Έρι Κύργια, ποιο είναι το τέρας στη δική σου εκδοχή του Φρανκενστάιν;

Το «Frankenstein & Eliza», μια διασκευή του κλασικού μυθιστορήματος της Μέρι Σέλεï, σε κείμενο της Έρις Κύργια και σκηνοθεσία Δημήτρη Τάρλοου, κάνει πρεμιέρα σε λίγες μέρες στο θέατρο Πορεία, με τον Γιάννη Στάνκογλου στον ρόλο του Φρανκενστάιν. Εμείς μιλήσαμε με την Έρι Κύργια και μας μετέφερε το πώς ορίζουν το σύγχρονο τέρας, τις σκέψεις και τις ανησυχίες της για την τεχνητή νοημοσύνη καθώς και τη συνεργασία της με τους συντελεστές της παράστασης.

Η Έρι Κύργια μιλάει για την παράσταση «Frankestein & Eliza» στο θέατρο Πορεία

Γιατί επιλέξατε να ασχοληθείτε με τον Φρανκεστάιν; Και πόσο διάβασμα χρειάστηκε για να ασχοληθείτε με την τεχνητή νοημοσύνη;
Μου ανέθεσε το έργο ο Δημήτρης Τάρλοου εκφράζοντας την επιθυμία να εμπλέκει την τεχνητή νοημοσύνη. Έχοντας παρακολουθήσει τη διασκευαστική ιστορία του Φράνκενσταϊν και την αυτονόητη σύνδεσή του με την τεχνητή νοημοσύνη, αναρωτήθηκα πώς μπορεί να διαφοροποιηθεί το δικό μας έργο αποφεύγοντας τις μελλοντολογικές δυστοπίες και τα τερατόμορφα πλάσματα, θέματα που δεν είναι της άμεσης προσωπικής προτίμησής μου. Οπότε συμφωνήσαμε να μιλήσουμε για κάτι που ήδη συμβαίνει. Όσο για το αν χρειάστηκε να διάβασω προτού ξεκινήσω να γράφω, σαφώς και χρειάστηκε αν και δεν ήμουν στο σκοτάδι. Είμαι ενθουσιώδης με τις τεχνολογικές εξελίξεις, διαβάζω πολύ εκλαϊκευμένη επιστήμη, όμως, διάβασα αρκετά πράγματα για την ιστορία της τεχνητής νοημοσύνης, για το πώς ξεκίνησε, τα ορόσημά της, τους ταγούς της, κλπ. Από εκεί ξεπήδησαν κάποιοι χαρακτήρες, οι προσωπικότητες και οι διαμάχες τους. Πέραν τούτου, επειδή δεν μας ενδιέφερε το έργο να γίνει ντοκιμαντέρ, πλάσαμε τους δικούς μας ήρωες, κομμένους και ραμμένους στον θίασο που προϋπήρχε, ενώ μέσα στην υπόθεση υπάρχει και η τέχνη.

Πόσο στενή υπήρξε η συνεργασία σας με τον Δημήτρη Τάρλοου μετά την παράδοση του κειμένου;
Με τον Δημήτρη Τάρλοου συνεργαζόμαστε πολλά χρόνια και νομίζω ότι καταλαβαίνω πώς σκέφτεται και πώς σκηνοθετεί. Έχουμε κάνει τόσες συζητήσεις πάνω στη συγγραφή, στην τέχνη, στα έργα που έχει σκηνοθετήσει, έχουμε σκύψει πάνω κυριολεκτικά από κάθε λέξη τους, οπότε ήμουν σίγουρη για το ποιους δρόμους να πάρω. Και, το κυριότερο, ήμουν απολύτως ελεύθερη γιατί ήξερα ότι μου έχει εμπιστοσύνη – δεν θα μου πρότεινε αλλιώς να γράψω ολόκληρο έργο, δεν είμαι δα και καμία δόκιμη συγγραφέας... Του είπα την αρχική ιδέα, είπε «προχώρα», μίλησα μαζί του για το τέλος, πρότεινε κάτι, με παρότρυνε κιόλας να γίνω όσο τολμηρή θέλω, πήρα την ιδέα του και την εξέλιξα προς μια κατεύθυνση που φανταζόμουν ότι τον αφορά. Ο Δημήτρης είδε εξαρχής το έργο ως ρομαντικό – όχι με την έννοια του ανθρώπινου έρωτα μόνο, αλλά και του έρωτα προς τη δημιουργία, κάτι που αφορά τους αληθινούς καλλιτέχνες. Έπειτα καθίσαμε πάνω από το κείμενο για να προτείνουμε κάποια κοψίματα, κάποιες αλλαγές σε λέξεις κλπ. Αμέσως μετά δουλέψαμε μαζί και με τον Πάρι Μέξη, που εξέλιξε την ιδέα του πανεπιστημιακού εντευκτηρίου-μπαρ μετατρέποντας τα έπιπλά του με πολύ ευφάνταστο και λειτουργικό τρόπο. 

Πώς ήταν η σχέση σας και η συνεργασία σας με τον πρωταγωνιστή του έργου, Γιάννη Στάνκογλου;
Για τον Γιάννη Στάνκογλουτι να πω; Είναι ένας ηθοποιός που μου αρέσει πολύ, έχει δύναμη και ενέργεια, θέλησα να συμπεριλάβω στον χαρακτήρα του Φράνκενσταϊν αρκετά στοιχεία του ίδιου – όπως βέβαια και των άλλων ηθοποιών αλλά και του σκηνοθέτη. Ο Γιάννης αντιμετώπισε την πρόταση του Δημήτρη να γράψω εγώ το έργο με απόλυτη εμπιστοσύνη και ούτε μια στιγμή δεν προσπάθησε να επηρεάσει το συγγραφικό αποτέλεσμα – αυτό δεν είναι αυτονόητο για έναν πρωταγωνιστή. Και παρόλο που δεν είναι tech-freak, έπιασε κάτι βαθύτερο, πιο υπαρξιακό και πιο καλλιτεχνικό στον ήρωά του, και μια ορμή για το καινούργιο και το άγνωστο εντελώς σαρωτική, ένα στοιχείο σχεδόν φασιστικό, το οποίο του ζητούσε και ο σκηνοθέτης στις πρόβες.  

Πιστεύετε πως η υπερβολική γνώση μπορεί να καταστρέψει τον άνθρωπο; Υπάρχει όριο στη γνώση και την επιστήμη; Πού σταματά αυτό το όριο; Μπορεί η γνώση να δημιουργήσει τέρατα;
Ο άνθρωπος είναι περιπετειώδες είδος, θέλει πάντα να μαθαίνει περισσότερα. Και ναι, ορισμένες γνώσεις έχουν οδηγήσει σε καταστροφές, και η διαδικασία της απόκτησής τους έχει οδηγήσει κόσμο στην αυτοκαταστροφή. Η συσσώρευση της γνώσης από ορισμένους κύκλους έχει οδηγήσει επίσης στην ποδηγέτηση μαζών. Από την άλλη, έχει επιφέρει και ασύλληπτη πρόοδο στην υγεία, στην παράταση της ζωής, στην αποκατάσταση ασθενών, στις μετακινήσεις, στην εκπαίδευση, στην κατανόηση του περιβάλλοντος, της ζωής, του σύμπαντος, στα πάντα!Γίνεται να διαλέξουμε τη δεύτερη όψη της αποκλείοντας την πρώτη; Δεν είμαι σίγουρη… Εξάλλου, πολλά πράγματα τα γνωρίζουμε γιατί κάποιοι άνθρωποι αυτοπυρπολήθηκαν μέσα στην έρευνα.

Πώς θα ορίζατε το «τέρας» στη δική σας ιστορία;
Το δικό μας τέρας δεν έχει καθόλου να κάνει με την εξωτερική εμφάνιση, δεν έχει καν «εμφάνιση» με την έννοια της υλικής παρουσίας. Μοιάζει με τα τέρατα της εποχής μας, που είναι άυλα, ψηφιακά, φτιαγμένα από αλγόριθμους. Άλλωστεο, στο έργο μας ηΕλάιζαείναι το τέρας. Έχει πάρει το όνομα της Ελίζαμπεθ (όνομα που συναντάμε και στο πρωτότυπο της Σέλεϊ), της κοπέλας του Φράνκενσταϊν, την οποία άφησε για να μπορεί να αφοσιωθεί απερίσπαστος στην αποστολή του. Είναι, δηλαδή, ανταγωνιστική η σχέση τους, όπως συμβαίνει πάρα πολλές φορές στη ζωή των επιστημόνων αυτού του επιπέδου: το ερευνητικό έργο κοντράρει την προσωπική ζωή τους και μπορεί κάλλιστα να τη βγάλει νοκ-άουτ. Αλληλεπιδρώντας, λοιπόν, ο Φράνκενσταϊν τόσο αποκλειστικά με το όνομα της πρώην αγαπημένης του σε όλη την υπόλοιπη ζωή του, με κάποιον τρόπο την κρατάει ζωντανή στη μνήμη του. Το όνομα, εξάλλου, δεν είναι ποτέ απλώς μια λέξη, είναι ένα μαγικό μάντρα, κάτι δονείται όταν εκφέρεται το όνομα ενός αγαπημένου προσώπου.

Πώς θα ορίζατε τη διαφορετικότητα και πόσο έχει προχωρήσει ο κόσμος σε σχέση με την αποδοχή ή μη του οποιουδήποτε ξεφεύγει από το κοινωνικά ορθό και αποδεκτό;
Στο έργο μας έχουμε διαφοροποιηθεί από το πρωτότυπο σε αυτό το σημείο, επειδή δεν έχουμε κάποιο δύσμορφο τέρας, του οποίου η δυσμορφία προκαλεί τον αποτροπιασμό, την περιθωριοποίηση, το κυνήγι κλπ., όπως στο πρωτότυπο. Οι ορισμοί του «διαφορετικού» άλλαζαν ανά εποχές και ανά γεωγραφικά πλάτη. Αν ορίσουμε όμως πλέον τη διαφορετικότητα ως τη μοναδικότητα κάθε, κάθε ατόμου, όλα τα έργα έχουν κάτι να πουν. Εξάλλου, είναι ένα θέμα που σήμερα καταλαμβάνει μεγάλο μέρος του δημόσιου διαλόγου, και δικαίως! Σίγουρα έχουν γίνει γιγάντια βήματα, τουλάχιστον στο μέρος του κόσμου που αποκαλούμε Δύση, και είμαστε τυχερές οι γυναίκες και άλλες«διαφορετικότητες» που έχουμε γεννηθεί αυτή την εποχή και σε αυτή την πλευρά του κόσμου, με τα δικαιώματα και τη νομική προστασία. Δεν θέλω να διανοούμαι τις εμπειρίες των γιαγιάδων μας στα χρόνια τους με τα άπειρα «πρέπει» και «τι μπορούν» και «τι επιτρέπεται» να κάνουν οι γυναίκες· ή και ομηλίκων μας σήμερα σε χώρες, όπου άντρες φονταμενταλιστές αποφασίζουν για κείνες. Δυστυχώς, δεν πιστεύω πως πρόκειται να εξαλειφθεί ποτέ στο σύνολό της η παραγνώριση, ηυποτίμηση του «διαφορετικού». Πάντα θα υπάρχουν άνθρωποι που θα νιώθουν –ή που θα θέλουν να νιώθουν–ανώτεροι από άλλους, ακόμη και «διαφορετικοί» άνθρωποι νιώθουν έτσι...

Φοβάστε ότι το έργο σας έχει ψήγματα αλήθειας, πέρα από τα επιστημονικά σας δεδομένα; Ότι μπορεί όντως να φτιαχτούν «ανθρώπινα όντα» με την τεχνητή νοημοσύνη και να υποκαταστήσουν τις αληθινές σχέσεις;
Δεν το φοβάμαι, υπό την έννοια ότι δενξέρω καν τι να φοβάμαι, δεν έχω τι γνώσεις, ούτε μπορώ να υποκύπτω σε φόβους που αφορούν το μέλλον, και επιπλέον δενθέλω να είμαι δέσμια των φόβων μου. Αν πρόκειται να δημιουργηθούν οποιουδήποτε είδους όντα μέσω της ΤΝ, ίσως τα «συνηθίσουμε», όπως οι άνθρωποι συνήθισαν να ζούνε με τηλεοπτικές οντότητες όταν εφευρέθηκε η τηλεόραση, και πια θεωρούμε αυτονόητο τον τηλεοπτικό κόσμο και την ανθρωπογεωγραφία του. Και επίσης, είναι άραγε λιγότερο επικίνδυνα όντα αυτά που βλέπουμε στο εδώ και τώρα στις οθόνες μας και είναι από σάρκα και οστά; Οι ακραίοι λαϊκιστές της πολιτικής και της κοινής γνώμης, οι δικτατορικοί ηγέτες πάσης φύσεως, οι δολοφόνοι χαρακτήρων, οι πομποί ψευδών ειδήσεων, οι απαθείς δέκτες τους;

Τι σας φοβίζει περισσότερο για το μέλλον στο ζήτημα των ανθρωπίνων σχέσεων;
Η απώλεια της επικοινωνίας, τι άλλο; Η απουσία της εξαγριώνει τον άνθρωπο... 

Τεχνητή Νοημοσύνη: πείτε μου μια αλήθεια που μάθατε μελετώντας για να συγγράψετε το κείμενο και σας συγκλόνισε ή σας τρόμαξε.
Είναι μία φράση που μου είπε ένας ερευνητής της επιστήμης των υπολογιστών και την έχω συμπεριλάβει και στο έργο: «Ξέρουμε πώς δουλεύει, αλλά δεν ξέρουμε γιατί δουλεύει, είναι αλχημεία που δεν ξέρουμε πώς να την κάνουμε χημεία»