Φατίμα Ελόεβα

Ποιος είναι ο σωστότερος τρόπος να μάθουν οι ξένοι τα ελληνικά; Η Φατίμα Ελόεβα, καθηγήτρια στην έδρα της γενικής γλωσσολογίας και παράλληλα πρόεδρος στο τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης –βραβευμένη με το βραβείο Πρέσβειρα Ελληνισμού και Ταξιάρχης του τάγματος του φοίνικος απο τον Πρόεδρο Ελληνικής Δημοκρατίας - χρησιμοποιεί το τραγούδι Μαρία με τα κίτρινα και τον Καβάφη για να διδάξει στους σπουδαστές της την πιο «ελεύθερη γλώσσα» της Ευρώπης. Έτσι σήμερα οι φοιτητές της μπορούν να διαβάζουν με άνεση Ροίδη και Παπαδιαμάντη και να μιλούν, φυσικά, άψογα τα νεοελληνικά.

«Πρώτο μου ταξίδι, πριν από χρόνια, στην Ελλάδα κι εδώ στην Αθήνα παίρνω λεωφορείο για να πάω σε ένα ραντεβού. Ο ελεγκτής ανακαλύπτει πως έχω διπλοχτυπήσει το εισιτήριό μου κι εγώ από τη ντροπή αρχίζω να μιλάω γρήγορα, δίνοντας εξηγήσεις πως “είμαι ξένη˙ δεν το κατάλαβα˙ είναι η πρώτη μου φορά που έρχομαι στην Ελλάδα˙ έχω άγχος γιατί πρέπει να κάνω πολλά ραντεβού...” Οι άλλοι επιβάτες ακούγοντάς με κρυφογελούσαν. Εξαιτίας των καλών ελληνικών μου δεν μπορούσαν να πιστέψουν τις δικαιολογίες μου. Ο ελεγκτής με διέκοψε για να μου πει “Δεν σας μαλώνω, μη φοβάστε! Αν έχετε άλλο εισιτήριο χτυπήστε το, αν δεν έχετε, μπορείτε να αγοράσετε ένα άλλο, αν πάλι αν δεν έχετε χρήματα δεν πειράζει˙ θα σας δώσω εγώ ένα εισιτήριο”. Ακούγοντας να λέει αυτά τα λόγια ένας “φορέας” της εξουσίας τα έχασα, ήταν σαν κάποιος να άφησε στην αγκαλιά μου μια ανθοδέσμη λουλούδια. Αυτός ο ελεγκτής έγινε ο δικός μου Πλάτωνας, αυτός που με έκανε να λατρέψω την Ελλάδα. Πουθενά αλλού στον κόσμο δεν θα μπορούσε να συμβεί μια ανάλογη χειρονομία!»

Είναι λόγια της Φατίμα Ελόεβα, καθηγήτριας στην έδρα της γενικής γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης και παράλληλα προέδρου στο τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών. Η εύθραυστη εμφάνισή της συνοδεύεται από ένα χειμαρρώδη λόγο και αθώο γέλιο. Τα χέρια της είναι φτερά ενός γερανού που πετάει πάνω από τους αιώνες της εξέλιξης της γλώσσας. Στη διάρκεια της συνομιλίας μας της αρέσει να τακτοποιεί φιλάρεσκα τα μαλλιά της, να περνάει ανεπαίσθητα από το πρόσωπό της τα χέρια της, λες και θέλει να μορφοποιήσει τη σκέψη της για την αξία της γλώσσας. «Αν ο άνθρωπος δεν έχει προσωπικό ύφος στη γλώσσα δεν έχει πρόσωπο ή προσωπικότητα. Η γλώσσα είναι μια σκιά στην Πλατωνική σπηλιά, που μας δείχνει ποιος είναι ο πραγματικός κόσμος». Πρέπει να βρω ένα σύνθετο επίθετο για να την περιγράψω γιατί η ίδια ομολογεί πως στα ελληνικά λατρεύει «τις σύνθετες λέξεις και πιο συγκεκριμένα τα σύνθετα επίθετα. Τα συναντάμε από τον Όμηρο μέχρι τον Καζαντζάκη. Πρόχειρα μου έρχεται στο νου η μαγνητίζουσα «φεγγαροντυμένη» του Σολωμού.

Τι είναι αυτό που χαρακτηρίζει την ελληνική γλώσσα;

«Άκουσα τον Γιώργο Μπαμπινιώτη σε μια εκδήλωση να λέει «λυπούμεθα που απουσιάζει ο τάδε!» Σήμερα κανένα διδακτικό βιβλίο της ελληνικής δεν μας διδάσκει την καθαρεύουσα. Ο σκοπός μου είναι να μεταχειρίζονται και οι φοιτητές μου με απόλυτη άνεση διάφορα στρώματα της ελληνικής γλώσσας.Το γεγονός πως χρησιμοποιείτε λέξεις και εκφράσεις από διαφορετικές εποχές καθιστά την ελληνική γλώσσα την πιο ελεύθερη γλώσσα της Ευρώπης, αφού οι υπόλοιπες δείχνουν τόσο παγωμένες και παγιωμένες. Μπορεί να σας ακούγεται εξεζητημένο αυτό που λέω, αλλά το πιστεύω. Η ελληνική γλώσσα μου αποκαλύπτει ένα ελεύθερο Έλληνα, με μεγάλα περιθώρια δυνατοτήτων, μόνο και μόνο γιατί έχει πολλούς τρόπους για να εκφραστεί. Για μένα η ελληνική γλώσσα είναι ένα ποτάμι που ξεκίνησε πριν πολλά χρόνια και συνεχίζει ακάθεκτο. Δεν θα μπορούσα να πάω ενάντια στη ροή του. Ξεκίνησα το πρόγραμμα στο τμήμα λανθασμένα. Οι φοιτητές μου μάθαιναν πρώτα τα νεοελληνικά και μετά μάθαιναν τα αρχαία ελληνικά. Πολύ γρήγορα συνειδητοποίησα πως αυτή η διαδοχή δεν ήταν σωστή, γι’ αυτό και άλλαξα την σειρά εκμάθησης. Σήμερα η διδακτική μου εμπειρία μου επιτρέπει να πω πως αυτός ο τρόπος έχει τα πιο θετικά αποτελέσματα».

Οπότε ένας σημερινός Έλληνας δυσκολεύεται περισσότερο από ένα ξένο να κάνει βίωμα αυτή την εξέλιξη της γλώσσας;

«Κατά κάποιο τρόπο ισχύει. Αυτό που ξεχωρίζει την ελληνική γλώσσα από τις άλλες είναι το παρελθόν της. Έχει μια καταπληκτική γραπτή παράδοση. Μπορείτε να συνειδητοποιήσετε τι σημαίνει να μιλάς μια γλώσσα που τα κείμενα-μοντέλα της χρονολογούνται τόσο παλιά σε σχέση με τις άλλες γλώσσες; Για παράδειγμα το δικό μας, το ρώσικο κείμενο-μοντέλο είναι τα γραπτά του Πούσκιν, που χρονολογούνται το 19ο αιώνα, όταν οι Έλληνες συνειδητοποίησαν τον 5ο π.Χ. αιώνα την αξία που έχει η γλώσσα ως μοντέλο. Η αττική διάλεκτος υπήρξε αυτό που λέμε λογοτεχνικό στάνταρτ, αλλά και η εξέλιξή της έχει ιδιαίτερη σημασία. Για να καταλάβεις τη νεοελληνική γλώσσα, ευτυχώς και δυστυχώς, πρέπει να γνωρίζεις όλα αυτά τα αλλεπάλληλα στρώματα της ελληνικής. Αναφέρθηκα στο λογοτεχνικό-κείμενο μοντέλο γιατί οι συγγραφείς δημιουργούν τη γλώσσα. Μου είναι λίγο αδιανόητο να μην μπορεί σήμερα ένας Έλληνας να κατανοήσει τη γλώσσα του Παπαδιαμάντη ή του Ροΐδη, να μη μπορεί να καταλάβει τα “εξεζητημένα” πολλές φορές ελληνικά των επιφυλλίδων του Βήματος. Οι φοιτητές που έχω στο πανεπιστήμιο, μέσα σε τρία χρόνια, διαβάζουν άνετα Παπαδιαμάντη και ξέρουν απ’ έξω ολόκληρα αποσπάσματα του Ροΐδη, για να έχουν ιδέα από την περιβόητη κομψή καθαρεύουσα».

Τα αρχαία ελληνικά δεν είναι ένα είδος κατάρας για τα νεοελληνικά; Το λέω γιατί υπάρχουν περισσότερα τμήματα κλασικών σπουδών στις φιλολογίες των Πανεπιστημίων του κόσμου, παρά νεοελληνικών.

«Αυτό είναι μια... πικρή αλήθεια. Για παράδειγμα στην Αγία Πετρούπολη όπου διδάσκονται σήμερα πάρα πολλές γλώσσες, για χρόνια δεν υπήρχε τμήμα νεοελληνικής γλώσσας παρά μόνο τμήμα κλασσικών σπουδών. Ίσως γιατί θεωρούσαν πως το τμήμα κλασικών σπουδών έφτανε και δεν χρειαζόταν τίποτα περισσότερο για την Ελλάδα. Τελικά πάρθηκε η απόφαση να δημιουργηθεί τμήμα και μου έγινε πρόταση να το αναλάβω».

Γιατί ειδικά σε εσάς;

«Ίσως γιατί μιλούσα αρκετές ευρωπαϊκές γλώσσες. Γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά, λιθουανικά, ιταλικά, τουρκικά, αλβανικά αλλά και οσετινικά ( την γλώσσα της οικογένειας μου, μητρική μου γλώσσα) που είναι η γλώσσα μια ιρανικής μειονότητας, ματζουρικά, ασχολήθηκα με τα τσιγγάνικα, ήξερα φυσικά αρχαία ελληνικά..., αλλά όχι νεοελληνικά. Τα έμαθα όταν αποδέχτηκα την πρόταση ν’ αναλάβω το τμήμα. Θεωρώ πως η τύχη μου χαμογέλασε όταν αποδέχτηκα την πρόταση».

Πως λειτουργεί το τμήμα;

«Αυτό το τμήμα ξεκίνησε πριν από είκοσι πέντε χρόνια. Κάθε δυο χρόνια γίνονται εισαγωγικές εξετάσεις και δεχόμαστε περίπου δώδεκα φοιτητές τη φορά. Το πρόγραμμα είναι πολύ δύσκολο και χρειάζεται να είσαι πολύ συνεπής στις υποχρεώσεις και επίσης αρκετά έξυπνος για να μπορέσεις να αντεπεξέλθεις στις δυσκολίες του».

Παρουσιάζει μεγάλες δυσκολίες η εκμάθηση ελληνικής γλώσσας για ένα ρώσο;

«Υπάρχουν πολλά κοινά στοιχεία που ενώνουν τον ρωσικό και ελληνικό πολιτισμό. Η γλώσσα εδώ κατέχει μια ιδιαίτερη θέση. Η ρώσικη γλώσσα προέρχεται από ένα είδος “μετάφρασης” της ελληνικής (εννοώ το έργο των Ιεραποστόλων Κύριλλου και Μεθοδίου) και ιδιαίτερα στον τομέα της σύνταξης οι δομές ρωσικής γλώσσας συμπίπτουν συχνά με τις ελληνικές”.

Γιατί επιλέγουν οι φοιτητές σας να σπουδάσουν ελληνική φιλολογία;

“Οι φιλολογικές σχολές των γλωσσών είναι μόδα σήμερα στη Ρωσία. Ίσως να φταίει το γεγονός πως για πολλά χρόνια το “εξωτερικό” ήταν απαγορευμένο για εμάς τους κοινούς πολίτες. Βέβαια, υπάρχει και μια ακαδημαϊκή παράδοση εκμάθησης γλωσσών, αλλά και ξένων πολιτισμών, η οποία χρονολογείται από το 19ο αιώνα. Τα ελληνικά τώρα μπορεί να τα επιλέγουν για πολλούς και διαφορετικούς λόγους. Ίσως γιατί υπάρχει μια μακροχρόνια στενή σχέση μεταξύ των δύο χωρών. Ίσως γιατί υπάρχει το κύρος της αρχαίας ελληνικής κουλτούρας – υπάρχει και η ακαταμάχητη γοητεία της ελληνικής φύσης, το αττικό φως. Για μένα δεν θα πρέπει να υπάρχει κάποιος ωφελιμιστικός λόγος για να σπουδάσει κάποιος. Μπορεί να σας φανεί παράξενο, αλλά είναι το πιστεύω μου – η επιστήμη και η παιδεία είναι αποτελεσματικές όταν λειτουργούν ως μια άχρηστη πολυτέλεια. Ακριβώς όπως λειτουργεί η τέχνη – αυτό είναι ανθρώπινο.Υπάρχουν τόσες γνώσεις και επιστήμες που μοιάζουν να είναι άχρηστες, γιατί δεν έχουν άμεση σχέση με την επιβίωση. Χωρίς όμως την ύπαρξη αυτών παύουμε να είμαστε άνθρωποι. Αυτού του είδους οι σπουδές είναι μια ωραία αλλά αναγκαία πολυτέλεια, η οποία μας ξεχωρίζει από τα άλλα έμβια όντα. Νομίζω και το αρχαίο ελληνικό θαύμα στηρίχτηκε ακριβώς σ’ αυτό που περιγράφω. Στην πολυτέλεια να σκέφτεσαι, να συνδιαλέγεσαι χωρίς κάποιο απώτερο σκοπό. Η λέξη σπουδή στα αρχεία ελληνικά αρχικά σήμαινε ελεύθερο χρόνο – είναι ενδεικτικό αυτό. Θέλετε να αναφερθούμε στην Ιθάκη του Καβάφη; Το ταξίδι είναι σημαντικό και όχι ο προορισμός».

Ο Καβάφης είναι ο αγαπημένος σας Έλληνας ποιητής;

«Ναι, μαζί με το Σολωμό. Αν με ρωτήσετε γιατί, θα σας απαντήσω με το ανέκδοτο με τον εβραίο που όταν ρώτησε το Θεό “γιατί είμαι τόσο δυστυχισμένος;”, εκείνος του απάντησε “γιατί δεν μου αρέσεις”! Αυτοί οι ποιητές συμπίπτουν με τον ρυθμό μου. Όταν αρχίζω να διδάσκω τα νεοελληνικά, πάντα ξεκινάω με ένα ψευδολαϊκό ελληνικό τραγούδι και συγκεκριμένα με το “Μαρία με τα κίτρινα”. Γιατί έχει απλοϊκούς στίχους, είναι εύκολο να απομνημονευτεί και δίνει μια καλή ευκαιρία να καταλάβουν οι φοιτητές μου τις κλήσεις των ουσιαστικών και των ρημάτων. Μετά από δύο εβδομάδες διδασκαλίας περνάω στον Καβάφη και είναι παρατηρημένο πως ο Καβάφης αρέσει σε όλους τους φοιτητές, για να μη σας πω πως έρχονται παιδιά να σπουδάσουν ελληνικά γιατί έχουν διαβάσει πρώτα σε μετάφραση τον Καβάφη».

Ποιο είναι το αίνιγμα της ποίησης του Καβάφη που προκαλεί τόσο το ενδιαφέρον όλου του κόσμου;

«Ακόμη και οι χειρότερες μεταφράσεις του μπορούν να μεταφέρουν εικόνες και ιδέες. Δεν χρησιμοποιεί μεταφορές κι αυτό είναι πολύ σημαντικό. Η ποίηση είναι αποτελεσματική όταν λειτουργεί σα ξόρκι, όταν εκπλήσσει. Κι αυτό το έχει ο Καβάφης. Επιπλέον θεωρώ πως η ποίησή του είναι πάντα επίκαιρη και άμεση. Όσο περισσότερο έξυπνος είσαι τόσο περισσότερα πράγματα θα πάρεις από αυτή. Και κάτι άλλο – ο Καβάφης είναι απίστευτα ελεύθερος. Είναι ο μοναδικός Έλληνας ποιητής ο οποίος είχε την πολυτέλεια να μην σκέφτεται το περίφημο ελληνικό γλωσσικό ζήτημα. Απλά δεν το προσέχει. Ζει και αναπνέει μέσα στην διαχρονία – αλλά η γλώσσα του σήμερα μας φαίνεται επίκαιρη και αρμονική.

Από την άλλη στην ποίηση του Σολωμού έχει πολύ ενδιαφέρον ο τρόπος που μεταφέρεται το ιταλικό μέτρο στα ελληνικά. Ο επιτονισμός του. Η ποίησή του μοιάζει σα να ανακαλύπτει από την αρχή τη γλώσσα. Σε κάθε φράση του ο Σολωμός ξαναπιάνει, ξανακερδίζειι την ελευθερία, ενώ ο Καβάφης απλά την χαίρεται».

Πως κρίνετε την «ιμπεριαλιστική» εισχώρηση αγγλικών λέξεων και εκφράσεων στις άλλες γλώσσες;

«Ως γλωσσολόγος γενικά τρομάζω που ο σύγχρονος άνθρωπος έχει περιορισμένο λεξιλόγιο εκφράσεων, γεγονός που περιορίζει τις σκέψεις του. Γιατί η σύνταξη μιας πρότασης κρύβει από πίσω μια ιδέα. Κι όταν κάποιος δεν μπορεί να χρησιμοποιεί μια περίπλοκη σύνταξη, αυτό αυτομάτως ερμηνεύεται πως δεν μπορεί να κάνει μια περίπλοκη σκέψη. Όμως δεν μπορώ να καταδικάσω αυτό το φαινόμενο γιατί τότε θα ήταν σα να αρνιόμουν τις εξελίξεις. Μετά προσπαθώ να είμαι ουμανίστρια, πιστεύω στη δύναμη της διαφορετικότητας κάθε γλώσσας που με τίποτα δεν θα χαθεί και δεν θα ομογενοποιηθεί, όσο κι αν εισχωρήσει η αγγλική. Σε τελευταία ανάλυση είναι ακριβώς η αγγλική γλώσσα που πάσχει περισσότερα λόγω της παγκοσμιοποίησης. Αυτή η κοινή γλώσσα, lingua franca,όπως την λέμε στη γλωσσολογία μοιάζει πολύ λίγο με τα αγγλικά του Joyce , Eliot ή του Oscar Wilde. Σκεφτείτε πως μετά τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου η ελληνιστική γλώσσα ήταν κάτι σαν τη σημερινή αγγλική, ίσως με πολύ μεγαλύτερη επίδραση. Και τις πιο μεγάλες αλλαγές και μεταρρυθμίσεις η ελληνική γλώσσα έπαθε ακριβώς την εποχή του Μεγαλέξανδρου. Στην πορεία του χρόνου όλα ήρθαν στη θέση τους».

Πόσο έχει αλλάξει η ρωσική γλώσσα τώρα στη νέα εποχή;

«Δεν έχει αλλάξει ιδιαίτερα, γιατί ανέκαθεν υπήρχε μια διπλή ζωή στη Ρωσία ή αν θέλετε στην παλιά ποτέ Σοβιετική ένωση. Από τη μια ήταν η ξύλινη γλώσσα του κόμματος και από την άλλη η προσωπική, κατ΄ ιδίαν γλώσσα, που μιλούσαμε μεταξύ μας. Ωστόσο αν και ήμουν αντικαθεστωτική μου λείπουν σήμερα κάποια σεμινάρια που αναγκαστικά τότε παρακολουθούσαμε, σχετικά με την “Οικονομία του σοσιαλισμού”. Σίγουρα είχαν κάτι από την Δεύτερη σοφιστική... Διασκέδαζα πάρα πολύ με αυτά, τα έβλεπα σαν παιχνίδια ρητορικής γιατί μιλούσαμε για ώρες για τόσο αφηρημένες ( και ανύπαρκτες) έννοιες! Αφήστε που όσο περισσότερο (υποχρεωτικά) διαβάζαμε τα “ιερά” βιβλία των Μαρξιστών-Λενινιστών, τόσο περισσότερο γινόμασταν “αντιδραστικοί”. Δεν είναι ποτέ καλό να επιμένεις στη… Βίβλο γιατί αρχίζουν και μπαίνουν ιδέες και έτσι ξεκινούν οι αιρέσεις...»

Φωτο: Μέρση Τζιμοπούλου