Μπέρναρντ Σο και ο Ουίλιαμ Άρτσερ. Ο ίδιος ο Ουάιλντ παρουσιάστηκε έξω φρενών με την απόφαση απαγόρευσης του έργου, επισημαίνοντας πως άλλα σύγχρονα έργα με βιβλικό περιεχόμενα δεν είχαν τύχει ανάλογης μεταχείρισης, για παράδειγμα η «Ηρωδιάδα» του Μασενέ και ο «Ιούδας Μακαβαίος» του Ρούμπινσταϊν. Ο Ουάιλντ απείλησε μάλιστα μελοδραματικά πως επρόκειτο να φύγει από την Αγγλία και να εγκατασταθεί στη Γαλλία εν είδει διαμαρτυρίας για την απαγόρευση της "Σαλώμης" – ωστόσο, δεν πραγματοποίησε τελικά την απειλή του.

Χωρίς να έχει καν παρουσιαστεί ποτέ στη σκηνή, η «Σαλώμη» κυκλοφόρησε σε αγγλόφωνη έκδοση το 1894, με υπέροχες συνοδευτικές ζωγραφιές από τον Όμπρεϊ Μπίρντσλεϊ, φίλο του Ουάιλντ και έτερο θιασώτη του Αισθητισμού και της Παρακμής. Ωστόσο, για σαράντα ολόκληρα χρόνια, το έργο απαγορευόταν να ανέβει στην Αγγλία. Ανέβηκε τελικά στην Γηραιά Αλβιόνα για πρώτη φορά μόλις τον Οκτώβριο του 1931 – τριάντα ένα ολόκληρα χρόνια μετά τον πρόωρο θάνατο του Ουάιλντ. (Η απαγόρευση δεν ίσχυε για κλειστές, ιδιωτικές θεατρικές λέσχες, στις οποίες το έργο παρουσιαζόταν για ολίγους και εκλεκτούς ήδη από το 1905).

Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης της "Σαλώμης" (1894) και μερικές από τις ζωγραφιές που περικλείονταν σε αυτήν. Όλες φιλοτεχνήθηκαν από τον φίλο του Ουάιλντ, Ο. Μπίρντσλεϊ. Η τελευταία εικόνα αναπαριστά το φινάλε: "Θα το φιλήσω το στόμα σου Γιοχαναάν, θα το φιλήσω"

Στη Γερμανία, το έργο ανέβηκε για πρώτη φορά το 1901 – και ενέπνευσε μάλιστα τον Ρίχαρντ Στράους να γράψει όπερα βασισμένη στην τραγωδία του Ουάιλντ. Ωστόσο, και η όπερα του Στράους, για τους ίδιους λόγους με το έργο στο οποίο βασίστηκε, δεν επιτράπηκε το 1918 να παρουσιαστεί σε αγγλική σκηνή, ενώ είχε προηγουμένως, το 1903, απαγορευθεί στην Αυστρία. Στο γερμανικό βασίλειο της Πρωσίας, ίσχυσε αρχικά η ίδια απαγόρευση, λόγω της αναπαράστασης βιβλικών προσώπων, αλλά το 1903 αναιρέθηκε η απόφαση αυτή και η «Σαλώμη» γνώρισε μεγάλη επιτυχία. Στη Ρωσία, πάλι, ένα ανέβασμα του έργου το 1910, με τη φημισμένη χορεύτρια Ίντα Ρούμπινσταϊν στον ρόλο του τίτλου, επέσυρε την μήνιν της Ορθόδοξης Εκκλησίας που πέτυχε την απαγόρευση της «Σαλώμης».

Στιγμιότυπα από διάφορα σύγχρονα ανεβάσματα της όπερας του Στράους, που βασίζεται στο θεατρικό του Ουάιλντ

Από το 1907 και για μερικά χρόνια μετά, μία άλλη φημισμένη χορεύτρια, η Καναδή Μοντ Άλαν, σκανδάλιζε τα music hall της Ευρώπης με το εξαιρετικά αισθησιακό νούμερο που ερμήνευε, βασισμένο στο θεατρικό του Ουάιλντ, όπου χόρευε τον περίφημο χορό των πέπλων και μετά φιλούσε το κεφάλι του Ιωάννη του Βαπτιστή, ζωντανεύοντας την τελευταία και πιο διάσημη σκηνή του έργου. Αηδιασμένος από το νούμερο, ένα μέλος του βρετανικού κοινοβουλίου δημοσίευσε το 1918 ένα άρθρο-λίβελο για την Άλαν, στο οποίο υπονοούσε πως ήταν ομοφυλόφιλη και σαδίστρια. Η Άλαν απάντησε με μήνυση. Ωστόσο, στη δίκη ο βουλευτής έφερε για μάρτυρα υπεράσπισης έναν γιατρό, ο οποίος εξέφρασε την «επιστημονική» του άποψη πως η ερμηνεία της Άλαν μπορούσε να αφυπνίσει λανθάνουσες διαστροφές στους θεατές (!). Η Άλαν έχασε τη δίκη.

Η Μοντ Άλαν στη σκανδαλιστική της ερμηνεία ως Σαλώμη

Η Άλις Γκουζάλεβιτς (και όχι ο Όσκαρ Ουάιλντ όπως πίστευαν μερικοί για χρόνια) στον ρόλο της Σαλώμης

Η Κάθριν Στάνλεϊ ως Σαλώμη (1926)

Η τραγική ειρωνεία: η «Σαλώμη» ανέβηκε στη σκηνή μία μόνο φορά όσο ο Ουάιλντ ήταν ακόμα εν ζωή, το 1896, στη Γαλλία – και δεν μπορούσε καν να παρευρεθεί στην παγκόσμια πρεμιέρα αυτού που ο ίδιος θεωρούσε ένα από τα σπουδαιότερα έργα του. Βρισκόταν ήδη στις φυλακές του Ρέντινγκ, εκτίοντας την ποινή του για άσεμνη συμπεριφορά, με την υπόληψή του κηλιδωμένη και την καριέρα του πρακτικά ξοφλημένη.

Στον κινηματογράφο, η «Σαλώμη» διασκευάστηκε πρώτη φορά το 1923, με τη femme fatale της εποχής, Άλα Ναζίμοβα, στον ρόλο του τίτλου. Το 1988, το μονόπρακτο μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τον Κεν Ράσελ, με την ταινία «Ο Τελευταίος Χορός της Σαλώμης». Πιο πρόσφατα, γυρίστηκε το μετα-αφηγηματικό «Wilde Salome» (2011), ένα docudrama του Αλ Πατσίνο γύρω από το μονόπρακτο του Ουάιλντ, στο οποίο ο Πατσίνο υποδύθηκε (εκτός από τον εαυτό του) τον Ηρώδη, ενώ η Τζέσικα Τσαστέιν έπαιξε τον ρόλο της Σαλώμης.