Άρης Μπινιάρης: Συνέντευξη με τον σκηνοθέτη με αφορμή την παράσταση «Όρνιθες» του Αριστοφάνη, που βρίσκεται σε καλοκαιρινή περιοδεία
Αν και έχει ασχοληθεί πολλές φορές στο παρελθόν με το αρχαίο θέατρο, με παραστάσεις όπως η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή (Θέατρο Χυτήριο, 2007) και τις «Βάκχες» του Ευριπίδη (Βiοs, 2010), ο διακεκριμένος σκηνοθέτης, ηθοποιός, συγγραφέας και δραματουργός Άρης Μπινιάρης επέλεξε φέτος, για πρώτη φορά, να ασχοληθεί με την αρχαία κωμωδία και συγκεκριμένα με τους «Όρνιθες» του Αριστοφάνη.
Γεννημένος στο Μαρούσι και μεγαλωμένος στον Πειραιά, ο Άρης Μπινιάρης ξεκίνησε τη θεατρική του δραστηριότητα το 1999 και στην αρχή της καριέρας του υπήρξε ιδρυτικό μέλος της ομάδας θεάτρου δρόμου «Παντούμ». Από το 2007 και ύστερα, στράφηκε προς το αρχαίο δράμα, εστιάζοντας στη μουσικότητα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και αξιοποιώντας τη διάδραση και την απήχησή της στα εκφραστικά μέσα του ηθοποιού. Οι πολυάριθμες παραστάσεις του έχουν παρουσιαστεί τόσο σε εναλλακτικούς χώρους, όσο και σε μεγάλα θέατρα, όπως αυτό της Επιδαύρου.
Ο Άρης Μπινιάρης μιλάει για τους «Όρνιθες» του Αριστοφάνη
Πώς πήρατε την απόφαση να ανεβάσετε ένα έργο του Αριστοφάνη; Πάντα με ενδιέφεραν τα έργα του Αριστοφάνη. Συγκεκριμένα οι «Όρνιθες», με ενδιέφεραν ιδιαιτέρως, λόγω της πλοκής, της κεντρικής τους ιδέας, αλλά και των συμβολισμών που απορρέουν από αυτήν.
Είναι, κατά τη γνώμη σας, διαχρονικό το χιούμορ του Αριστοφάνη; Δεν νομίζω ότι το χιούμορ του είναι διαχρονικό. Νομίζω ότι η ματιά του στα πράγματα είναι διαχρονική. Το χιούμορ της εποχής εκείνης (που σήμερα χρειάζεται να ξανακοιτάξεις λίγο πώς θα το αποδώσεις) είναι ένα εργαλείο. Ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί τα εργαλεία της κωμωδίας για να μιλήσει για κάτι πολύ σημαντικό και βαθύ στο συγκεκριμένο έργο. Είναι, λοιπόν, τα νοήματα του έργου διαχρονικά και όχι το χιούμορ του. Εμείς έχουμε διασκευάσει ένα μεγάλο μέρος του έργου. Έχουμε κρατήσει την ιστορία, τον βασικό κορμό, την κεντρική ιδέα, αλλά πολλά επιμέρους στοιχεία χρειάζονταν επικαιροποίηση. Όταν λέω επικαιροποίηση, δεν εννοώ ότι έπρεπε να βρούμε τα αντίστοιχα ονόματα, ας πούμε, της δικής μας εποχής. Δεν θα ακούσει κάτι τέτοιο ο θεατής στην παράστασή μας. Χρειάστηκε, όμως, να διασκευάσουμε τους τύπους, τα πρόσωπα που εμφανίζονται στο έργο, και να κάνουμε αντιστοιχίες με το σήμερα, ως προς τις ιδιότητές τους και τις θέσεις που φέρουν. Ο Αριστοφάνης, για να μιλήσει για κάποια πράγματα ή για να καυτηριάσει καταστάσεις ή πρόσωπα, επιλέγει τα εργαλεία της κωμωδίας, που είναι ο σαρκασμός, ο γρήγορος ρυθμός, η έκπληξη, ο αιφνιδιασμός, οι ανατροπές κ.λπ.
Είναι οι κεντρικοί χαρακτήρες του έργου, ο Πεισθέτερος και ο Ευελπίδης, στην ουσία δύο ουτοπιστές όταν αποφασίζουν να εγκαταλείψουν τον κόσμο των ανθρώπων, θέλοντας να ιδρύσουν μια ιδανική πόλη; Δεν θα τους χαρακτήριζα ουτοπιστές, θα έλεγα πως είναι περισσότερο πραγματιστές. Θέλουν να φύγουν από μια κατάσταση που δεν τους ικανοποιεί. Θέλουν να απομακρυνθούν από μία πόλη όπου βασιλεύει η διαφθορά και ο κορεσμός και αναζητούν έναν καλύτερο κόσμο για να ζήσουν, μακριά από όλα αυτά. Δεν θα χρησιμοποιούσα επίσης τον όρο «ιδανική». Θέλουν να αλλάξουν τον τρόπο ζωής τους. Θέλουν να αλλάξουν τον τρόπο που κοιτάνε τον κόσμο και στη δική μας τη διασκευή αυτό το έχουμε ενισχύσει σαν δραματουργική κατεύθυνση. Στην ουσία αναζητούν έναν νέο βηματισμό, μια αλλαγή. Αυτό δεν τους κάνει ουτοπιστές, τους καθιστά δύο πρόσωπα αρκετά γειωμένα, που επιθυμούν να αλλάξουν τον τρόπο που στέκονται στην κοινωνία και να βρουν έναν άλλο τόπο ή έναν άλλο τρόπο για να υπάρξουν. Στη δική μας προσέγγιση, θέλουν να ξεφύγουν από τη διαφθορά. Αφού, λοιπόν, ιδρύουν αυτή τη νέα πόλη στους αιθέρες, με τη βοήθεια των πουλιών, παρατηρούμε μια σειρά από πρόσωπα που έρχονται από τον κόσμο των ανθρώπων προσπαθώντας να κερδίσουν κάτι από αυτή την κατάσταση και να την εκμεταλλευτούν. Έρχονται, λοιπόν, άτομα φιλόδοξα, ματαιόδοξα, που δεν τους απασχολεί το κοινωνικό σύνολο. Οι χαρακτήρες, στο τέλος, πετυχαίνουν κατά κάποιο τρόπο τον στόχο τους. Στον Αριστοφάνη υπάρχουν διαφορετικές απόψεις για το πώς κλείνει τελικά το έργο. Εμείς, στη διασκευή που έχουμε κάνει, έχουμε μετακινηθεί από αυτό και κλείνουμε με μια συμφιλίωση.
Ποιο είναι για εσάς το βαθύτερο μήνυμα του έργου; Δεν ξέρω αν θα χρησιμοποιούσα τον όρο «βαθύτερο μήνυμα». Αυτό που μοιάζει φαινομενικά οξύμωρο, αλλά είναι ωραίο να το δει κανείς από αυτή τη σκοπιά, είναι ότι ενώ μιλάμε συνέχεια για τα πουλιά, το πέταγμα, ότι αυτοί βγάζουν φτερά και πετάνε σε μια πόλη στους αιθέρες, στην ουσία αυτοί αναζητούν ένα άλλο βήμα. Και στο έργο υπάρχουν πάρα πολλά στοιχεία που έχουν να κάνουν με τον ουρανό, το πέταγμα και την αιώρηση, και ό,τι αυτά συμβολίζουν. Στην ουσία, μιλάμε για τον άνθρωπο και το πώς αυτός μπορεί να ξανασταθεί στα πόδια του όταν έχει χάσει τον προσανατολισμό του. Υπάρχει αυτή η αντίθεση, αυτό το δίπολο του «αέρα» και του «βηματισμού», που δημιουργεί μια πολύ ωραία σχέση. Αυτή την ποιητική σχέση προσπαθήσαμε και εμείς να αναδείξουμε.
Έχουν σχέση οι «Όρνιθες» με άλλες παραστάσεις που έχετε σκηνοθετήσει στο παρελθόν; Σίγουρα υπάρχουν κοινά νήματα, δραματουργικά μιλώντας. Εδώ, απλά, αρθρώνονται με έναν διαφορετικό τρόπο, με τους κώδικες της κωμωδίας. Το ενδιαφέρον που έχει ο Αριστοφάνης είναι ότι επιλέγει να μιλάει για τα σοβαρά και τα σημαντικά με έναν τρόπο πιο «ανάλαφρο». Αυτό δεν μειώνει την σημασία αυτών που λέει, όμως υπάρχει μια διαφορετικού τύπου πρόσβαση σε αυτά τα νοήματα. Συνάντησα, λοιπόν, και εδώ θεματικές τις οποίες έχω αγγίξει με άλλους τρόπους, σε άλλες παραστάσεις, αλλά εδώ είναι η πρώτη φορά που τις προσεγγίζω με αυτόν τον τρόπο.
Στην παράσταση υπάρχει έντονο και το τελετουργικό στοιχείο. Ήταν αυτή μια συνειδητή απόφαση εκ μέρους σας; Ναι, υπάρχει το τελετουργικό στοιχείο. Βασιστήκαμε σε μια πληροφορία που βρήκαμε, ότι ο Αριστοφάνης είχε μυηθεί στη φιλοσοφία του Ορφισμού, οπότε, με κάποιο τρόπο, έχει μπολιάσει το έργο με διάφορα στοιχεία της φιλοσοφίας αυτής. Εμείς αυτό το ενισχύσαμε παραπάνω, προσθέτοντας κάποιους ορφικούς ύμνους, οπότε τα χαρακτηριστικά αυτού του παράξενου σμήνους των πουλιών είναι και αυτή η επαφή με τη φύση και τα στοιχεία της, τα οποία αποτελούν στοιχεία του Ορφισμού. Έχει, λοιπόν, ενισχυθεί το τελετουργικό στοιχείο, και μέσω της μουσικής του Αλέξανδρου Κτιστάκη και μέσω των σκηνικών και των ενδυμασιών, που βέβαια υπάρχει, ούτως ή άλλως, μέσα στο έργο.
Πώς επεξεργαστήκατε τη μετάφραση του έργου από τον Τάσο Ρούσσο; Βασιστήκαμε στη μετάφραση του Τάσου Ρούσσου. Κάναμε αρκετές μετατροπές και προσθήκες, αφαιρέσαμε και κάποια πράγματα, κάναμε συμπτύξεις σκηνών, όπως χρειάστηκε και να επινοήσουμε και μέρος του κειμένου για κάποιες άλλες, ακριβώς γιατί κρίναμε (μαζί με την Έλενα Τριανταφυλλοπούλου, που κάναμε μαζί την διασκευή του έργου) ότι χρειάζεται να γίνει με κάποιο τρόπο προσβάσιμο στον θεατή του σήμερα. Ο θεατής δεν γνωρίζει πρόσωπα της εποχής εκείνης που αναφέρονται στο πρωτότυπο κείμενο, άρα τι νόημα θα είχε να ακούσει κάποιος ένα όνομα που δεν γνωρίζει; Ο Αριστοφάνης συνήθιζε να καυτηριάζει γεγονότα που συνέβαιναν εκείνη τη στιγμή που γραφόντουσαν τα έργα και παιζόντουσαν. Εμείς, λοιπόν, σήμερα καλούμαστε να βρούμε πώς αυτή η αμεσότητα (που υπάρχει στον πυρήνα του έργου) θα μπορούσε να μεταστοιχειωθεί και να διατηρηθεί ως κάτι άμεσο, που να έχει μια επαφή με το γίγνεσθαι, χωρίς όμως να είναι χυδαίο και φτηνό.
Είναι μια παράσταση όπου τα κοστούμια παίζουν σημαντικό ρόλο. Πώς καταλήξετε, μαζί με τον Πάρι Μέξη, σε αυτά που βλέπουμε τελικά στην παράσταση; Το πρώτο που κληθήκαμε να «λύσουμε» ήταν τα κοστούμια του Χορού. Είχαμε να κάνουμε με έναν Χορό πουλιών, που όμως τον υποδύονται άνθρωποι. Εκεί, λοιπόν, «απαντήσαμε» ότι το κοστούμι αυτό δεν θα πρέπει να κρύβει τον ηθοποιό, γιατί αυτό ενέχει κάτι το πολύ έντονα θεατρικό. Με αυτήν την ιδέα, φτιάξαμε τα κοστούμια και διατηρήσαμε από τα στοιχεία του πουλιού το ράμφος και το φτέρωμα, καταλήγοντας σε αυτά τα ιδιότυπα κράνη που φορούν τα πουλιά, που μοιάζουν με μεγάλα ράμφη, ενώ το κομμάτι του φτερώματος το «λύσαμε» τυπώνοντάς το πάνω στα κοστούμια. Αυτό μας βοήθησε πολύ ώστε να επινοήσουμε και να σκεφτούμε τρόπους μέσω της κίνησης, ώστε να αποδοθεί η αίσθηση του πετάγματος του πτηνού, ενός πουλιού που επιτίθεται. Αυτή ήταν η πρώτη κίνηση και αυτό καθόρισε και τα υπόλοιπα κοστούμια της παράστασης. Η επιλογή του να μην αποδώσουμε τα πουλιά ρεαλιστικά, μας έδωσε θεατρικές λύσεις που βοήθησαν και τον εμπλουτισμό της κίνησης. Η κινησιολογία της παράστασης, αντίστοιχα, ήρθε να καλύψει αυτό το κενό. Το σκηνικό, από την άλλη, είναι ένας μίνιμαλ χώρος. Έχω επιλέξει η δράση να λαμβάνει χώρα στις παρυφές ενός δάσους και με έναν εικαστικό τρόπο, καταφέραμε ο σκηνικός χώρος να είναι περισσότερο υποστηρικτικός στα κοστούμια της παράστασης και στις μάσκες και να μην τα επισκιάζει.
Η παράσταση έκανε πρεμιέρα στο Αρχαίο Θέατρο των Φιλίππων και η περιοδεία θα κάνει μία στάση, την Παρασκευή 9 και το Σάββατο 10 Αυγούστου, στο Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου. Πώς νιώθετε για αυτό; Νιώθουμε πολύ όμορφα που η παράσταση θα ανεβεί στην Επίδαυρο, υπό την έννοια ότι είναι ένα υπέροχο και πανέμορφο θέατρο, αλλά όχι με την έννοια ότι στα άλλα θέατρα όπου παίξαμε υπάρχει κάτι το υποδεέστερο. Ο κάθε χώρος έχει τη δική του ομορφιά και τη δική του ιδιαιτερότητα. Σίγουρα, είναι πολύ συγκινητικό που θα πάμε στην Επίδαυρο. Η ατμόσφαιρα εκεί είναι πολύ όμορφη. Το βλέπουμε, ωστόσο, αρκετά ψύχραιμα και γειωμένα. Η Επίδαυρος δεν παύει να είναι ένα θέατρο, όπου γίνονται παραστάσεις. Δεν είναι ένα μουσείο και αυτή είναι άλλωστε η ομορφιά της. Η περιοδεία συνεχίζει μετά από αυτή τη στάση στην υπόλοιπη Ελλάδα. Τον Σεπτέμβρη επιστρέφουμε στην Αθήνα, όπου θα γίνει μια σειρά από αρκετές παραστάσεις, σε διάφορες περιοχές. Η τελευταία παράσταση θα πραγματοποιηθεί στο θέατρο του Λυκαβηττού, όπου επίσης ανυπομονούμε να παίξουμε, στα τέλη του Σεπτέμβρη, πρώτον επειδή ο χώρος θα επαναλειτουργήσει και δεύτερον επειδή θα λειτουργεί πια και ως θέατρο.
15°
