«Η υπέροχη φίλη μου» της Έλενα Φερράντε

Oνομάζεται Ραφαέλλα Τσερούλλο, μα όλοι πάντοτε τη φώναζαν Λίνα. Για την αφηγήτρια, είναι η Λίλα. Όταν εξαφανίζεται ελαχιστοποιώντας κάθε πιθανότητα αναζήτησης ίχνους της, επιδιώκοντας παράλληλα να σκορπίσει κάθε της κύτταρο και να διαγράψει όλη τη ζωή που άφησε πίσω της, η Έλενα Γκρέκο ανοίγει τον υπολογιστή αποφασισμένη να ανακαλέσει κάθε λεπτομέρεια της κοινής τους ιστορίας, η οποία εκτείνεται σε διάστημα εξήντα ετών φιλίας.

Τόπος είναι η Νάπολη και αφετηρία ο Ιανουάριος του 1944, οπότε οι πρωταγωνίστριες γεννιούνται αμφότερες στο καχεκτικό περιβάλλον μιας χώρας που ψάχνει το βήμα της στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα. Το προλεταριάτο της γειτονιάς απαρτίζεται από οικογένειες τσαγκάρηδων, μαραγκών, μανάβηδων, υπαλλήλων, ενδεών μεροκαματιάρηδων. Ένα σύμπαν ρακένδυτης φτώχειας που διέπεται από ηφαιστειώδη ήθη. Η Έλενα αυτοβιογραφείται δίχως να νοσταλγεί την παιδική ηλικία, «ήταν γεμάτη βία» και οι ασθένειες συχνά μοιραίες. Στους σκονισμένους δρόμους, στα σοκάκια γύρω από τις ταράτσες – οχυρά και στα αναχώματα πίσω από τις σιδηροδρομικές γραμμές, το αίμα αναβλύζει τακτικά και οι γυναίκες τσακώνονται συχνότερα από τους άντρες. Στη γειτονιά το να προκαλείς πόνο είναι αρρώστια. Καθώς ωστόσο τίποτε άλλο δε μοιάζει εφικτό, κανείς δε συλλογίζεται ότι η καθημερινότητα ήταν τόσο άσχημη. «Έτσι ήταν η ζωή, τελεία και παύλα. Μεγαλώναμε με το καθήκον να την κάνουμε δύσκολη στους άλλους, προτού οι άλλοι την κάνουν δύσκολη σ’ εμάς».

Οι δάσκαλοι ασκούν δεσποτική επιρροή στη μικρή κοινωνία, ο εφημέριος επιμένει να κηρύττει καλούς τρόπους, όμως η γειτονιά διαφεντεύεται από τους δικούς της άγραφους νόμους. Καμόρα, μαυραγορίτες και τοκογλύφοι, βρόμικες περιουσίες, φασίστες, φιλοβασιλικοί, διαιωνιζόμενη εκμετάλλευση που αντιμετωπίζεται σαν «περασμένα ξεχασμένα». Προκειμένου να ζήσουν, οι χαρακτήρες της Φερράντε κουκουλώνουν τα πάντα. Εύλογα, παραμένουν «βυθισμένοι στις προηγούμενες καταστάσεις, κρατώντας δέσμιους κι εμάς τους ίδιους, κι έτσι, εν αγνοία τους τις συνέχιζαν».

Φτάνοντας στην εφηβεία, η Έλενα και η Λίλα έχουν πλέον συνδεθεί βαθιά και μοχθούν να αναδυθούν μέσα από την αθλιότητα, παρά τη διαφορετική τους ιδιοσυγκρασία, τον περιστασιακό φθόνο και τα αντιθετικά συμπλέγματα ανωτερότητας – κατωτερότητας αναμεταξύ τους. Τα κοινά ερεθίσματα γίνονται στήριγμα στις εφορμήσεις στον κόσμο που απλώνεται μέσα και πέρα από τα όρια της φτώχειας. «Λέγαμε τα πάντα η μία στην άλλη, ακόμη και τα πιο ασήμαντα πράγματα, και περνούσαμε καλά». Για την Έλενα, οι σπουδές είναι μια επιταγή που πρέπει να ακολουθήσει κατά γράμμα. Ενώ η Λίλα αγκιστρώνεται με έναν φανταχτερό τρόπο στον ίδιο κόσμο που αντιπαρέρχεται, από τον οποίο επιχειρεί να αρπάξει ό,τι καλύτερο, μέσα από μια πλεκτάνη που εξυφαίνεται σε συναρπαστικές σελίδες.

Πέρα από τον μαγνητικό, συχνά τρικυμιώδη ρυθμό στον οποίο ωριμάζει η γυναικεία φιλία, εξίσου παράφορα σκιαγραφείται και ο αρρενωπός κόσμος. Ρίνο, Στέφανο, Πασκουάλε, Έντσο, Αντόνιο: πρόσωπα που εγγράφονται και χαρακτηρολογική τυπολογία η οποία ακολουθεί πανάρχαια σχήματα, ιδιαίτερα στα στιγμιότυπα του μαινόμενου πολέμου με τους αήθεις Σολάρα και στις σκηνές της εμφύλιας εχθροπραξίας με ρουκέτες και στρακαστρούκες, στη διάρκεια των οποίων οι πόζες και η ορμή των αντιμαχόμενων ανακαλούν «τον Καίσαρα και τον Πομπήιο, τον Μάριο και τον Σύλλα». Και ενώ οι πρωταγωνιστές ποτέ δεν παραιτούνται από τη λαχτάρα να αποτινάξουν τον άξεστο κόσμο του παρελθόντος, η γη κάτω από τα πόδια τους εξακολουθεί να κινείται σε μελαγχολικά προκαθορισμένους κύκλους που κάνουν τα αστέρια να δακρύζουν.

Στο μαγευτικό αυτό ταξίδι φιλίας και αυτογνωσίας, οι πιο φιλόδοξες ιδέες που μπορεί να πραγματευτεί ένα μυθιστόρημα χορεύουν χέρι χέρι: κοινωνία, πολιτική, ιδέες, τάξη, φύλο, γνώση, κουλτούρα, έρωτας και σεξ, άμιλλα, δημιουργικότητα, πνεύμα και ευφυΐα. Θα ακολουθήσουμε πρόθυμα τα χνάρια των ηρωίδων στον επόμενο τόμο του κουαρτέτου, το οποίο έκανε διάσημη την αινιγματική του συγγραφέα. Κανείς δε γνωρίζει ποια είναι η Έλενα Φερράντε. Η πραγματική της ταυτότητα παραμένει απόκρυφη, η αναζήτηση του προσώπου που κρύβεται πίσω από τα πολύκροτα, μαζικά διαβασμένα και κριτικά αποθεωμένα βιβλία της, έχει προσλάβει μυθολογικές διαστάσεις, ουδείς την έχει συναντήσει. Σύμφωνα με μια από τις σπάνιες δηλώσεις της, η αφηγήτρια ως πρόσωπο δεν αποτελεί παρά «το άθροισμα των εκφραστικών στρατηγικών που διαμορφώνουν έναν επινοημένο κόσμο, ένα στέρεο σύμπαν κατοικημένο από ανθρώπους και γεγονότα. Τα υπόλοιπα αφορούν τη συνηθισμένη ιδιωτική ζωή». Ο Ντ. Χ. Λόρενς έχει τοποθετηθεί παρόμοια, ίσως μεστότερα: «Ποτέ μην εμπιστεύεσαι τον αφηγητή. Εμπιστεύσου μόνο την αφήγηση». Στην περίπτωσή μας, η αφήγηση συνεπαίρνει και ο αναχωρητισμός της Φερράντε είναι γενναίος. Το μυστήριο προσδίδει αίγλη σε καιρούς αγελαίας αυτοπροβολής. Η Τετραλογία της Νάπολης εξασφαλίζει ταξίδια σε ξεχωριστούς μυθιστορηματικούς κόσμους.

Έλενα Φερράντε, «Η υπέροχη φίλη μου», σελ. 436, εκδόσεις Πατάκη, μετάφραση Δήμητρα Δότση