Ντμίτρι Τσερνιακόφ: Δύο όπερες, μια παράσταση, ένας δημιουργός

Στο φινάλε της πρεμιέρας των «δύο Ιφιγενειών», στο Φεστιβάλ του Αιξ αν Προβάνς, τον περασμένο Ιούλιο, το οπερατικό κοινό έδειξε τον ενθουσιασμό του με ένα παρατεταμένο stand ingovation. Σύμφωνα με τους New York Times, «η βαθιά μελαγχολική παραγωγή του Τσερνιακόφ αναδεικνύει τη νηφαλιότητα της μουσικής του Γκλουκ, προάγοντας έναν ζοφερό αναστοχασμό στο μούδιασμα που προκαλεί η ατέρμονη σύγκρουση». 

Ντμίτρι Τσερνιακόφ: Ο ρώσος σκηνοθέτης ενώνει τις δύο Ιφιγένειες στην ΕΛΣ

Στη Le Monde γράφτηκε πως «ακολουθεί τα ίχνη του αίματος, μέσα από το αποτύπωμα του πολέμου, τον φόρο σε νεκρούς, το βαθύ τραύμα, τον ακρωτηριασμό της σάρκας και το ξέσκισμα της ψυχής». Απόδειξη της επιτυχίας της παράστασης που υπογράφει ο κορυφαίος Ρώσος σκηνοθέτης Ντμίτρι Τσερνιακόφ, είναι η υποψηφιότητά της στην κατηγορία «Καλύτερη νέα παραγωγή όπερας» στα International Opera Awards 2024. Με αυτές τις «δύο Ιφιγένειες», την «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» και την «Ιφιγένεια εν Ταύροις» του Κρίστοφ Βίλιμπαλντ Γκλουκ, η Λυρική ανοίγει στις 10 Οκτωβρίου τη σεζόν 2024/25.

Στη μεγάλη διεθνή συμπαραγωγή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής και της Εθνικής Όπερας του Παρισιού με το Φεστιβάλ του Αιξ αν Προβάνς, οι δύο σημαντικότατες όπερες του κλασικισμού που παρουσιάζονται σε μία ενιαία παράσταση, εξερευνώνται ως μέρος μιας συνεχούς αφήγησης και όχι ως ξεχωριστά έργα. Η σύλληψη της πρωτότυπης αυτής ιδέας ανήκει φυσικά στον σπουδαίο Ντμίτρι Τσερνιακόφ.

Ποιος είναι ο σκηνοθέτης Ντμίτρι Τσερνιακόφ

O γεννημένος στη Μόσχα, το 1970, Ντμίτρι Τσερνιακόφ θεωρείται ένας από τους επιδραστικότερους σκηνοθέτες της εποχής μας. Πολυβραβευμένος, όχι μόνο για τη σκηνοθετική αλλά και για τη σκηνογραφική του εργασία –την οποία επιμελείται σε όλες τις παραγωγές του– και εξαιρετικά παραγωγικός, έχει ανεβάσει παραστάσεις στα μεγαλύτερα λυρικά θέατρα, μεταξύ άλλων στα Μαριίνσκι και Μπολσόι, στις Κρατικές Όπερες Βερολίνου, Βαυαρίας και Βιέννης, στη Σκάλα του Μιλάνου, στην Εθνική Όπερα Παρισιού και την Εθνική Όπερα Αγγλίας, στη Μετροπόλιταν Νέας Υόρκης και στα φεστιβάλ του Μπάυρωυτ και του Αιξ αν Προβάνς. Τι τον κάνει όμως τόσο ξεχωριστό;

●  Η  σκηνοθετική προσέγγιση του Ντμίτρι Τσερνιακόφ διακρίνεται για τη συναισθηματική της πολυπλοκότητα και για τον ψυχολογικό ρεαλισμό της. Αποφεύγει την οπερατική μεγαλοπρέπεια και εστιάζει στις βαθιές ανθρώπινες αλήθειες που βρίσκονται στην καρδιά του λιμπρέτου. Με το έργο του γεννά έντονες συζητήσεις και αντιπαραθέσεις, προκαλώντας διαρκώς το κοινό να επανεξετάσει τι μπορεί να προσφέρει η όπερα σήμερα. 

● Οι παραγωγές του συχνά ανατρέπουν τις προσδοκίες του κοινού. Ο Τσερνιακόφ χρησιμοποιεί σύγχρονες εικόνες που βρίσκουν απήχηση στο σημερινό κοινό, διατηρώντας παράλληλα τον συναισθηματικό και θεματικό πυρήνα των αρχικών έργων. Αποδομεί ωστόσο τις  παραδοσιακές αφηγήσεις, αμφισβητώντας ή αναθεωρώντας τις αποδεκτές ερμηνείες μιας ιστορίας. Μπορεί, για παράδειγμα, να αλλάξει το τέλος μιας όπερας ή να αναγνώσει διαφορετικά βασικές στιγμές της. 

● Συχνά, επαναπροσδιορίζει τον ηρωισμό που κατά κανόνα συνοδεύειτους πρωταγωνιστές της. Οι χαρακτήρες του δεν είναι ούτε καλοί ούτε κακοί, είναι ατελείς και βαθιά ανθρώπινοι. 

● Ο Τσερνιακόφ εστιάζει όχι στο θέαμα της όπερας, αλλά στην εσωτερική ζωή των χαρακτήρων και στα ψυχολογικά κίνητρα πίσω από τις πράξεις τους. Εμβαθύνει, αντιμετωπίζοντάς τους ως σύνθετες, πολυδιάστατες προσωπικότητες και όχι ως αρχέτυπα ή σύμβολα. Σε πολλές από τις παραγωγές του, η κεντρική δράση μετατρέπεται σε μια εσωτερική πάλη των ηρώων, με τα εξωτερικά γεγονότα να αντανακλούν απλώς τη συναισθηματική και νοητική τους κατάσταση. 

● Ο Τσερνιακόφ διερευνά επίμονα το τραύμα, την ενοχή, τη μνήμη. Οι χαρακτήρες του παρουσιάζουν συχνά συμπεριφορές που υποδηλώνουν ανεπίλυτα συναισθηματικά τραύματα. Για παράδειγμα στις «Ιφιγένειες» που θα παρακολουθήσουμε, αντί να εστιάζει στο μεγαλείο τού ελληνικού μύθου, αναδεικνύει τα τραύματα που αφήνει η επερχόμενη θυσία και οι συνέπειες του πολέμου. Το μαρτύριο του Αγαμέμνονα, ο φόβος της Ιφιγένειας και το τραύμα του Ορέστη απεικονίζονται όχι ως συμβολικά ή μυθικά στοιχεία, αλλά ως βαθιά προσωπικά, ανθρώπινα συναισθήματα.

● Η σκηνογραφία του Τσερνιακόφ είναι κι αυτή αντισυμβατική. Υπηρετεί περισσότερο την ατμόσφαιρα παρά το οπτικό θέαμα. Απορρίπτοντας την παραδοσιακή αισθητική της όπερας, επιλέγει πιο αφηρημένους ή συμβολικούς χώρους που αντικατοπτρίζουν την ψυχολογική κατάσταση των χαρακτήρων. Κλειστοφοβικά σκηνικά, δωμάτια με ελάχιστη ή καθόλου διακόσμηση, σχεδόν αποστειρωμένα, εντείνουν το αίσθημα εσωτερικής σύγκρουσης και εγκλωβισμού. 

● Αντί να τοποθετεί μια όπερα στο ιστορικό της πλαίσιο, ο Τσερνιακόφ χρησιμοποιεί σύγχρονα κοστούμια για να επισημάνει στο κοινό ότι τα θέματα της ιστορίας –οικογένεια, σύγκρουση, προδοσία, λύτρωση– είναι ακόμη και σήμερα επίκαιρα.

● Τέλος, η συνεργασία του με τους ερμηνευτές είναι πάντα πολύ στενή. Τους αντιμετωπίζει περισσότερο ως ηθοποιούς παρά ως τυπικούς τραγουδιστές της όπερας. Στις παραγωγές του καλούνται να δώσουν προτεραιότητα στη συναισθηματική αλήθεια αντί της τεχνικής τελειότητας, να εκφραστούν με λεπτές μετατοπίσεις συναισθημάτων και όχι με πομπώδεις, μελοδραματικές χειρονομίες, έτσι ώστε η προσοχή του κοινού να στραφεί στη γλώσσα του σώματος και οι θεατές να νιώσουν την εσωτερική αναστάτωση του χαρακτήρα.

Οι Ιφιγένειές του Ντμίτρι Τσερνιακόφ

Ένα παιδικό πάθος. «Ο πρώτος μου ενθουσιασμός για την όπερα, σχεδόν παιδικός» αναφέρει ο Τσερνιακόφ, «ήταν για έναν παλιό δίσκο βινυλίου της “Ιφιγένειας εν Αυλίδι”, τη μοναδική ηχογράφηση από την RDA που μπόρεσα να βρω στη Μόσχα στα μέσα της δεκαετίας του 1980. Επρόκειτο για μια εκτέλεση της επανορχηστρωμένης εκδοχής της από τον Ρίχαρντ Βάγκνερ, που ηχογραφήθηκε τη δεκαετία του 1970 με την Άννα Μόφο, την Τρουντελήζε Σμιτ και τον Ντήτριχ Φίσερ-Ντίσκαου. Αυτόν τον δίσκο τον άκουγα μέχρι που γέμισε χαρακιές κι άρχισε να κάνει έναν αφόρητο τσιτσιριστό ήχο. Και τώρα, μετά από σαράντα περίπου χρόνια, οι Ιφιγένειες μου ξανάρχονται».

Μια νέα, ριζοσπαστική προσέγγιση. Ενώνοντας την «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» και την «Ιφιγένεια εν Ταύροις», ο Ντμίτρι Τσερνιακόφ επιχειρεί μια ολιστική εξερεύνηση του ταξιδιού της Ιφιγένειας. Η ιδέα ότι ο χαρακτήρας της δεν είναι απλώς μια μυθολογική φιγούρα αλλά μια πλήρως συνειδητοποιημένη ανθρώπινη ύπαρξη, είναι το κεντρικό στοιχείο της προσέγγισής του. Η θυσία της Ιφιγένειας δεν παρουσιάζεται ως μια αναπόφευκτη μοίρα που αποφασίστηκε από τους θεούς, αλλά ως μια ηθική κρίση που μιλάει για την ανθρώπινη αδυναμία και τις συνέπειες της εξουσίας. Αντίστοιχα στην «Ιφιγένεια εν Ταύροις», η σχέση μεταξύ της Ιφιγένειας και του Ορέστη δεν είναι απλώς αδελφική, αλλά η σχέση επιζώντων ενός κοινού τραύματος.

Κυρίως όμως, με την ενιαία παρουσίαση των δύο λυρικών έργων του Γκλουκ, ο Τσερνιακόφ φωτίζει τον πυρήνα της κατάρας των Ατρειδών που αναπαράγει έναν κύκλο ατελείωτης βίας, θέτοντας το ερώτημα: Πώς το θύμα της Αυλίδας γίνεται ο δήμιος της Ταυρίδας; Για να το απαντήσει, απομακρύνεται από τις παραδοσιακές μυθολογικές εικόνες, επιλέγοντας μια πιο ανθρώπινη, σύγχρονη και κατανοητή απεικόνιση όλων των χαρακτήρων. Εστιάζει σε θέματα όπως το οικογενειακό καθήκον, η θυσία και τα ψυχολογικά σημάδια που αφήνουν η βία και ο πόλεμος. Για τον σκηνοθέτη, οι εμπειρίες του παρελθόντος –κυρίως όμως η μνήμη και το ανεπίλυτο πένθος– είναι αυτές που διαμορφώνουν τις πράξεις των τραγικών πρωταγωνιστών των δύο έργων.

Ο Τσερνιακόφ διερευνά τις συναισθηματικές καταστάσεις τους, δείχνοντας τα τρωτά σημεία, τις αμφιβολίες και τις εσωτερικές τους μάχες. Οι ενοχές του Αγαμέμνονα, ο φόβος της Ιφιγένειας, το τραύμα του Ορέστη παρουσιάζονται με μια σύγχρονη ευαισθησία που κάνει την αρχαία ιστορία κατανοητή στο σύγχρονο κοινό.

Στην πρώτη όπερα του δίπτυχου παρακολουθούμε την ιστορία της Ιφιγένειας, κόρης του Αγαμέμνονα, η οποία πρόκειται να θυσιαστεί από τον πατέρα της για να εξευμενίσει τη θεά Άρτεμη και να επιτρέψει στον ελληνικό στρατό να αποπλεύσει προς την Τροία. Ο Τσερνιακόφ εμβαθύνει στις εσωτερικές συγκρούσεις των χαρακτήρων, ιδιαίτερα στο μαρτύριο του Αγαμέμνονα και στα σύνθετα συναισθήματα της Ιφιγένειας καθώς αντιμετωπίζει τον πιθανό θάνατό της.

Στη δεύτερη όπερα, η ιστορία της Ιφιγένειας συνεχίζεται στην Ταυρίδα. Έχοντας επιζήσει από τα γεγονότα της Αυλίδας, υπηρετεί εκεί ως ιέρεια, όπου επανενώνεται με τον αδελφό της Ορέστη. Στην ανάγνωση του Τσερνιακόφ αναδεικνύονται το τραύμα και το συναισθηματικό τίμημα των γεγονότων που προηγήθηκαν και το πώς αυτά στοιχειώνουν τα δύο αδέρφια.

Ο Τσερνιακόφ, που υπογράφει και τη σκηνογραφία, δίνει έμφαση στο ψυχολογικό και όχι στο ιστορικό τοπίο. Τοποθετεί τις δύο όπερες σε μια μινιμαλιστική σκηνική εγκατάσταση που γεμίζει τη σκηνή, σαν σκελετός ενός σπιτιού – πότε αδιαφανής και πότε απολύτως διάφανος. Στην Αυλίδα το σπίτι είναι πολύχρωμο, γεμάτο φως, ένας τόπος γιορτής μιας προπολεμικής ελίτ. Στην Ταυρίδα, αντίθετα, το σκηνικό απογυμνώνεται και σε μια σκηνή βυθισμένη στο σκοτάδι εμφανίζεται σαν παγωμένο κουφάρι. Το «οικείο» σπίτι της «Ιφιγένειας εν Αυλίδι», γίνεται το ζοφερό τοπίο –επακόλουθο των χρόνων του Τρωικού Πολέμου– εκεί όπου εκδηλώνονται η παράνοια και οι φαντασιώσεις όσων από τους τραγικούς ήρωες έχουν απομείνει.

Info:

Ιφιγένεια εν Αυλίδι & Ιφιγένεια εν Ταύροις, Κρίστοφ Βίλλιμπαλντ Γκλουκ
Δίπτυχο όπερας – Νέα συμπαραγωγή με το Φεστιβάλ του Αιξ αν Προβάνς και την Εθνική Όπερα του Παρισιού

10, 13, 16, 19, 22, 27, 30 Οκτ 2024
Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος Εθνικής Λυρικής Σκηνής – ΚΠΙΣΝ

Ώρα έναρξης: 18.00

Μουσική διεύθυνση: Μίχαελ Χόφστεττερ
Σκηνοθεσία, σκηνικά: Ντμίτρι Τσερνιακόφ
Δραματουργία: Τατιάνα Βερεσάγκινα
Κοστούμια: Γελένα Ζάιτσεβα
Φωτισμοί: Γκλεμπ Φιλστίνσκι
Θεατρική πάλη: Ραν Άρθουρ Μπράουν
Διεύθυνση χορωδίας: Αγαθάγγελος Γεωργακάτος

Ιφιγένεια εν Αυλίδι

Αγαμέμνων: Τάσης Χριστογιαννόπουλος, Κλυταιμνήστρα: Βερονίκ Ζανς, Ιφιγένεια: Κορίν Γουίντερς, Αχιλλέας: Άντονυ Γκρέγκορι, Πάτροκλος: Νικόλας Ντούρος, Κάλχας: Πέτρος Μαγουλάς, Αρκάς: Γιώργος Παπαδημητρίου, Άρτεμις: Σούλα Παρασίδη

Ιφιγένεια εν Ταύροις

Ιφιγένεια: Κορίν Γουίντερς, Θόας: Αλεξάντρ Ντυαμέλ, Ορέστης: Διονύσης Σούρμπης, Πυλάδης: Στανισλάς ντε Μπαρμπεράκ, Ιέρεια: Μαρία Μητσοπούλου, Άρτεμις: Σούλα Παρασίδη, Σκύθης / Λειτουργός: Γιώργος Παπαδημητρίου

Με την Ορχήστρα και τη Χορωδία της Εθνικής Λυρικής Σκηνής