10 σημεία για τη μετάφραση και βράβευση του «Ζωή και πεπρωμένο»

1. Το 2013, ο «Γκοβόστης» κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα «Ζωή και πεπρωμένο» του Βασίλι Γκρόσμαν, σε μετάφραση του γνωστού ποιητή και μεταφραστή Γιώργου Μπλάνα. Είχα γράψει τότε στην «AV» εξής σύντομο σημείωμα: «Ίσως αποδειχτεί το εκδοτικό γεγονός του φετινού χειμώνα. Ρώσικο μυθιστόρημα-ποταμός ενός σπουδαίου πολεμικού ανταποκριτή του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, που παρακολουθεί τις περιπέτειες της οικογένειας Σαπόσνικοφ στα χρόνια του Στάλιν, πολεμικά και ‘ειρηνικά’, στο Στάλινγκραντ, αλλά και σε στρατόπεδα εξόντωσης, ναζιστικά και σοβιετικά. Ο Γκρόσμαν έπεσε σε δυσμένεια, το χειρόγραφό του κατασχέθηκε από την Κα Γκε Μπε ως ‘αντισοβιετικό’ το 1961 (επί Χρουστσιόφ!), ο συγγραφέας πέθανε και το βιβλίο βγήκε το 1990, μετά την πτώση του κομμουνισμού. Χαρακτηρίστηκε διεθνώς ως το ‘Πόλεμος και Ειρήνη’ του 20ού αιώνα».

2. Μετά τη βράβευση του μεταφραστή με το κρατικό βραβείο μετάφρασης για το παραπάνω βιβλίο, δυο καθηγήτριες πανεπιστημίου, η Αλεξάνδρα Ιωαννίδου και η Μαρία Παπαδήμα έψαξαν το θέμα και δημοσίευσαν άρθρα στην «Athens Review of Books». Η πρώτη επικεντρώθηκε στο θέμα της μετάφρασης, η δεύτερη στο θέμα της βράβευσης. Το άρθρο της πρώτης απόδειξε με συγκεκριμένες συγκρίσεις ότι η μετάφραση δεν έγινε απευθείας από τα ρώσικα, μα κατά βάση από τα αγγλικά και ζητούσε από το Γιώργο Μπλάνα να μην αποδεχτεί το βραβείο. Το άρθρο της δεύτερης στηλίτευσε τη βράβευση μιας μεταφρασμένης μετάφρασης και έθεσε ερωτήματα για την επιτροπή απονομής και το θεσμό των βραβείων μετάφρασης γενικότερα.

3. Ο Γιώργος Μπλάνας έγραψε στο facebook την εξής απάντηση, πρώτα σε πεζό και ύστερα με ποίημα: «Νομίζω πως αυτό που ενδιαφέρει τις δύο κυρίες είναι η ακρίβεια (!) της μετάφρασής μου. Ζουν σε έναν άλλο κόσμο, ο οποίος διακρίνεται από τις ηγεμονικές του αξιώσεις. Ο Μπαχτίν λέει πως η γλώσσα τους και άρα η σκέψη τους διακρίνεται από κοινωνικό αυτισμό. Γνωρίζουν πως δεν μιλώ, αρνούμαι να μιλήσω την γλώσσα τους -καίτοι δεν τις γνωρίζω προσωπικά- και νοιώθουν προφανώς πως δεν έχουν τον έλεγχο της κατάστασης. Επιτίθενται λοιπόν. Ας έχει στεγνώσει εντελώς τον Πεσσόα η μία και ας έχει παράγει εξαρθρώσει τα κείμενα που μετέφρασε η άλλη. Τραγικές περιπτώσεις και οι δύο. Τους φοιτητές τους λυπάμαι. Και νοιώθω ευτυχής, επειδή η κόρη μου έχει στην σχολή της (Αγγλική Φιλολογία) νέους καθηγητές, με ανοιχτό μυαλό και πραγματικά προσόντα».

«ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ:

Έσπασα τρεις τουλάχιστον φορές

τα δόντια του Είναι σας, ασύστατοι, και πάντα

έτρεχε μαύρο το Μηδέν, ζεστό, λαμπρό,

σαν το αίμα του παιδιού, που προσπαθεί να επιβληθεί

πληγή-πληγή στο αρπακτικό της γης:

παλάμες, γόνατα, όλα να βογκούν

‘Ούτε θεός, ούτε πατέρας, ούτε αφέντης·

είναι δεν είναι εφικτό’. Κι ο Σαρτρ

με το ένα μάτι να κοιτάζει

κατά την Κίνα και με το άλλο την Στοκχόλμη.

Να λείπουν οι ενστάσεις και οι διαμαρτυρίες!

Ξέρω καλά ποια είναι η διαφορά

της πόρνης από τον επαναστάτη:

Η πόρνη ξέρει πως Είναι να είσαι Μηδέν

στο ακέραιο μιας νύχτας Ευρωπαϊκής

που την ξέρασαν οι άμμοι της βόρειας Αφρικής

σαν νοθευμένο ουίσκι.

Προσπάθησα να σας αδειάσω τη γωνιά.

Αποτύχατε. Ο κόσμος είναι φτιαγμένος με λόγια.

Κανείς δεν μπορεί ν’ αφήσει έναν κόσμο

φτιαγμένο με λόγια. Κανείς

δεν μπορεί να χαλάσει έναν κόσμο φτιαγμένο με λόγια:

αδέσποτα βουνά μακάρια ξαπλωμένα

στο κράσπεδο του ορίζοντα,

πλανόδια χωριά να τριγυρίζουν

από χωριό σε χωριό, πουλώντας

ξυλόγλυπτα και υφαντά και βότανα

και πέρα η θάλασσα, ύπουλη παρθένα

ν’ αφρίζει σύγκορμη στους σκοτεινούς μηρούς

των βράχων, καθαρότατο το φως ν’ αμφισβητεί

τους εντός σχεδίου λουόμενους θεσμούς

κι η σιωπή των νεκρών

να κραυγάζει εξ ουρανών:

‘Τώρα θα δούμε πόσα ψοφίμια

βάζει ο λάκκος του αιώνα, δυστυχείς

των άρτιων κι επικλινών κι οικοδομήσιμων ακτών’.

Αφήστε, αφήστε! Μόνο η τέχνη και ο έρωτας αξίζουν·

τα υπόλοιπα: αρπακτικά ή αρπακτικών βορά. Ακούτε;».

4. Ακολούθησε γενικότερη συζήτηση, στην οποία πολλοί ενδιαφερόμενοι έπαιρναν ο ένας το μέρος των καθηγητριών και ο άλλος του Γιώργου Μπλάνα, δυστυχώς και με πολιτικές αναφορές - συσχετισμούς. Σα να είχε καμιά σχέση η πολιτική τοποθέτηση του κρίνοντος ή του κρινόμενου με το θέμα του συγκεκριμένου βιβλίου ή τη βράβευση. Τις σημαντικότερες τοποθετήσεις, απ΄ όσες πέσανε στην αντίληψή μου τον προηγούμενο καιρό, τις είδα α) στο facebook του Κώστα Κουτσουρέλη (δες παρακάτω, σημείο 9) β)στα «Νέα» του προπερασμένου Σαββάτου, όπου ο μεταφραστής από τα ρώσικα Δημήτρης Τριανταφυλλίδης υποστήριξε πως ο Γιώργος Μπλάνας δεν ξέρει ρώσικα.

5. Η Μαρία Παπαδήμα επανήλθε στην «Καθημερινή» της Κυριακής που μας πέρασε με άρθρο της. Ανάμεσα στ΄ άλλα αναφέρει: «Η προβληματική φετινή βράβευση του Γιώργου Μπλάνα –με την ιδιάζουσα μεταφραστική πρακτική των ‘πλαισίων υποδοχής’ για τις σπάνιες γλώσσες– για τη μετάφραση από τα ρωσικά (;) του έργου του Βασίλι Γκρόσμαν ‘Ζωή και πεπρωμένο’ …επιβάλλει την επανεξέταση του θεσμού». (Το περί «πλαισίου υποδοχής» αποτελεί, αν το ερμηνεύω σωστά, αναφορά στον τρόπο που ο Γιώργος Μπλάνας παρουσιάζει μεταφράσεις του από τα γιαπωνέζικα και ίσως τα αραβικά).

6. Ο Γιώργος Μπλάνας απάντησε, πάλι στο facebook του, ως εξής (αφού πρώτα –προς τιμή του– παράθεσε το κείμενο της «Καθημερινής»:

«Η ΑΧΡΕΙΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΕΙΔΙΚΩΝ ΤΗΣ ΑΠΟΛΟΓΗΤΙΚΗΣ (Λακέδων-Διανοουμένων της Εξουσίας, σύμφωνα με τον Noam Chomsky) ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ. Ζητώ συγνώμη από τους φίλους και τους αναγνώστες μου για την άρνησή μου να εμπλακώ σε αντεγκλήσεις με τους παρασιτικούς λογοτεχνικούς κύκλους του Κολωνακίου. Εργάζομαι ακατάσχετα για να προσφέρω σε αυτούς τους φίλους, σε αυτούς τους αναγνώστες το λίγο που μπορεί να παράγει η δημιουργική μου διάθεση».

7. Εδώ ανταπάντησε η μεταφράστρια Έμη Βαϊκούση, ξανά μέσω facebook. Απόσπασμα από την τοποθέτησή της: «Με εξώθησε ωστόσο τώρα το ύφος της απάντησής σας σε ανθρώπους επαρκέστατους στη δουλειά τους, οι οποίοι διατύπωσαν με επιχειρήματα και με αξιοπρεπή τρόπο την ένστασή τους για τη βράβευσή σας…Γιατί δεν μας λέτε, επιτέλους, ευθέως: μεταφράσατε, ναι ή όχι, τον Γκρόσμαν από τη ρωσική γλώσσα του πρωτοτύπου; (Και τα χαϊκού του Ματσούκο από τα γιαπωνέζικα, όπως σημειώνετε στην εισαγωγή του βιβλίου;) ‘Ασφαλώς η έμμεση μετάφραση δεν απαγορεύεται’, γράφει η Μ. Παπαδήμα στο άρθρο της στην Καθημερινή, ‘υπό ποίες συνθήκες όμως βραβεύεται’;»

8. Ο «Γκοβόστης» που έβγαλε το «Ζωή και πεπρωμένο» εκδίδει σήμερα τις μεταφράσεις του Άρη Αλεξάνδρου, έχει μάλιστα θεσπίσει ποιητικό βραβείο στ΄ όνομά του. Σε δυο από τα κομμάτια του όμως, ο Αλεξάνδρου γράφει, μεταξύ άλλων: α) «Περί μεταφράσεων»: «..Μπήκατε ποτέ στον κόπο να παραβάλλετε τις ‘υπεύθυνες’ μεταφράσεις με το ξένο κείμενο;.. Καλές μεταφράσεις μπορούν να γίνουν μόνο …από ανθρώπους που διαλέγουν και δουλεύουν ένα κείμενο για προσωπική τους ευχαρίστηση… Ωφέλιμη θα είταν πιθανόν η καθιέρωση μιας στήλης κριτικής των μεταφράσεων…» («Έξω απ΄ τα δόντια», σελ. 102, Βέργος 1977) β) «Οι ποιητές και τα βραβεία»: «Ομολογώ ότι λυπήθηκα διαβάζοντας τις διαμαρτυρίες των νέων ποιητών μας… Λες και ένα βραβείο θα μπορέσει ποτέ να προσθέσει έστω και το ελάχιστο στην όποια αξία του έργου τους. Λες και δεν έχουνε μάθει ακόμα πως απονέμονται τα βραβεία (όλα ανεξαιρέτως, συμπεριλαμβανομένων και των βραβείων Στάλιν, Νόμπελ και Πούλιτζερ)» (Στο ίδιο, σελ. 90).

9. Έχω τη γνώμη ότι, στη βράβευση του Γιώργου Μπλάνα, η επιτροπή έσφαλε. Ίσως να ήθελε να δώσει οπωσδήποτε ένα βραβείο σ΄ έναν εργάτη της λογοτεχνίας, και το έδωσε με λάθος αφορμή. Αυτό το διατύπωσε με πολλή νηφαλιότητα ο Κώστας Κουτσουρέλης ως εξής (Αποσπάσματα): «Μεταφραστικό έργο αξιοβράβευτο ο Γιώργος Μπλάνας έχει και παραέχει. Κι αν το δει κανείς με τη λογική της επετηρίδας (αυτά μετρούν παρ' ημίν...) ήταν καιρός του πια να το πάρει το Κρατικό. Τώρα γιατί η Επιτροπή αποφάσισε να του το δώσει για μια δουλειά που, όπως στο βιβλίο (αντιφατικά) δηλώνεται, γίνεται μεν από τα ρωσικά αλλά παραλλήλως "ακολουθεί την αγγλική απόδοση", είναι άλλης τάξεως ζήτημα…. Επαναλαμβάνεται δηλαδή κι εδώ το ίδιο φαινόμενο που βλέπουμε συστηματικά σ' όλα τα Κρατικά Βραβεία: για να τηρηθούν οι διάφορες ενδοσυντεχνιακές ισορροπίες, σπανίως βραβεύεται η καλύτερη δουλειά ενός συγγραφέα…. Η Επιτροπή αντί να προστατεύσει τον μεταφραστή και την προσφορά του, κατάφερε το αντίθετο: τον εξέθεσε…»

10. Ακόμα, έχω τη γνώμη ότι ο Γιώργος Μπλάνας μπορούσε εξαρχής να πει: «Ναι, δεν ξέρω ρώσικα/ξέρω και λίγα ρώσικα. Ναι, η μετάφρασή μου είναι κατά βάση από τ΄ αγγλικά. Αυτό δεν έχει σημασία, ζητάω να κριθεί το αποτέλεσμα σαν αυτόνομη αναδημιουργία». Τότε δε θα είχε κανείς να του προσάψει τίποτα. Αντί γι΄ αυτό, όταν επικρίθηκε, επιτέθηκε προσωπικά στις κρίνουσες. Αυτό είναι φάουλ, που μάλιστα επαναλήφθηκε. Γνώριζα ευτυχώς το έργο του Γιώργου Μπλάνα και πριν από το συγκεκριμένο επεισόδιο. Δεν αλλάζω την άποψή μου ότι είναι πρωτότυπος ποιητής (του ζήτησα πρόσφατα συνεργασία για την «Παγκόσμια μέρα ποίησης» σ΄ αυτή την εφημερίδα και κείνος ανταποκρίθηκε) και χαλκέντερος μεταφραστής. Όποτε όμως μεταφράζει από μεταφράσεις (ρώσικα, γιαπωνέζικα ή όποια άλλη σπάνια γλώσσα), δεν έχει παρά να το λέει ο ίδιος πρώτος (το θέμα αυτό βέβαια αφορά και τον άξιο εκδοτικό οίκο, με τον οποίο έχω επίσης έχω αγαστή συνεργασία, ως παρουσιαστής τόσο βιβλίων του, όσο και του ίδιου του εκδότη, του Κώστα Γκοβόστη). Αν το είχε κάνει στη συγκεκριμένη περίπτωση, θα είχε αποτραπεί και η βράβευση και τα όσα ακολούθησαν. Τώρα, υπάρχει ο κίνδυνος να υποτιμηθεί το συνολικό του έργο εξαιτίας του άστοχου τρόπου που υπερασπίζεται ο ίδιος τον εαυτό του για το συγκεκριμένο βιβλίο. («τραγικές περιπτώσεις», «πόρνες», «αχρειότητες», «λακέδες της εξουσίας», «παρασιτικοί λογοτεχνικοί κύκλοι του Κολωνακίου», καταχρηστική επίκληση του Μπαχτίν και του Τσόμσκι κλπ, αντί για απάντηση επί της ουσίας). Νομίζω ότι ούτε στον ίδιο θ΄ αρέσουν τα παραπάνω, όταν θα έχει κατακάτσει το θέμα. Τέλος, νομίζω ότι μια συγνώμη, έστω και τώρα, θα έπιανε τόπο. Θα προστάτευε το συνολικό έργο του και θ΄ αποσύνδεε το θέμα από τα όποια πολιτικά υπονοούμενα.

Υ.Γ. Από τα πρόσωπα που ανέφερα στο κείμενό μου, γνωρίζω προσωπικά το Γιώργο Μπλάνα, τη Μαρία Παπαδήμα, την Έμη Βαϊκούση και τον Κώστα Γκοβόστη.

d.fyssas@gmail.com