Τζέφρυ Ευγενίδη, η αγάπη σώζει;

Λογοτεχνία του 19ου αιώνα, σημειωτική, στρουκτουραλισμός και θεολογία. Αμερικάνικη και ευρωπαϊκή διανόηση, ριζοσπαστισμός και φεμινισμός, Μπαρτ, Ντεριντά, Χάντκε, Πίντσον, Τολστόι, Έλιοτ, Φρίνταν, Σόνταγκ. Μανιοκατάθλιψη, μοναξιά, ερωτικές εμμονές, σεξ. Παρίσι, Ελλάδα, Ινδία. Αρχές της δεκαετίας του ’80. Την ημέρα της τελετής αποφοίτησης τίποτα δεν πάει καλά για τους τρεις ήρωες του βιβλίου «Σενάριο γάμου» (εκδ. Πατάκη, μτφ. Άννα Παπασταύρου). Για την ερωτευμένη Μαντλίν, που διαβάζει απελπισμένα τα Αποσπάσματα του Ερωτικού Λόγου και είναι τρελά ερωτευμένη με το χαρισματικό, διπολικό Λέναρντ, για τον ελληνικής καταγωγής Μίτσελ Γκραμάτικους που έχει αποφασίσει ότι εκείνη είναι η γυναίκα της ζωής του. Μια ιστορία δύσκολης ενηλικίωσης, ένα ακόμα εξαιρετικό μυθιστόρημα από το βραβευμένο «δικό μας» Τζέφρυ Ευγενίδη.

Πόσο εύκολο σας ήταν να περιγράψετε πειστικά τον κόσμο των 20χρονων και μάλιστα 25 χρόνια πριν;
Η διαδικασία της συγγραφής δεν είναι ποτέ εύκολη. Από την άλλη το να θυμηθώ τα φοιτητικά μου χρόνια και τη δεκαετία του ’80 δεν ήταν και τόσο δύσκολο. Έχω πολύ δυνατές αναμνήσεις από εκείνη την εποχή.

Ναι, ειδικά όταν η πλοκή τοποθετείται στο πανεπιστήμιο που σπουδάζατε…
Σκέφτηκα να βάλω τους ήρωές μου σε άλλο πανεπιστήμιο. Ωστόσο, στην πορεία προέκυψαν πρακτικές δυσκολίες. Συνειδητοποίησα ότι δεν ήξερα αρκετά καλά τις κτιριακές εγκαταστάσεις του Χάρβαρντ, του Γέιλ ή άλλων. Ήξερα όμως πολύ καλά το Μπράουν. Έτσι αποφάσισα να διαλέξω τον εύκολο δρόμο και να γράψω για το μέρος που ήξερα καλύτερα απ’ όλα. Δεν θα έκανε καμιά διαφορά. Η ιστορία θα μπορούσε να διαδραματιζόταν σε οποιοδήποτε πανεπιστήμιο, ακόμα και το Χάρβαρντ, αν και είναι αλήθεια ότι το Μπράουν δεν είναι και τόσο γνωστό... 

Στο βιβλίο υπονομεύετε το ριζοσπαστισμό των ηρώων σας. Πιστεύετε ότι δεν μπορεί κανείς στα 20 να κάνει κάτι αληθινά ριζοσπαστικό, ότι απλώς ταΐζει το ναρκισσισμό του;
Οι χαρακτήρες μου δεν είναι και τόσο πολιτικοποιημένοι, θα συμφωνήσω σε αυτό. Δεν πιστεύω όμως πως με το να μην είναι κάποιος πολιτικοποιημένος αυτό τον κάνει αυτομάτως ναρκισσιστή. Μαντεύω τη διαφωνία σας. Αυτοί οι χαρακτήρες δεν έχουν επίγνωση του τι συμβαίνει στην πολιτική σκηνή εκείνη την εποχή. Υπάρχει μόνο μια σύντομη αναφορά στον Ρέιγκαν και στα γεγονότα στο Σαλβαδόρ. Αλλά πάλι, δεν είναι ένα πολιτικό μυθιστόρημα.

Σε ποιο βαθμό μπορούν τα βιβλία να επηρεάσουν τη ζωή μας, τις προσδοκίες μας, τους έρωτές μας;
Πιστεύω ότι τα βιβλία μάς επηρεάζουν σημαντικά. Στην περίπτωσή μου ήταν ένα βιβλίο που διάβασα στο Γυμνάσιο που με έκανε να αποφασίσω να γίνω συγγραφέας. Πραγματικά μου άλλαξε τη ζωή. Νομίζω ότι στη ζωή υπάρχουν πολλά παραδείγματα ανθρώπων που πήραν αποφάσεις σαν αυτή του γάμου ή της επιλογής του συντρόφου επηρεασμένοι από πληροφορίες και ιστορίες που ασυνείδητα άντλησαν διαβάζοντας βιβλία.

Ποιο ήταν το βιβλίο που σας άλλαξε τη ζωή;
Το « Πορτραίτο του καλλιτέχνη σε νεαρά ηλικία» του James Joyce (ελληνικά εκδ. Πατάκης).

Στο «Middlesex» είχαμε έναν ερμαφρόδιτο ήρωα, τώρα ο Λέναρντ είναι διπολικός. Γιατί αναζητάτε την ταυτότητα και τις μεταμορφώσεις των ηρώων σας μέσα από τέτοιες καταστάσεις;
Δεν βλέπω τον/την Cal του «Middlesex» σαν ένα διαταραγμένο άτομο, αλλά σαν μια περίπλοκη ύπαρξη. Όσον αφορά τον Λέναρντ, όντως έχουμε να κάνουμε με διαταραχή. Αυτό που με τράβηξε στην ιδέα ενός διπολικού ή μανιοκαταθλιπτικού ατόμου είναι η ιδέα ότι κάποια, η Μαντλίν, μπορεί να ερωτευθεί κάποιον ο οποίος είναι ταυτόχρονα ο καλύτερος και ο χειρότερος εραστής. Η ιδέα της συνύπαρξης της εξαντλητικής κατάθλιψης και της αδιάκοπης μανίας στο ίδιο άτομο. Έχω την άποψη ότι από τις ψυχικές ασθένειες η μανιοκατάθλιψη είναι η μόνη που έχει κάποιο όφελος για τον πάσχοντα. Τα μανιακά επεισόδια χαρακτηρίζονται από υπερβολική ενέργεια, τόσο που ο πάσχων έχει σχεδόν ευφορική διάθεση και δημιουργικότητα – γι’ αυτό είναι δύσκολο να αποδεχθεί τη φαρμακευτική αγωγή. Είμαστε αρκετά εξοικειωμένοι με την κατάθλιψη, όλοι ξέρουμε πώς είναι να είσαι «πεσμένος», αλλά για τη μανία δεν ήξερα πολλά. Δεν γνώριζα φερ’ ειπείν ότι μπορεί να κάνει κάποιον να ντύνεται εξεζητημένα, να αρχίσει τα λογοπαίγνια ή να ξενυχτάει πίνοντας. Έτσι προσπάθησα να βρω τους συσχετισμούς της δικής μου ζωής με αυτή τη συμπεριφορά. Τη φαντάστηκα σαν ένα από εκείνα τα ατελείωτα φοιτητικά πάρτι μεθυσιού με τη διαφορά ότι όλη η σύγχυση γίνεται μέσα στο κεφάλι σου. Είναι ένα ενδιαφέρον μπλέξιμο.

Υπάρχει μια ευκολία σήμερα στον τρόπο που ορίζουμε τα αισθήματά μας, την κατάθλιψη, τη μανιοκατάθλιψη;
Όλοι έχουν γίνει λίγο ψυχαναλυτές, κυκλοφορούν κι ένα σωρό βιβλία αυτοβοήθειας… Μπορούμε διαβάζοντας να βοηθήσουμε τον εαυτό μας; Χμ, ίσως. Υποτίθεται ότι ένας άνθρωπος που διαβάζει είναι γενικά πιο υποψιασμένος για τη ζωή και για ό,τι συμβαίνει γύρω του. Είναι χαρακτηριστικό ότι έχω πάρει πολλές επιστολές από αναγνώστριες που μου γράφουν ότι είχαν σχέση με μανιοκαταθλιπτικούς και ότι το συνειδητοποίησαν εκ των υστέρων διαβάζοντας το βιβλίο μου. Οπότε, ναι, το διάβασμα μπορεί να σου «ανοίξει τα μάτια». Φυσικά αυτός δεν είναι ο λόγος για τον οποίο γράφω.

Πολλοί ήρωες του βιβλίου προειδοποιούν τη Μαντλίν ότι δεν μπορεί να σώσει τον Λέναρντ μόνο και μόνο επειδή τον αγαπάει. Τι πιστεύετε, μπορείς να σώσεις κάποιον αγαπώντας τον; Ούτε κι εγώ το πιστεύω. Σίγουρα μπορείς να βοηθήσεις πολύ κάποιον στις δύσκολες στιγμές, αλλά εκείνος που θέλει να «σωθεί» πρέπει να προσπαθήσει μόνος του. Εάν έχει επιλέξει το μονοπάτι της αυτοκαταστροφής, κανείς δεν μπορεί να παρέμβει για να τον σώσει. Μπορείς να βοηθήσεις αγαπώντας αλλά δεν μπορείς να θεραπεύσεις.

Ο Μίτσελ, ο πιο κοντινός στη ζωή σας ήρωας, έχει ερωτική εμμονή με τη Μαντλίν. Έχετε ζήσει μια παρόμοια εμπειρία;
Όλοι οι χαρακτήρες των βιβλίων συνδέονται με μένα. Για να πλάσω ένα χαρακτήρα αντλώ πολλά προσωπικά στοιχεία και εμπειρίες. Συνήθως οι αναγνώστες βλέπουν μια σχέση αυτοβιογραφική ανάμεσα στον Μίτσελ και μένα, αλλά έχω πολλά στοιχεία και από τη Μαντλίν. Δεν θα μπορούσα να γράψω το βιβλίο χωρίς αυτή τη διασύνδεση με τους χαρακτήρες του.

Η εμμονή σε ένα μάταιο έρωτα είναι μια μορφή εγωκεντρισμού;
Στη ζωή δεν έχουμε πάντα τη δυνατότητα της επιλογής. Συνήθως οι άνθρωποι δεν μπορούν να κρύψουν τα συναισθήματά τους. Αλλιώς δεν θα μας απασχολούσαν τόσο πολύ ερωτήματα του τύπου «γιατί αισθάνομαι έτσι; Γιατί είμαι δέσμιος αυτών των συναισθημάτων;» και λοιπά. Κι εδώ μπαίνει η μαγεία της λογοτεχνίας. Μπορείς μέσω της μυθοπλαστικής αφήγησης να βιώνεις τη ζωή άλλων. Δεν πιστεύω ότι η εμμονή σε έναν ανεκπλήρωτο έρωτα είναι σημάδι ή μορφή εγωκεντρισμού. Ένας ψυχαναλυτής μπορεί να έβρισκε μια αιτία γι’ αυτό. Το δικό μου ενδιαφέρον είναι καθαρά αφηγηματικό. Να περιγράψω τον τρόπο που οι άνθρωποι αισθάνονται και αντιδρούν. Οι αναγνώστες μου ας βγάλουν τα δικά τους συμπεράσματα.

Μπορείς κανείς να βρει την ευτυχία στον έρωτα; Γιατί κάπου στο βιβλίο γράφετε: «Δεν υπάρχει ευτυχία στον έρωτα παρά μόνο στα… αγγλικά μυθιστορήματα».
Όντως στη ζωή συμβαίνει πού και πού να βρεις ευτυχία στον έρωτα, αλλά ο έρωτας στα αγγλικά μυθιστορήματα είναι πολύ πιο εξιδανικευμένος. Με το «Σενάριο γάμου» θέλησα να γράψω ένα σύγχρονο μυθιστόρημα για την αγάπη, συνεπές με τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες των σημερινών γυναικών. Θέλησα ειδικότερα να αναδείξω πως αυτές οι συνθήκες έχουν αλλάξει δραματικά τη ζωή των γυναικών.

Οι γυναίκες… έχουν το ίδιο βρόμικο μυαλό με τους άντρες;
Εξαρτάται από τον άνθρωπο. Σίγουρα κάποιες γυναίκες σκέφτονται «βρόμικα». Νομίζω ότι η στατιστική δίνει αναμφισβήτητα ένα προβάδισμα στους άντρες. Οι άντρες κάνουν βρόμικες σκέψεις κάθε 10 δευτερόλεπτα! Αλλά και οι γυναίκες επίσης τα σκέφτονται. Όταν δημιουργείς ένα γυναικείο χαρακτήρα πρέπει να ασχοληθείς με τη σεξουαλικότητά της. Ωστόσο άλλο να είναι η ηρωίδα σου η Lady Gaga και άλλο η Μητέρα Τερέζα!

Διαβάζετε γυναικεία λογοτεχνία;
Δεν διαβάζω και πολλά από τα δημοφιλή βιβλία γυναικείας λογοτεχνίας. Δεν είναι τα τυπικά αναγνώσματα του γούστου μου. Πάντως η Jane Austen και η Virginia Woolf ασχολούνται με το θέμα του γάμου και του έρωτα, αλλά με έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο.

Διάβασα σε κάποια συνέντευξή σας ότι κι εσείς παρακολουθήσατε μαθήματα θεολογικών σπουδών και πειραματιστήκατε με πολλές θρησκείες (ανατολικές θρησκείες, διαλογισμό, κουάκερους, καθολικούς). Δεν σπαστήκατε όμως κάποιο δόγμα. Δεν σας έπεισαν; Βαπτίσθηκα χριστιανός ορθόδοξος, αλλά δεν ανατράφηκα μέσα σε μια πραγματικά θρησκευόμενη οικογένεια. Ο πατέρας μου δεν με πήγαινε συχνά εκκλησία και μετά το θάνατο του παππού και της γιαγιάς οι επισκέψεις στην εκκλησία έγιναν πραγματικά σπάνιες. Στο πανεπιστήμιο απέκτησα την περιέργεια να μάθω περισσότερα. Οι ανατολικές θρησκείες, ο διαλογισμός ήταν πολύ της μόδας, πολύ δημοφιλή στα 70s και 80s. Το ενδιαφέρον στο βιβλίο είναι η θρησκευτική κοινότητα των κουακέρων. Εκεί πιθανόν να κατέληγα αν ήμουν θρήσκος. Μου αρέσουν και τους θαυμάζω. Παρ’ όλα αυτά δεν είμαι κουάκερος, ούτε είμαι αρκετά πειθαρχημένος ή αφοσιωμένος για να ασπαστώ οποιοδήποτε δόγμα.

Ο Μίτσελ αποφασίζει να επισκεφθεί τη χώρα από όπου κατάγονται οι γονείς του, όπως και εσείς. Η πρώτη εντύπωση του: «Η Ελλάδα δεν ήταν κομμάτι της Ευρώπης. Ήταν η Μέση Ανατολή»…
Υπάρχει μεγάλο κομμάτι της Ελλάδας που νομίζω ότι συνδέεται με τη Μέση Ανατολή. Το ξέρω αυτό κι ας μεγάλωσα στο Ντιτρόιτ. Θυμάμαι συχνά τους γονείς μου να επιλέγουν τα καταστήματα των Λιβανέζων, των Τούρκων. Τα φαγητά που μαγείρευαν οι παππούδες μου ήταν κυρίως μικρασιατικά. Υποθέτω πως καθώς μεγάλωνα αντιλαμβανόμουν τη σύνδεση. Έχω όμως πει ότι η Ελλάδα είναι επίσης η κοιτίδα της Ευρώπης και του ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Έχετε έρθει πολλές φορές στην Ελλάδα; Θυμάστε την πρώτη σας εντύπωση;
Σας πρόσφερε μια αίσθηση παλιννόστησης ή σας εξουθένωσε όπως τον ήρωά σας; Έχω επισκεφθεί την Ελλάδα τέσσερις φορές. Ήμουν γύρω στα 20 την πρώτη φορά. Όλες τις αναμνήσεις εκείνου του ταξιδιού τις χάρισα στον ήρωά μου, τον Μίτσελ. Αλλά οι πιο σημαντικές εντυπώσεις προέρχονται από το ταξίδι μου στην Πελοπόννησο και σε μερικά άλλα μέρη της Ελλάδας, τις πιο αγροτικές περιοχές.

Σταμάτησαν, διάβασα, και μια νύχτα στην Ανδρίτσαινα – είναι ο τόπος καταγωγής του πατέρα μου! Έχετε πάει;
Πανέμορφο μέρος και μάλιστα βρέθηκα εκεί κάτω από τις ίδιες περίπου συνθήκες όπως και ο Μίτσελ. Έφτασα αργά τη νύχτα, Νοέμβριος ή Δεκέμβριος ήταν. Είχα αρχίσει να κρυώνω πολύ και είχε και μια τρομερή καταιγίδα. Οι δρόμοι ήταν πλημμυρισμένοι και κατέληξα σε μια ταβέρνα να πίνω ρετσίνα ροζ απόχρωσης! Καθώς καθόμουν και τα έτσουζα και χάζευα το νερό που κυλούσε στους δρόμους, όλη αυτή η βροχή ήταν μια εικόνα συναρπαστική και πανέμορφη. Δεν θα ξεχάσω πόσο κρύο ήταν το δωμάτιο του ξενοδοχείου που διανυκτέρευσα. Έχω φυλάξει μια πολύ ζωντανή εικόνα της Ανδρίτσαινας στη μνήμη μου.

Σας αρέσει να λέτε ότι είστε Έλληνας ή σήμερα με όλη την αρνητική δημοσιότητα σας είναι βάρος;
Καταλαβαίνω ότι η κρίση έχει επηρεάσει λίγο την εικόνα του Έλληνα στο εξωτερικό, αλλά δεν θα έκρυβα ποτέ την καταγωγή μου. Όπως ο Μίτσελ: πάει στην Ελλάδα προσπαθώντας να ανακαλύψει πόσο Έλληνας είναι. Και διαπιστώνει ότι είναι αρκετά Αμερικανός. Είναι φανερό ότι δεν αισθάνομαι «ντόπιος», αλλά δεν θα άλλαζα και το επώνυμό μου!

Είστε Αμερικανός, ζήσατε στη Γερμανία 5 χρόνια, γνωρίζετε τη νοοτροπία τους. Τι θα συμβουλεύατε τους  Έλληνες «συμπατριώτες» σας που θα τους βοηθούσε;
Ελπίζω ότι τα πράγματα θα αλλάξουν για την Ελλάδα από αυτή την άποψη. Έχω ζήσει αρκετό καιρό στη Γερμανία και ξέρω ότι υπάρχει μεγάλος ανταγωνισμός αυτή την εποχή. Ωστόσο, θυμάμαι ότι κάποτε οι Γερμανοί ήταν αρκετά εφησυχασμένοι όταν έβγαζαν ένα σωρό χρήματα από την Ελλάδα πουλώντας τα προϊόντα τους. Τότε κανείς δεν διαμαρτυρόταν. Αλλά τώρα έχει έρθει η κρίση και οι Γερμανοί έχουν απαιτήσεις. Από την άλλη είναι αλήθεια ότι έχουν γίνει τεράστια λάθη και από τη μεριά της Ελλάδας. Ελπίζω ότι η Ελλάδα θα παραμείνει στο ευρώ και ότι όλες οι δύσκολες αλλαγές και μεταρρυθμίσεις που γίνονται θα οδηγήσουν σε μια οικονομία που να λειτουργεί καλύτερα.

Να σας περιμένουμε λοιπόν στην Αθήνα…
Είμαι πολύ περίεργος να δω την κατάσταση από πρώτο χέρι. Είχαν έρθει κάποιοι φίλοι δημοσιογράφοι στο σπίτι και τους ρωτούσα να μάθω τι συμβαίνει στην Αθήνα. Από την άλλη ξέρω ότι αν έρθω στην Αθήνα το πρόβλημα της επικοινωνίας, επειδή δεν μιλώ ελληνικά, θα με δυσκολέψει να καταλάβω σε βάθος την κατάσταση. Αλλά μια αίσθηση θα την πάρω. Εσείς πώς περνάτε;

Θα χαρακτηρίζατε τον εαυτό σας επαναστάτη λογοτέχνη;
Κάποιες από τις δουλειές μου ήταν πειραματικές. Προσπαθώ να γράψω πρωτότυπα. Υπάρχει κάτι ριζοσπαστικό στα βιβλία μου το οποίο, όμως, συνυπάρχει με τα βασικά: τους χαρακτήρες, την πλοκή. Άρα υπάρχει πάντα ένα κομμάτι επαναστατικό, με σεβασμό όμως στην παράδοση.

Ποια από τα πολλά βιβλία που αγαπούν οι ήρωές σας μας συστήνετε να διαβάσουμε;
Θα συμβούλευα τον Τολστόι σαν τον πιο σημαντικό. Μεγάλος συγγραφέας. Είμαι μεγάλος οπαδός του, πιστεύω ότι μου άλλαξε την οπτική σε σχέση με το πώς γράφεται ένα μυθιστόρημα.

Πώς αισθάνεται κάποιος συγγραφέας που κερδίζει το Πούλιτζερ;
Είναι ένα βάρος στο οποίο οφείλεις να ανταποκριθείς σε κάθε επόμενη εμφάνιση; Είναι πάντα ευχάριστο να κερδίζεις. Σου δίνει ένα κύρος που δεν το είχες πριν. Για παράδειγμα, όλοι με ρωτούν πώς είναι να κερδίζεις το Πούλιτζερ. Πάντως δεν είναι αυτό που σε κάνει καλύτερο συγγραφέα ή τη διαδικασία της γραφής πιο εύκολη.

Πιστεύετε ότι με κάποιο από τα βιβλία σας έχετε μπει στο πάνθεον των συγγραφέων που έγραψαν το Μεγάλο Αμερικάνικο Μυθιστόρημα;
Υπάρχουν τόσα αμερικάνικα μυθιστορήματα που δεν νομίζω ότι μπορείς να πεις για κάποιο «αυτό είναι το Μεγάλο Αμερικάνικο Μυθιστόρημα». Λέτε να το έχω γράψει; Δεν είμαι πάντως εκείνος που θα το πει αυτό!