«Ιφιγένεια η εν Αυλίδι»: τι θα δούμε στην Επίδαυρο

Το όνομα του Τιμοφέι Κουλιάμπιν χαράχτηκε στη μνήμη μας το 2018 το καλοκαίρι οπότε παρουσίασε στην Πειραιώς 260 τις βραβευμένες με Χρυσή Μάσκα «Τρεις αδελφές» του Τσέχοφ στη νοηματική γλώσσα. Όταν ήρθε η πρόταση να σκηνοθετήσει στην Επίδαυρο, δεν δίστασε. Βλέποντας την «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» ως ένα από τα πιο σύνθετα και ταυτόχρονα συναρπαστικά κείμενα της αρχαίας δραματουργίας κι έχοντας από χρόνια την επιθυμία να καταπιαστεί με το προτελευταίο έργο του Ευριπίδη, ο πρώην καλλιτεχνικός διευθυντής του Θεάτρου Red Torch στο Νοβοσιμπίρσκ, απόφοιτος της διάσημης Ακαδημίας Gitis και πλέον κάτοικος Βερολίνου, είχε βρει το έργο που θα σήμαινε την επιστροφή του στο Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, αυτή τη φορά στην κονίστρα του αργολικού θεάτρου.

Στο πλευρό του έχει ως μεταφραστή τον Παντελή Μπουκάλα, τον δραματουργό Roman Dolzhansky και ένα επιτελείο αξιόμαχων ηθοποιών. Τον ρόλο του τίτλου, της κόρης του Αγαμέμνονα (Νίκου Ψαρρά), που καλείται να γίνει θυσία στον βωμό της πολεμικής μηχανής των Αχαιών, επωμίζεται η Ανθή Ευστρατιάδου, η Μαρία Ναυπλιώτου αναλαμβάνει να ενσαρκώσει μια «τρομακτική», όπως της αποκαλύφθηκε, Κλυταιμνήστρα ενώ οι Θάνος Τοκάκης, Νικόλας Παπαγιάννης και Δημήτρης Παπανικολάου θα μπουν στα κοστούμια του Αχιλλέα, του Μενέλαου και του Πρεσβύτη αντίστοιχα.

Δεν είναι η πρώτη φορά που ο διακεκριμένος Ρώσος σκηνοθέτης καταπιάνεται με την αρχαία τραγωδία. Με την «Ηλέκτρα», άλλωστε, έκανε το ντεμπούτο του πριν από 12 χρόνια στη Μόσχα, με το Θέατρο των Εθνών. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, δηλώνει πως πρέπει να καταλάβει τους χαρακτήρες για τους οποίους μιλά ώστε να τους φωτίσει με σαφήνεια τόσο στο κοινό όσο και στους ηθοποιούς. «Πάντα επιδιώκω να βρω τις σχέσεις ανάμεσά τους και δεν τους αντιμετωπίζω σαν αρχαίους ήρωες, ως κάτι από το παρελθόν, αλλά προσπαθώ να τους βλέπω ως ανθρώπους που γνωρίζω ή που θέλω να γνωρίσω, όχι από τον κόσμο της φαντασίας αλλά από την πραγματική ζωή», μας έλεγε νωρίτερα σήμερα.

«Ιφιγένεια η εν Αυλίδι» από τον Τιμοφέι Κουλιάμπιν στο Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου

Στην προσέγγισή του, η βασική συνθήκη του έργου είναι ο πόλεμος. «Δεν βλέπουμε μάχες, αισθανόμαστε όμως τη μυρωδιά της σύρραξης που επίκειται. Όλα είναι έτοιμα: τα στρατεύματα, τα όπλα. Χρειάζεται μόνο μια μικρή ώθηση για να πάρει μπρος. Είναι ενδιαφέρον να δούμε πώς αυτό μεταφέρεται στο σήμερα. Στο έργο δεν υπάρχει το ερώτημα αν θα γίνει ο πόλεμος αλλά πότε. Αυτό θεωρώ πως είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα –ούτε καν το τίμημα–, το γεγονός ότι είναι κάτι πολύ φυσιολογικό. Θα περίμενε κανείς ότι στον 21^ο αιώνα ο πόλεμος δεν θα ήταν αποδεκτός· δεν θα έπρεπε να υπάρχει ούτως ή άλλως. Ωστόσο συμβαίνει. Ίσως δεν έχουμε πάρει ακόμα το μάθημά μας. Νομίζουμε πως έχουμε προχωρήσει σε μια καλύτερη ζωή. Αλλά η εμπειρία δείχνει ότι ο πόλεμος βρίσκεται πολύ πιο κοντά απ’ ότι φανταζόμαστε. Γι’ αυτό πρέπει να επιστρέφουμε σ’ αυτό το κείμενο που γράφτηκε πριν από χιλιάδες χρόνια. Για μένα όλα έχουν να κάνουν με τους μηχανισμούς του πολέμου, την πολιτική, το πώς στα ΜΜΕ το ψέμα γίνεται αλήθεια και η αλήθεια ψέμα…», δηλώνει εμφατικά.

Τον ιντριγκάρει να δουλεύει σε ένα περίφημο αρχαίο μνημείο, με ό,τι προκλήσεις μπορεί να συνεπάγεται μια τέτοια συνθήκη όσον αφορά τη διαμόρφωση του σκηνικού χώρου. Η αισθητική της παράστασης θα υπαινίσσεται αναφορές στη σύγχρονη εποχή αλλά χωρίς να ορίζεται επακριβώς η χώρα. «Θέλω, επίσης, να φέρει την ιδιαίτερη οπτική της γλώσσας, έτσι όπως προκύπτει από το κείμενο αλλά και από τον ρυθμό, την ατμόσφαιρα και τη μουσική. Όλα αυτά μας επιτρέπουν να δημιουργήσουμε μια συγκεκριμένη ατμόσφαιρα δράσης, εικόνες και συσχετισμούς. Είναι σημαντικό όταν βλέπει κάποιος την παράσταση, ακόμα κι αν δεν καταλαβαίνει το κείμενο, να βλέπει την εικόνα και να αντιλαμβάνεται τι συμβαίνει καθώς παρουσιάζεται σε ένα μεγάλο θέατρο για χιλιάδες θεατές».

Στα μάτια του η Ιφιγένεια είναι η κόρη ενός στρατηγού που τελικά δεν γνωρίζει ποιος είναι πραγματικά ο πατέρας της. Δεν θυσιάζεται για το καλό της πατρίδας, αλλά δολοφονείται. Παρούσα, όμως, σε όλη την παράσταση είναι με έναν τρόπο και η Άρτεμις, ως ένας μηχανισμός πίεσης που ταράζει τους χαρακτήρες και δεν μπορεί να τους αποτραβήξει από το πεπρωμένο τους. Για τον 40χρονο Ρώσο δημιουργό, η Ολύμπια θεά εκπροσωπεί την εξουσία που στην εποχή μας θα μπορούσε να έχει μια πανίσχυρη κυβέρνηση, στη δύναμη της οποίας κανείς δεν μπορεί να αντιταχθεί.

Ο μεταφραστής Παντελής Μπουκάλας για την «Ιφιγένεια εν Αυλίδι»

Το 407 π.Χ. και ενώ ο Χρυσός Αιώνας «βγάζει τη σκουριά του», καθώς η Αθήνα, η Σπάρτη και οι σύμμαχοί τους βυθίζονται στην φρίκη του Πελοποννησιακού Πολέμου, γράφει ο Ευριπίδης την «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» –ωστόσο δεν γνωρίζουμε αν το τέλος της τραγωδίας ανήκει στον μεγάλο ποιητή ή τον γιο του. Ο ίδιος πάντως έχει αναζητήσει καταφύγιο στην αυλή του Μακεδόνα βασιλιά Αρχέλαου, σε καιρούς κατά τους οποίους φιλόσοφοι «που ξανασκέφτηκαν βαθιά τα ανθρώπινα για να συζητήσουν για το πόσο περίπλοκο φαινόμενο είναι ο άνθρωπος, πόσο άγριες μπορεί να είναι οι φιλοδοξίες του, ακόμα κι όταν εμφανίζεται γλυκός», βρέθηκαν κυνηγημένοι.

«Ο Ευριπίδης μιλά εδώ κυρίως για τον πόλεμο» μας αναφέρει και ο μεταφραστής Παντελής Μπουκάλας, διευκρινίζοντας πως για τον μεγάλο τραγικό «ο πόλεμος είναι πτώματα, ήττα για όλους (νικητές και ηττημένους), αρπαγή γυναικών και δεν έχει απολύτως καμία δόξα και τιμή. Στο συγκεκριμένο έργο θα συμβεί ούτως ή άλλως γιατί δεν έχουμε τον από μηχανής θεό που θα φέρει τη λύτρωση. Ο στρατός έχει ήδη ετοιμαστεί να πολεμήσει. Μας τους παρουσιάζει να αθλούνται, να προπονούνται σωματικά και κυρίως ψυχικά. Η αποκαθήλωση των κορυφαίων ηρώων αρχίζει από τον Μενέλαο, αλλά αυτός που απογυμνώνεται είναι ο Οδυσσέας. Και οι δύο Ατρείδες συμφωνούν ότι πιο λαϊκιστής, δημαγωγός, οχλοκόπος, φιλόδοξος από αυτόν δεν υπάρχει. Προσοχή, μιλάμε για το φυλετικό μας πρότυπο, συνηθίζουμε να λέμε ότι είμαστε πολυμήχανοι σαν τον Οδυσσέα. Σήμερα γύρω μας έχουμε πολέμους οι οποίοι έχουν βαλτώσει. Δεν είμαστε και πολύ βέβαιοι ότι η παράτασή τους δεν οφείλονται απλώς στις ορέξεις των πολεμικών βιομηχανιών. Δηλαδή γίνεται ο άνθρωπος αναλώσιμο κρέας…», σημειώνει με νόημα.

Παραδέχεται πάντως ότι από την «αγία τριάδα» των αρχαίων τραγικών νιώθει πολύ κοντά στον Ευριπίδη με τον οποίο έχει ασχοληθεί περισσότερο. «Με δέος τον προσεγγίζω αλλά όχι με τον τρόμο που έχω για τον Αισχύλο. Όταν μεταφράζω αρχαίο κείμενο δεν χορηγώ στον εαυτό μου το άλλοθι της ιδιότητάς μου ως ποιητή. Δεν σημαίνει ότι έχω το δικαίωμα στην οκνηρία, να μεταφράζω χωρίς να “πολεμάω” με το κείμενο. Αν δεν ηττηθείς από τον αρχαίο λόγο, δεν υπάρχει περίπτωση να τον προσεγγίσεις», καταλήγει.

«Ιφιγένεια η εν Αυλίδι»: οι ηθοποιοί της παράστασης για τον Τιμοφέι Κουλιάμπιν

Συγκεκριμένος, ευγενής, πολύ διαβασμένος, ένας άνθρωπος συγκινητικός αποδεικνύεται για τους ερμηνευτές ο 40χρονος σκηνοθέτης. Μιλώντας για τη συνεργασία τους η Μαρία Ναυπλιώτου στέκεται στην «ενδιαφέρουσα ανάγνωσή του πάνω στο έργο» και στον κόσμο που δημιουργεί, «θέτοντας όρια αλλά και δίνοντας στους ηθοποιούς τρομερή ελευθερία να αναπνεύσουν, να αυτοσχεδιάσουν». Η ίδια παρότι έχει την τάση να δικαιολογεί την Κλυταιμνήστρα, αναζητώντας την καλή πλευρά της, εδώ, με την καθοδήγηση του Κουλιάμπιν, ανακαλύπτει «ένα τέρας, ένα πρόσωπο τρομακτικό, που όταν καταλαβαίνει τι έχει συμβεί είναι πια πάρα πολύ αργά».

Η Ανθή Ευστρατιάδου κάνει αναφορά στην ικανότητά του να ενώνει τους συνεργάτες του και να τους βοηθά να καταδυθούν σε άγριες ψυχικές περιοχές, ενώ στο προχώρημα στη σκέψη που φέρνει ο διάλογος ανάμεσα σε ξένους και Έλληνες δημιουργούς πάνω στην αρχαία ελληνική δραματουργία αναφέρονται Θάνος Τοκάκης και ο Νικόλας Παπαγιάννης.

Με τον Αγαμέμνονα, «έναν βαθιά συγκινητικό χαρακτήρα, ο οποίος στην πορεία γίνεται κι αυτός ένα τέρας γιατί η πολεμική μηχανή τους παρασέρνει όλους» παλεύει ο Νίκος Ψαρράς, ο οποίος δεν παραλείπει να επισημάνει το ανεκτίμητο «μεγάλο μυστικό» που ξέρει ο Ρώσος σκηνοθέτης: «ότι στην πρόβα πρέπει να είμαστε όλοι ίσοι, όποιο ρόλο και να ’χουμε στη δημιουργία αυτής της παράστασης. Γιατί μόνο τότε μπορείς να είσαι γόνιμος».

Το Φεστιβάλ Αθηνών και οι συνεργασίες με διεθνείς σκηνοθέτες

Η «γέφυρα ανταλλαγής» που ξεκίνησε από πέρσι με την «Μήδεια» του Φρανκ Κάστορφ και δίνει σε Έλληνες ηθοποιούς την ευκαιρία να συνεργαστούν με διεθνείς σκηνοθέτες πάνω σε αρχαία κείμενα κάτω από τη δική τους οπτική επιστρέφει και φέτος με μια νέα παγκόσμια πρεμιέρα στην Επίδαυρο. «Θέλουμε να ελπίζουμε ότι αυτή η συνεργασία μπολιάζει την ελληνική καλλιτεχνική κοινότητα με δημιουργικούς πόρους και προσφέρει στο κοινό την ευκαιρία να παρακολουθήσει παραστάσεις που δεν μπορεί εύκολα να δει κατά τη διάρκεια του χειμώνα» σημειώνει η καλλιτεχνική διευθύντρια του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, Κατερίνα Ευαγγελάτου.

Και ενώ επτά παραστάσεις της διοργάνωσης ταξιδεύουν ανά την Ευρώπη μετά τη φιλοξενία τους στο grape –την πλατφόρμα προβολής του ελληνικού θεάτρου που έκανε το ντεμπούτο της το 2023 με τη φιλοξενία 50 επαγγελματιών του θεάτρου από 27 χώρες στην Αθήνα–, δεν θα μπορούσε να μην τεθεί το ερώτημα για τις εξαγώγιμες προοπτικές της «Ιφιγένειας εν Αυλίδι».

«Φυσικά είναι επιθυμία μας η συγκεκριμένη παράσταση να ταξιδέψει, έχει όλες τις προδιαγραφές. Και παρότι δεν μπόρεσε να παρουσιαστεί στο φετινό πενθήμερο του grape, θα τη δουν καλεσμένοι από το εξωτερικό. Έχει ήδη προκαλέσει θερμό ενδιαφέρον. Όταν μια παραγωγή απασχολεί μεγαλύτερο αριθμό ηθοποιών και τεχνικών, η ομάδα είναι πιο δύσκολο να ταξιδέψει γιατί διεθνώς τα τελευταία χρόνια οι πόροι για τις τέχνες μειώνονται. Παρόλα αυτά η συγκεκριμένη είναι μία παραγωγή μη απαγορευτικών διαστάσεων. Ελπίζουμε ότι με την ανταπόκριση που ευελπιστούμε ότι θα έχει, θα συνεχίσει την πορεία της και δεν θα σταματήσει στον ελλαδικό χώρο».

Info:
«Ιφιγένεια εν Αυλίδι»
Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου, 5 & 6 Ιουλίου στις 21:00