Σαν σήμερα καταγράφεται για πρώτη φορά η ύπαρξη του Καραγκιόζη στην Ελλάδα

Ο Καραγκιόζης είναι η ελληνική εκδοχή του θεάτρου σκιών. Οι μελετητές αποδίδουν την καταγωγή της τεχνικής του στους λαούς της Νοτιοανατολικής Ασίας, με τα πιο γνωστά θέατρα σκιών να είναι εκείνα της Ιάβας, Σιγκαπούρης, Ταϊλάνδης, Μαλαισίας, Καμπότζης, του Μπαλί και του Λάος. Το θέατρο σκιών της Κίνας είναι πιο πρόσφατο στην ιστορία, με τις πρώτες αναφορές για αυτό να χρονολογούνται στον 11ο αιώνα.

Στην Ελλάδα, ο Καραγκιόζης έφθασε μέσω Τουρκίας. Λέγεται, ότι τον καιρό που προετοιμαζόταν η επανάσταση του 1821, το θέατρο αυτό χρησίμευε σαν τόπος συνάντησης των αρχηγών της που κατέστρωναν εκεί τα σχέδιά τους δίχως να τους υποψιαστούν οι Τούρκοι. Η παράσταση περιόδευε από περιοχή σε περιοχή, ξεκινώντας κυρίως από την Κωνσταντινούπολη. Ανάμεσα στους καλλιτέχνες που περιόδευαν στον ελληνικό χώρο ήταν και ο Γιάννης Μπράχαλης που θεωρείται ότι είναι ο πρώτος που έφερε την τέχνη του Καραγκιόζη στην Ελλάδα.

Σαν σήμερα καταγράφεται για πρώτη φορά η ύπαρξη του Καραγκιόζη στην Ελλάδα

Σαν σήμερα, 18 Αυγούστου, το 1841 εντοπίζεται η πρώτη γραπτή μαρτυρία για τον Καραγκιόζη στον ελληνικό χώρο. Η αθηναϊκή εφημερίδα «Ταχύπτερος Φήμη» αναγγέλλει: «Την 21 του παρόντος, θα παρουσιαστεί εις Ναύπλιον η κωμωδία του Καραγκιόζη, έχουσα αντικείμενον τον Χατζ-Αββάτην και Κουσζούκ-Μεϊμέτην».

Μετά την απελευθέρωση, ο Καραγκιόζης εγκαθίσταται μόνιμα στην Ελλάδα και γίνεται καθαρά ελληνικός. Ο εξελληνισμός του άρχισε από την Ήπειρο, ωστόσο κορυφαίος δημιουργός του ήταν ο Πατρινός ψάλτης Δημήτριος Σαρδούνης, γνωστός με το ψευδώνυμο Μίμαρος. Ο Μίμαρος μετέτρεψε το θέαμα σε ελληνικό οικογενειακό θέατρο, για αυτό και θεωρείται ο πρώτος «δάσκαλος» του Καραγκιόζη (1890). Το έργο του συνέχισαν οι τρεις βοηθοί και μαθητές του, Γιάννης Ρούλιας, Μέμος Χριστοδούλου και Θόδωρος Θεοδωρέλλος.

Η «γέννηση» του Καραγκιόζη

Η «γέννηση» του λαϊκού ήρωα του ελληνικού θεάτρου σκιών δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένη. Η ιστορία της δημιουργίας του, βασίζεται σε προφορικές παραδόσεις από τις οποίες η πιο διαδεδομένη αναφέρεται στον θρύλο του Καραγκιόζη και του Χατζηαβάτη που ζούσαν στην Προύσα:

«Ο Χατζηαβάτης, ήταν εργολάβος οικοδομών και είχε αναλάβει να χτίσει το σαράι του πασά της Προύσας. Πήρε στο γιαπί εργάτες και αρχιμάστορα έβαλε τον Καραγκιόζη που ήταν μαραγκός. Ο πασάς είδε ότι το σαράι αργούσε να τελειώσει κι φοβέρισε τον Χατζηαβάτη πως θα τον θανατώσει. Ο Χατζηαβάτης φοβήθηκε και φανέρωσε στον πασά ότι φταίχτης ήταν ο Καραγκιόζης που έλεγε αστεία στους μαστόρους και γελούσαν. Ο πασάς φοβέρισε και τον Καραγκιόζη αλλά εκείνος εξακολούθησε να αστειεύεται. Έτσι, ο πασάς τον θανάτωσε. Όλοι αγανάχτησαν με τον άδικο σκοτωμό του Καραγκιόζη κι ο πασάς για να ημερέψει το λαό έχτισε ένα ωραίο μνημείο στην Προύσα κι έθαψε εκεί τον Καραγκιόζη με μεγάλες τιμές. Η αδικία όμως αυτή κόστισε πολύ στον πασά κι αρρώστησε βαριά. Οι άλλοι αγάδες, για να διασκεδάσουν τον πασά έφεραν τον Χατζηαβάτη στο σαράι να του λέει τα χωρατά του Καραγκιόζη. Μια μέρα, ο Χατζηαβάτης έκοψε έναν χάρτινο Καραγκιόζη, τέντωσε ένα πανί που το φώτισε κι έδωσε παράσταση Καραγκιόζη. Ο πασάς ευχαριστήθηκε τόσο, που του έδωσε άδεια να παίζει παραστάσεις όπου θέλει. Λέγεται, λοιπόν, πως έτσι δημιουργήθηκε ο Καραγκιόζης» (Σωτήρης Σπαθάρης – Απομνημονεύματα).

Υπάρχει όμως και ακόμα ένας θρύλος για τον Καραγκιόζη που αναφέρεται στην ιστορία ενός Έλληνα από την Ύδρα, του Γ. Μαυρομάτη και τοποθετείται χρονολογικά περίπου τον 18ο αιώνα. Ο Μαυρομάτης, λέγεται ότι ήλθε στην Τουρκία από την Κίνα με το θέατρο σκιών του. Αποφασίζοντας να εγκατασταθεί πλέον μόνιμα στην Πόλη, προσάρμοσε τόσο τη ζωή του όσο και το θέατρό του στα ήθη των Τούρκων. Έτσι, ονόμασε τον πρωταγωνιστή του Καρά-γκιόζ, προέκταση στα ελληνικά Καραγκιόζης, που στα τούρκικα σημαίνει μαυρομάτης. Ο Μαυρομάτης πέθανε στην Τουρκία και πληροφορίες αναφέρουν ότι είχε βοηθό του τον Γιάννη Μπράχαλη, τον πρώτο καλλιτέχνη του είδους που έφερε τον Καραγκιόζη στην Ελλάδα.

Στην Ελλάδα ο Καραγκιόζης, ως λαϊκός ήρωας, εκπροσωπεί το φτωχό, εξαθλιωμένο, πονηρό Έλληνα, στο περιβάλλον της Τουρκοκρατίας. Είναι καμπούρης και περιστοιχίζεται από την οικογένειά του, το φίλο του Χατζηαβάτη, το θείο του Μπάρμπα-Γιώργο και άλλους χαρακτήρες. Ζει σε παράγκα, είναι ξυπόλητος και μένει απέναντι από το σεράι του Βεζίρη. Τα θέματα των έργων του Θεάτρου Σκιών είναι σατιρικά, ενώ πολλές φορές αναφέρονται σε πραγματικά και σύγχρονα ζητήματα.

Σε ό,τι αφορά τα τεχνικά ζητήματα, από την εποχή του Μίμαρου μέχρι το 1916, η φιγούρα του Καραγκιόζη ήταν από λαμαρίνα ή χοντρό κασσίτερο. Τα πόδια και η μέση συνδέονταν με κορδόνι ή σπάγκο. Οι υπόλοιπες φιγούρες ήταν φτιαγμένες από χαρτόνι. Από το 1923, οι φιγούρες κατασκευάζονταν από δέρμα. Σε ό,τι αφορά τη σούστα, είναι ο μηχανισμός που δίνει τη δυνατότητα στη φιγούρα να περιστρέφεται. Το 1924, ο καραγκιοζοπαίκτης Λευτέρης Κελαρινόπουλος επινόησε τους μεντεσέδες, ενώ μέχρι τότε όλες οι φιγούρες ήταν καρφωμένες σταθερά σε ένα κομμάτι ξύλου. Μέχρι το 1908, ο μπερντές του Καραγκιόζη φωτιζόταν με λυχνάρια. Αργότερα χρησιμοποιήθηκε αεριόφωτο ή ασετιλίνη. Από το 1918, οι καραγκιοζοπαίκτες τοποθετούσαν ηλεκτρικές λάμπες πίσω από το πανί.

Οι βασικές φιγούρες στον Καραγκιόζη

Καραγκιόζης: Είναι ο τύπος του φτωχού Έλληνα, που είναι σκληρός καμιά φορά στα αστεία του, αλλά καλόκαρδος στο βάθος. Με τεμπελιά και αισιοδοξία, αλλά και γεμάτος διάθεση να ανακατεύεται σε όλα. Τον ενδιαφέρει κάθε τι που γίνεται γύρω του, όλους τους πειράζει και τους κοροϊδεύει και προ πάντων τον ίδιο τον εαυτό του. Το χέρι του είναι εξαιρετικά ευκίνητο και υπερβολικά μακρύ, για να μπορεί χειρονομεί. Καρπαζώνει προθυμότατα, δέρνει αλλά και δέρνεται.

Χατζηαβάτης: Ο τύπος του ραγιά που ζει ακόμα με την ανάμνηση της τουρκοκρατίας. Παμπόνηρος, ανήσυχος για όλα, αδύνατος, δειλός, κόλακας και γαλίφης, κυρίως απέναντι στους ισχυρούς. Προσποιείται τον μισοκακόμοιρο ενώ ο νους του δουλεύει και ειδικά στις κατεργαριές. Είναι πιο μορφωμένος κοινωνικά από τον Καραγκιόζη και γνωρίζοντας καλύτερα τον κόσμο, προσπαθεί πάντα να διορθώνει τον φίλο του ή να τον δασκαλεύει.

Μπέης: Αντιπροσωπεύει τον εύπορο αστό και γενικά τον άνθρωπο της ανώτερης κοινωνικής τάξης. Είναι καλός οικογενειάρχης, ηθικός και συνήθως δίνει παραγγελίες στο Χατζηαβάτη για διάφορες υποθέσεις του, χρησιμοποιώντας τον σαν τελάλη ή μεσίτη και ξεκινώντας με αυτόν τον τρόπο την πλοκή της υπόθεσης.

Διονύσιος: Επινόηση του καραγκιοζοπαίκτη Μίμαρου. Σατιρίζει τον τύπο του ξεπεσμένου αριστοκράτη από τη Ζάκυνθο. Είναι αξιοπρεπής, πολιτισμένος, αγαθός, εξαιρετικά γρήγορος στην ομιλία του, καλοντυμένος (φορά ψηλό καπέλο) και παρασύρεται εύκολα στις κατεργαριές του φίλου του, Καραγκιόζη.

Μορφονιός: Δημιουργία του Αντώνη Μόλλα. Ονομάζεται Ζαχαρίας, είναι μικρόσωμος με πελώριο κεφάλι και μακριά, μύτη για αυτό μιλάει και με αυτή. Παρόλα αυτά, έχει την εντύπωση ότι είναι τόσο όμορφος, ώστε θέτει υψηλούς στόχους, όπως ένα γάμο με την κόρη του πασά. Είναι καλοαναθρεμμένος και πολύ λιγόψυχος, έτσι, όταν τον φοβερίζει ο Καραγκιόζης λιποθυμάει. Η φράσεις του κλείνουν με το επιφώνημα «Ουίτ!».

Μπάρμπα Γιώργος: Δημιούργημα του Γιάννη Ρούλια. Εκπροσωπεί τον βουνίσιο Έλληνα, τον γνήσιο Ρουμελιώτη, που ο χαρακτήρας του παρέμεινε αδιάφθορος μέσα στο πέρασμα του χρόνου. Είναι τύπος αγαθός, ηθικός και δυνατός.

Σταύρακας: Δημιουργία του Πειραιώτη Γιάννη Μώρου. Ντυμένος κουτσαβάκικα, έχει θεωρία παλικαρά αλλά στην ουσία είναι θρασύδειλος, καυχησιάρης και «ψευτόμαγκας». Ονομάζεται Σταυράκης Τζίμης από τον «Περαία».

Πασάς: Είναι ο εκπρόσωπος της τούρκικης εξουσίας και την επισημότητά του την εκδηλώνει με το σοβαρό, αυστηρό ύφος του και με τον στόμφο της ομιλίας του. Είναι επιβλητικός, με πλούσιο ντύσιμο και δεν τραγουδάει ποτέ όπως τα άλλα πρόσωπα του θιάσου επειδή θεωρείται αξιοσέβαστος.

Βεληγκέκας: Αντιπροσωπεύει την εκτελεστική εξουσία της δημόσιας τάξης. Είναι Τουρκαλβανός στην καταγωγή, κουτός, απολίτιστος, λιγόλογος και μιλά άσχημα τα ελληνικά με ανάμικτες αρβανίτικες και τούρκικες εκφράσεις.

Μέγας Αλέξανδρος: Ως βασιλιάς της Μακεδονίας είναι όμορφος, γενναίος και ευγενικός. Θεωρείται το σύμβολο του ελληνισμού. Η φιγούρα, όπως και το έργο «Ο Μέγας Αλέξανδρος και το καταραμένο φίδι» ήταν γέννημα του Μίμαρου.

Αγλαΐα: Σύζυγος του Καραγκιόζη. Ο χαρακτήρας μιας φτωχής, φιλότιμης και υπάκουης Ελληνίδας νοικοκυράς, που προσπαθεί να κερδίσει χρήματα, δουλεύοντας σε πλούσιες οικογένειες.

Τα κολλητήρια: Τα τρία παιδιά του Καραγκιόζη. Ο Κολλητήρης, που εμφανίζεται πιο συχνά στο πανί και μοιάζει στον πατέρα του, ο Κοπρίτης, που είναι τεμπελάκος και ο Μιρικόγκος, που είναι ο μικρότερος και ο πιο έξυπνος.

Βεζυροπούλα Χαριέ ή Φατμέ: Η καλομαθημένη κόρη του Πασά, η οποία σέβεται τον πατέρα της, δείχνει να τον υπακούει αλλά προσπαθεί με δόλο να γίνεται πάντοτε το δικό της.

Με πληροφορίες από: Σπαθάρειο Θέατρο Σκιών, Wikipedia