Δεν χάθηκαν στη μετάφραση

Άννα Παπασταύρου

«Προς Εμμαούς», Αλεσάντρο Μπαρίκο, Πατάκης

«Είμαι δεκαοχτώ χρονών και ήδη η ευτυχία έχει τη γεύση της ανάμνησης». Εμβληματική φράση από το «Emmaus», το καινούργιο βιβλίο του Μπαρίκο.

Η μετάφραση του Μπαρίκο είναι πάντα δύσκολη. Η γλώσσα του πολύ αγαπητού στην Ελλάδα συγγραφέα είναι ποιητική, ελλειπτική. Η βραχυλογία, η ιδιαιτερότητα της στίξης, η πυκνή δομή είναι για το μεταφραστή πονοκέφαλος και πρόκληση συνάμα. Στο «Emmaus» η γλώσσα υπηρετεί τις ανάγκες των πρωταγωνιστών-εφήβων, που μεγαλώνουν προσπαθώντας να καταλάβουν τι συμβαίνει γύρω τους. Και, όπως συμβαίνει με τον Χριστό στην ιστορία της Εμμαούς, συχνά οι αλήθειες της ζωής τούς αποκαλύπτονται όταν ήδη είναι πολύ αργά.

Ανδρέας Στάικος

«Χωρίς επαύριον», Vivant Denon, Άγρα

Μύηση στου έρωτα τα μυστικά και μύηση πολλαπλή στα παρεπόμενα του έρωτα. Μύηση στην ήττα, στην απελπισία, στην απιστία, στην απώλεια, στη νύχτα. Νεαρότατος αρχάριος, συρόμενος οικειοθελώς τε και μαγικώς από την μπαγκέτα μιας εξαίσιας ιέρειας, ώριμης, πολύπειρης, ακατανίκητης Κίρκης, ύπανδρης, εν τω μέσω μιας και μόνης νυχτός, βιώνει όσα θα του συμβούν και όσα δεν θα του συμβούν, ποτέ πια. Μια νύχτα, μια ολόκληρη ζωή.

Είναι επίσης μια μύηση στη νύχτα της γλώσσας, μιας γλώσσας ακραιφνώς νυχτερινής, της οποίας τα περίτεχνα και αισθησιακά πλουμίδια αποκρύπτουν αμελώς ή μισοφανερώνουν επιμελώς το αιμοσταγές παιχνίδι του έρωτα, την αναπόφευκτη θνητότητά του, σε μία νύχτα και μοναδική, θνητότητα που θα τον καταστήσει εν σώματι και πνεύματι αθάνατο. Μη γρηγορείτε, παίδες, μη γρηγορείτε: όπου να ’ναι ξημερώνει.

Αθηνά Ψυλλιά

«Το τελευταίο τετράδιο», Ζοζέ Σαραμάγκου, Καστανιώτης

Σχόλια για την επικαιρότητα στην Ιβηρική χερσόνησο και τον κόσμο. Το φάσμα της κρίσης και το όραμα του κόσμου μετά απ’ αυτήν. Επεισόδια από προσωπικές κόντρες (βλ. Μπερλουσκόνι-Σαραμάγκου). Η γέννηση του Ιδρύματος Σαραμάγκου. Η ματαίωση σχεδίων λόγω υγείας. Η αναπόληση της τελευταίας ανάβασης στο βουνό. Ένας έρωτας κι ένα μυθιστόρημα. Η αγανάκτηση ενός κοινωνικά απαισιόδοξου και η ευγνωμοσύνη του που έτυχε να ευτυχήσει προσωπικά. Η επιθυμία ενός ανθρώπου να αφήσει το σημάδι του στην εποχή του και να πάρει θέση σε ό,τι συμβαίνει. Η ανησυχία και η διαύγεια ως την τελευταία στιγμή. Το «Τελευταίο τετράδιο» του Ζοζέ Σαραμάγκου μιλά μόνο γι’ αυτά.

Ελένη Μπακοπούλου

«Ιστορίες της Κολιμά», Βαρλάμ Σαλάμοφ, Ίνδικτος

Είμαι ευτυχής που κλήθηκα να μεταφράσω ένα «δύσκολο» από άποψη γλώσσας βιβλίο, ενός σπουδαίου Ρώσου ποιητή, δημοσιογράφου, διηγηματογράφου. Είκοσι χρόνια κατάδικος στα ορυχεία του μακρινού Βορρά της Σιβηρίας, που έφτασε κάμποσες φορές στα πρόθυρα του φυσικού και πνευματικού θανάτου, ο συγγραφέας μάς δίνει ένα αριστοτεχνικό δείγμα πραγματικού ταλέντου για την αληθινή λογοτεχνία. Οι δυσκολίες που συνάντησα και που οφείλονται στη «συντομογραφική» σχεδόν γραφή του, την εξειδικευμένη ορολογία (ιατρική, τεχνολογική, «αργκό» των κατάδικων κ.ά.) ήταν αρκετές, αλλά ποιος μεταφραστής «κολλώνει» όταν το βιβλίο είναι τόσο ενδιαφέρον κι αξιόλογο;

Μυρσίνη Γκανά

«Barrel Fever», David Sedaris, Μελάνι

Ακόμη κι όταν έχει μεταφράσει κανείς πολλά βιβλία του ίδιου συγγραφέα, το μεγαλύτερο λάθος που μπορεί να κάνει είναι να πιστέψει πως τον «γνωρίζει». Στο βιβλίο του Ντέιβιντ Σεντάρις «Barrel Fever», που θα κυκλοφορήσει σύντομα από τις εκδόσεις Μελάνι, αλλά ήταν το πρώτο βιβλίο του, βρέθηκα αντιμέτωπη με μια γλώσσα πιο ωμή, πιο νεανική, πιο ακατέργαστη. Μου έβαζε συχνά τρικλοποδιά, αλλά ελπίζω ότι οι αναγνώστες θα αναγνωρίσουν την αξία αυτού του βιβλίου στο οποίο ο Σεντάρις ακονίζει τα δόντια του. Η δαιμονική του παρατηρητικότητα σε συνδυασμό με την ιδιαίτερη, λοξή ματιά του αποκαλύπτουν, όπως πάντα, τις αδυναμίες της ανθρώπινης φύσης χωρίς κανένα έλεος.

Ανδρέας Μιχαηλίδης

«Στον κήπο με τα θηρία», Έρικ Λάρσον, Μεταίχμιο

Στον «Κήπο με τα Θηρία», όταν ο μεταφραστής ξεπεράσει το πολυποίκιλο γλωσσικό ιδίωμα του κοσμοπολίτικου Βερολίνου –ενός Βερολίνου που αποτελεί κέντρο της δίνης των τότε παγκόσμιων εξελίξεων– βρίσκεται αντιμέτωπος με τις επαγγελματικές, προσωπικές, συχνά ερωτικές σχέσεις ιστορικών προσωπικοτήτων και καλείται να αποδώσει τον τόνο και το βαθμό οικειότητας των σωζόμενων συνομιλιών τους, μια και όλα αυτά χάνονται στη λεκτική ομοιογένεια της αγγλικής γλώσσας. Όμως η ίδια αυτή δυσκολία αποτελεί στοιχείο έλξης προς ένα βιβλίο που αποδεικνύει περίτρανα ότι δεν μαθαίνουμε από τα λάθη της ιστορίας και του οποίου η ομοιότητα με συνθήκες της εποχής μας είναι τουλάχιστον ανατριχιαστική.

Φωτεινή Βλαχοπούλου

«Λέσχη των αθεράπευτα αισιόδοξων», Jean-Michel Guenassia, Πόλις

Θα έλεγα ότι η μεγαλύτερη πρόκληση ήταν να δοθεί φωνή και πρόσωπο στους πολυάριθμους ήρωες της ιστορίας μέσα από την αφήγηση και τους διαλόγους. Τους δύο τρόπους, δηλαδή, που επιλέγει ο συγγραφέας για να ανασυνθέσει σχολαστικά το πορτρέτο μιας γενιάς και να αναπαραστήσει μια εποχή την οποία κλήθηκα να δω με τα μάτια του ανήσυχου εφήβου Μισέλ Μαρινί, αλλά και μέσα από τα μοναδικά ατομικά πεπρωμένα όσων τον περιέβαλαν και τον καθόρισαν, μεταξύ αυτών και τα μέλη της «Λέσχης», μιας συντροφιάς ανδρών που κατέφυγαν πίσω από το Σιδηρούν Παραπέτασμα για να σωθούν. Χρειάστηκε, λοιπόν, να γίνω «φερέφωνο» πολλών και διαφορετικών προσώπων – όμως αυτό ήταν που με γοήτευσε, ως μεταφράστρια αλλά και ως αναγνώστρια, σε ετούτο το μυθιστόρημα με κεντρικό θέμα την προδοσία ιδανικών και ανθρώπων.

Βραβεία Λογοτεχνικής Μετάφρασης 2011

Με αφορμή τα βραβεία η , κριτικός-μεταφράστρια και πρόεδρος του Δ.Σ. του Ευρωπαϊκού Κέντρου Λογοτεχνικής Μετάφρασης, απαντά σε ερωτήσεις της A.V.

Πώς γίνεται η κρίση των μεταφραστών; Η κρίση γίνεται πάντα σε αυστηρή αντιδιαστολή με το πρωτότυπο. Τα μέλη των επιτροπών του ΕΚΕΜΕΛ διαβάζουν πάνω από 50 βιβλία τη φορά, με το αγγλικό κείμενο από τη μια πλευρά και το ελληνικό από την άλλη, αράδα την αράδα, προσπαθώντας να διακρίνουμε πού ακριβώς έχει πετύχει και πού έχει αποτύχει ο μεταφραστής, να εξακριβώσουμε αν υπάρχει σχέση, και ποια, ανάμεσα στη μετάφραση και στο πρωτότυπο. Και ασφαλώς ποτέ δεν κρίνουμε το βιβλίο του συγγραφέα, αλλά το έργο του μεταφραστή.

Η όποια γκρίνια που κατά καιρούς συνόδεψε την απονομή των όποιων λογοτεχνικών βραβείων έχει έρεισμα; Δεν υπάρχει αμιγώς «αντικειμενική» επιτροπή, αφού τα μέλη της είναι άνθρωποι του «σιναφιού» με τις προτιμήσεις και τις απέχθειές τους, τις προκαταλήψεις και τα πάθη τους. Επιπλέον, πάντα θα υπάρχουν δυσαρεστημένοι, πάντοτε θα πλανάται πάνω από την τελική ετυμηγορία η υποψία δόλου, πιέσεων, αποκλεισμών, «μαγειρεμάτων» – αυτό ταιριάζει εξάλλου στην ελληνική ιδιοσυγκρασία. Ωστόσο όλοι κρίνονται, και βραβευόμενοι και βραβεύοντες – κι αυτό, πιστέψτε με, και το γνωρίζουν και το λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τους οι δεύτεροι.

Μεταφράστρια + Κριτής. Πόσο η πρώτη ιδιότητα αφήνει να λειτουργήσει αντικειμενικά η δεύτερη; Ο μεταφραστής είναι, νομίζω, ο καλύτερος κριτής μιας μετάφρασης. Γνωρίζει τις δυσκολίες, τις παγίδες, τον απερίγραπτο (και αφανή) μόχθο της μεταφραστικής διαδικασίας, άρα μπορεί και να την αποτιμήσει.

Θα προσθέσω ακόμα κάτι που δεν το ρωτάτε, αλλά που ίσως ενδιαφέρει. Διατυπώθηκαν κάποιες ενστάσεις για το χρηματικό έπαθλο που συνοδεύει τα βραβεία μετάφρασης με το δικαιολογητικό ότι οι μεταφραστές έχουν ήδη πληρωθεί για την εργασία τους. Η απάντηση είναι ότι το βραβείο έχει συμβολική σημασία: αποτελεί επιβράβευση αριστείας.

Info: Η απονομή θα γίνει στις 30/9, 20.00, στην Ελληνοαμερικανική Ένωση (Μασσαλίας 22, Αθήνα), με αφορμή τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Μετάφρασης.  

✢ Επίσης θα διαβάσουμε ✢

Για τις τελευταίες ημέρες της Μέριλιν Μονρόε στο «Η ζωή και οι απόψεις του σκύλου Μαφ και της φίλης του, της Μέριλιν Μονρόε» του Αndrew Ο’Hagan (Πόλις) ●  Τα 2 υποψήφια βιβλία για το φετινό Man Booker Prize, το «Το παιδί του ξένου» του Άλαν Χόλινγκχερστ και το «Εις γην Χαναάν» του Σεμπάστιαν Μπάρυ (Καστανιώτης) ● Για την περίοδο της Μεγάλης Ύφεσης στο «Καθώς Ψυχορραγώ» του Ουίλιαμ Φόκνερ (Κέδρος) ● Τη ζωή της Λένι Ρίφενσταλ στη βιογραφία της (Μελάνι) ● Τα σουηδικά αστυνομικά μυθιστορήματα «Ο ιεροκήρυκας» της Καμίλα Λέκμπεργ και «Ηλιακή καταιγίδα» της Όσα Λάρσον (Μεταίχμιο) ● «O Λούκα και η φωτιά της ζωής» του Σάλμαν Ρούσντι είναι ένα βιβλίο-παραμύθι για μεγάλους (Ψυχογιός) ● Στα «Λύτρα» του David Malouf (Πατάκης) ένα περιστατικό από την «Ιλιάδα» φωτισμένο από άλλη οπτική γωνία ● Το πρώτο βιβλίο στη λογοτεχνία («Τι να κάνουμε» του Νικολάι Τσερνιτσέφσκι) που μίλησε για τα δικαιώματα της γυναίκας και επηρέασε από τον Λένιν μέχρι την Έμμα Γκόλντμαν (Τόπος) ● Στην «Καλύτερη πλευρά των ανθρώπων» του Tristan Garcia για το πώς τη δεκαετία του ’80 το AIDS μετέτρεψε την ευτυχία σε δυστυχία (Πόλις) ● Μια τοιχογραφία της Γαλλίας από την αρχή του 20ού αι. μέχρι τον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο στο «Οι Τιμπώ» (2 τόμοι, Εστία) του νομπελίστα Ροζέ Μαρτέν ντυ Γκαρ ● Μια κομμένη κεφαλή θυμάται και διηγείται τη σύγχρονη ιστορία του Μεξικού στο «Η θέληση και η τύχη» (Καστανιώτης) του Κάρλος Φουέντες ● Με αφορμή τα 75 χρόνια από το θάνατο του Χ.Φ. Λάβκραφτ, εκδίδονται 14 διηγήματά του στη «Μυθολογία» (Οξύ) ● «Οι δύο φίλοι» του Αλμπέρτο Μοράβια αναφέρονται στην «ιστορία νεαρών κομουνιστών και στις ερωτικές τους περιπέτειες» (Πατάκης) ● Το καινούργιο βιβλίο του Wilbur Smith «Those in peril» (Bell) ● Την πρώτη συλλογή διηγημάτων του Ρέιμον Κάρβερ με τον τίτλο «Ο καθεδρικός ναός» (Μεταίχμιο) ● Στην «Άγνωστη τρομοκράτισσα» ο Αυστραλός Ρίτσαρντ Φλάναγκαν αναρωτιέται αν η ασφάλεια πρέπει να περάσει πιο μπροστά από την κοινωνική συνοχή (Άγρα) ● Στην Αμερική μάς ταξιδεύει ο Πίτερ Κάρεϊ με το μυθιστόρημα «Ο παπαγάλος και ο Ολιβιέ στην Αμερική» (Ψυχογιός) ● Το ημιτελές αριστούργημα «2666» του Χιλιανού Ρομπέρτο Μπολάνιο με ήρωα ένα σίριαλ κίλερ (Άγρα) ● Για τη ζωή του «mr Apple» Steve Jobs θα μάθουμε στο «Steve Jobs, η επίσημη βιογραφία» του Γουόλτερ Άισακσον (Ψυχογιός) ● Μια παρωδία του τέλους του κόσμου έγραψε ο Ενρίκε Βίλα-Μάτας στη «Δουβλινιάδα» (Καστανιώτης) ● Για τη Νέα Ορλεάνη έγραψε ο Λοράν Γκοντέ  «Στο έλεος του κυκλώνα» (Μεταίχμιο) ● Στα 5 διηγήματα του «Τοίχου» (Πατάκης) ο Ζαν Πολ-Σαρτρ γράφει για την ανικανότητα των αστών να διαπραγματευτούν την ελευθερία ● Στις «Αυτοκρατορικές απολαύσεις» του Μπρεστ  Ίστον Έλις εμφανίζονται οι έφηβοι  ήρωες του «Λιγότερο από το μηδέν» 25 χρόνια μετά (Κέδρος) ● Πριν δούμε την ταινία του Πολάνσκι μπορούμε να διαβάσουμε  «Το θεό της σφαγής» της Γιασμίνα Ρεζά (Εστία)