Ιωσήφ Βιβιλάκη, πώς έγινε θέατρο σκιών η «Θυσία του Ιεφθάε»;

Το «Οθόνιον» (μπερντές) είναι μια επιστημονική και καλλιτεχνική ομάδα με έδρα την Αθήνα που πιστεύει στην αξία των παραδοσιακών σκηνικών πρακτικών και στο πνευματικό όφελος που μπορούν να αποφέρουν στο ευρύ κοινό που απευθύνονται. Ένας από τους βασικούς στόχους της ομάδας είναι η γνωριμία με τον θαυμαστό κόσμο του θεάτρου σκιών μέσα από τον πειραματισμό, τη δημιουργία και την ανασύσταση κειμένων ή παραστάσεων. Η ιστορία της ομάδας ξεκίνησε στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, με τη διδασκαλία ενός μαθήματος για το θέατρο σκιών το οποίο γινόταν από τον Ιωσήφ Βιβιλάκη σε συνεργασία με τον Καραγκιοζοπαίκτη Άθω Δανέλλη και πλαισιωνόταν από τον φοιτητή Νικόλα Τζιβελέκη. Η ομάδα πλαισίωσε με μεγάλη επιτυχία το 2017 την παράσταση Ο γάμος του Καραχμέτη του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (σκηνοθεσία Όλια Λαζαρίδου) με το δραμάτιον O Καραγκιόζης νεκροθάπτης, και έλαβε εξαιρετικές κριτικές. H παράσταση Φιλοθέη η αρχοντοπούλα των Αθηνών (2019) επαινέθηκε ομόφωνα από τη θεατρική κριτική για την ανανέωση και τη νέα εποχή που έφερε στο θέατρο σκιών, ενώ η παράσταση Σπανός συμμετείχε με επιτυχία στον κύκλο εκδηλώσεων «Όλη η Ελλάδα ένας πολιτισμός» το 2021. Το 2022 διοργάνωσε την επιστημονική ημερίδα Το πατριωτικό δράμα στο θεάτρο σκιών στην οποία παρουσιάστηκε για πρώτη φορά η παράσταση Μακρυγιάννης (σε συνεργασία με το Μουσείο Νεότερου Πολιτισμού στην Πλάκα).

Φέτος, το Οθόνιον παρουσιάζει ένα σπάνιο αριστούργημα, τη Θυσία του Ιεφθάε, ένα έργο που αγγίζει την αρχαία τραγωδία μέσα από μία Βιβλική ιστορία με στοιχεία σουρεαλισμού και όλα αυτά μέσα από ένα οθόνιον, με υπέροχες έγχρωμες φιγούρες δια χειρός Γιώργου Κόρδη. Ο Ιωσήφ Βιβιλάκης, η ψυχή και εμπνευστής της ομάδας, μας έβαλε στον κόσμο της παράστασης η οποία ξεκινάει στις 26 Σεπτεμβρίου στο Θέατρο Καλλιρόη.

Μίλα μου λίγο για το έργο. Τι ήταν αυτό που σε συγκίνησε και αποφασίστηκε να γίνει θέατρο σκιών;
Η Θυσία του Ιεφθάε είναι ένα αριστούργημα που γνωρίζουν μόνο ειδικοί φιλόλογοι, οι οποίοι στις σπουδές τους κάπου θα διάβασαν για τον Δαπόντε, τον συγγραφέα που είχε δεσπόζουσα θέση τον 18ο αιώνα. Το πρώτο στοιχείο που με συγκίνησε είναι πως το κείμενο γράφεται μέσα στη φυλακή. Αυτό το ξεχωριστό έργο δημιουργείται σε στιγμές αποκλεισμού και μοναξιάς. Ο Δαπόντες, για να δραπετεύσει από την απομόνωση, επινοεί να αφήσει το φυλακισμένο σώμα του και να ταξιδέψει στον χρόνο. Στην πορεία του συναντά τον Ιεφθάε και καταγράφει όσα είδε και έζησε, το τάμα που έκανε στον θεό (αν νικήσει στον πόλεμο να θυσιάσει τον πρώτο που θα δει από το σπίτι του), τη συνάντηση με τη θυγατέρα του, με αποκορύφωμα τη θυσία της κόρης, η οποία αυτοπροσφέρεται. Προσωπικά, είχα ασχοληθεί με το έργο του αναζητώντας τη θεατρικότητά του στην έρευνα που έκανα για τη μεταβυζαντινή ρητορική και αποτυπώθηκε στο βιβλίο Το κήρυγμα ως performance (Αρμός 2013). Τότε διαπίστωσα τις αρετές του κειμένου και μάλιστα το εκτίμησα ως ένα είδος κηρυγματικού δράματος. Ο Δαπόντες αξιοποιεί τους μηχανισμούς που αποσκοπούν στη μείωση του αφηγητή, προκειμένου να απευθυνθεί στον θεατή σκηνών με έντονη δράση. H ιδέα της θεατρικότητας δεν έπαυσε ποτέ να ισχύει στη μεταβυζαντινή Ανατολή και μάλιστα ήταν σε στενή σύνδεση με τις σπουδές ρητορικής και την υποκριτική που οφείλει να έχει ένας κήρυκας στην παρουσίαση μιας ιστορίας από άμβωνος. Μην ξεχνάμε τον σπουδαίο αρχαιογνώστη άγιο Ευστάθιο Θεσσαλονίκη, ο οποίος τον 12ο αιώνα θεωρεί τον ηθοποιό «αρετής απάσης διδάσκαλον». Η θεατρική λογική φθάνει στον 18ο αιώνα και ο Δαπόντες είναι ένας από εκείνους τους λογίους που τολμά και πειραματίζεται με την τραγωδία σε μια εποχή που δεν υπήρχαν επίσημα θέατρα, όπως στη δυτική Ευρώπη, αλλά υπήρχε θέατρο σκιών. Βρισκόμαστε στην οθωμανική αυτοκρατορία και το θέατρο σκιών ήταν κυρίαρχη μορφή ψυχαγωγίας. Από αυτή την πλευρά σκέφτηκα ότι θα είχε ενδιαφέρον να ερευνήσουμε την παρουσίαση του έργου μέσα από την παραδοσιακή τέχνη του Καραγκιόζη. Το συζήτησα με τους συνεργάτες μου και ενθουσιάστηκαν με το εγχείρημα και κάπως έτσι φτάσαμε στην παράσταση.

Ο συγγραφέας Καισάριος Δαπόντες τι γλώσσα χρησιμοποιεί και πώς μεταφέρεται αυτή στην παράσταση;
Ο Καισάριος Δαπόντες, κατά κόσμον Κωνσταντίνος (1713-1784) ήταν ένας κοσμοπολίτης με παιδεία κοσμική και εκκλησιαστική που έλαβε στη Σκόπελο, στην Κωνσταντινούπολη και το Βουκουρέστι. Ανήκει σε εκείνη τη μεγάλη ομάδα θα έλεγα δασκάλων του Γένους που γρἀφουν για την κοινή ωφέλεια, σε λαϊκή γλώσσα (με ορισμένα λόγια στοιχεία), ώστε να είναι κατανοητοί από τους ελληνόφωνους ορθόδοξους. Έζησε στη Βλαχία αλλά στα 35 του χρόνια φυλακίζεται, χάνει γυναίκα και παιδί, εγκαταλείπει τα εγκόσμια και μονάζει στη Μονή Ξηροποτάμου, στον Άθωνα. Ο Δαπόντες είναι ένας εξαιρετικός storyteller που λατρεύει τη στιχουργία και όπως λέει ο Φάνης Κακριδής «το έργο του δε γίνεται να διαβαστεί χωρίς πολλά χαμόγελα, αλλά και που ο ίδιος χαμογελώντας θα έγραφε». Ουσιαστικά αναγνωρίζεται η αξία του τις τελευταίες δεκαετίες χάρις στην επανέκδοση των έργων του από τον Άλκη Αγγέλου (Κήπος Χαρίτων) και τον Γ.Π. Σαββίδη (Θυσία του Ιεφθάε και Ιστορία Σωσσάνης) και την επανεκτίμησή του από κριτικούς, όπως ο Νάσος Βαγενάς. Τον απασχολεί το μήνυμά του να φθάσει σε όλους, για αυτό η γλώσσα του είναι απλή ώστε να είναι κατανοητή και στους «αμαθείς». Είναι πολύ πιθανόν ο Μποστ να έχει μαθητεύσει στα κείμενα του Δαπόντε, γιατί διαβάζοντας τους στίχους του ανακαλύπτεις ποιητικές συγγένειες. Στην παράσταση ακούγεται ατόφιος ο λόγος του και έτσι θα έχουμε μια ευκαιρία να τον αξιολογήσουμε εκ νέου.

Ποια είναι η φιλολογική αξία του έργου και ποια η λαϊκότητά του; Και πώς προσφέρονται αυτά σε ένα σημερινό κοινό;
Ο Δαπόντες στην ουσία είναι ένας πολυγραφότατος συγγραφέας που έχει εκπληκτική δεξιότητα να ιστορεί τα πάθη των ηρώων του που έρχονται μέσα από μύθους και θρύλους, από τη Βίβλο και την παράδοση, από τα παραδοσιακά τραγούδια και μοιρολόγια. Και τι δεν έγραψε: πεζά και ποιητικά, ακολουθίες, συναξάρια, ύμνους, παρωδίες, αυτοβιογραφικά, εμπνεόμενος είτε από βιβλία που έχει διαβάσει είτε από προφορικές ιστορίες που έχει ακούσει. Πολύ εύστοχα ο Σαββίδης αναλογιζόμενος το επώνυμό του τον έχει χαρακτηρίσει «άνθρωπο-γέφυρα» που ενώνει Ανατολή και Δύση, τη λογιοσύνη με την παράδοση και τη νεωτερικότητα. Ωστόσο, η Θυσία του Ιεφθάε έχει μια ξεχωριστή θέση στις συγγραφές του γιατί μας προσφέρει τη δική του τολμηρή ποιητική εκδοχή για το αρχαίο δράμα, θα πρέπει να γνώριζε την Ιφιγένεια εν Αυλίδι, και ίσως άλλες εκδοχές της ιστορίας που ήταν γνωστές στην Ευρώπη. Στο έργο του ο Δαπόντες αξιοποιεί τον διάλογο, εντάσσει θεατρικές συμβάσεις, όπως σκηνικές οδηγίες, υπάρχει υλικό από επιθαλάμια άσματα που συμπλέκονται με νεκρικά λαϊκά τραγούδια και την τελετουργική παράδοση θρήνων κοριτσιών. Όλος αυτός ο πλούτος της προφορικής παράδοσης αναδεικνύεται στην παράσταση και έχουμε εργαστεί με σεβασμό στην ποιητική διάσταση του κειμένου. Σκοπός μας είναι να βιώσει ο θεατής την παραμυθία, την κάθαρση μέσα από την τραγικότητα τους πένθους, σε μια επιτέλεση που και ο Καραγκιόζης έχει θέση.

Η Θυσία του Ιεφθάε είναι, στην ουσία μια Βιβλική ιστορία αλλά έχει και στοιχεία αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Πώς συνυφαίνονται όλα αυτά με τη θεατρικότητα του μπερντέ;
Η υπόθεση εμπνέεται από τους Κριτές της Παλαιάς Διαθήκης αλλά είναι απελευθερωμένη από τη Βίβλο εισάγοντας παγανιστικά στοιχεία. Η σκηνή του θεάτρου σκιών έχει μεγάλη δύναμη ενσωμάτωσης των πάντων. Είναι γνωστό από το ρεπερτόριο ότι δεν υπάρχει θέμα που να μην μπορεί να παρουσιαστεί στον μπερντέ. Στο έργο μας αφομοιώνονται δομικά στοιχεία του αρχαίου δράματος. Ο Δαπόντες γράφει στη λογική της αρχαίας τραγωδίας, ακολουθώντας τον Αριστοτέλη και δημιουργώντας έναν πρωταγωνιστή που οδηγείται από την ευημερία στην καταστροφή του, λόγω μια αστοχίας που είναι υπαίτιος. Στο εγχείρημά του έχουμε και την προσθήκη ενός Χορού. Η κόρη ανεβαίνει για ένα δίμηνο στο βουνό, προτού θυσιαστεί. Εκεί, τη συνοδεύουν οι φίλες της, η δική της κοινότητα. Τα κορίτσια λειτουργούν ως Χορός που αφουγκράζεται τον πόνο της ηρωίδας μακριά από την κοινωνία και τα αντρικά βλέμματα. Μέσα στην ελευθερία της φύσης και την ασφάλεια της συντροφιάς η μικρή πρωταγωνίστρια αποκτά αυτοσυνειδησία και την πλαισιώνουν σε αυτή την πορεία μετάβασης προς τον θάνατο οι αδελφές της, θηλυκές οντότητες, ένας δεύτερος Χορός από Νύμφες, Χάριτες και Σειρήνες. Όλα αυτά τα πλάσματα συμπάσχουν και τη βοηθούν να συμφιλιωθεί με τον θάνατο, μακριά από τα αντρικά βλέμματα. Στην παράσταση αναδεικνύουμε τα χορικά μέρη, ακολουθώντας, όπου υπάρχουν οδηγίες για τη μελοποίηση από τον συγγραφέα. Από τη δική μας πλευρά όλοι οι συντελεστές ερχόμαστε με λιτότητα να αναδείξουμε την τραγική ιστορία με εντελώς χειροποίητα μέσα με αποτέλεσμα να συνυπάρχουν αρμονικά τα επί μέρους στοιχεία του έργου.

Το έργο θα παίζεται με την «κλασική» εκφορά των καραγκιοζοπαιχτών; Εννοώ αντρικές φωνές για όλους τους ρόλους, κωμικά στοιχεία κλπ;
Όλες οι φιγούρες θα ζωντανέψουν στη σκηνή δια της αλλαξοφωνίας, όπως έκαναν παλιά ο Σπαθάρης και ο Γιάνναρος. Πίσω από τον μπερντέ παίζει ο εξαιρετικός αρχιμάστορας του θεάτρου σκιών Άθως Δανέλλης μαζί με τον άξιο εκπρόσωπο της νέας γενιάς καραγκιοζοπαικτών Νίκο Τζιβελέκη, ενώ τους υποστηρίζει από κοντά η Κατερίνα Μιχαλάκη, η οποία ερμηνεύει και το τραγούδι της μητέρας στην παράσταση. Οι δύο παίκτες μοιράζονται δεκαπέντε ρόλους, αντρικούς και γυναικείους, μεταξύ αυτών, τον Ιεφθάε, την κόρη, τη μάνα, Εβραίους προεστούς και τους Χορούς παρθένων, Χαρίτων και Νυμφών και Σειρήνων. Τα κωμικά στοιχεία είναι περιορισμένα, γιατί εδώ έχουμε μια τραγωδία η οποία συνυφαίνεται με την προσωπική περιπέτεια του συγγραφέα: το 1748 που γράφει το έργο βρίσκεται φυλακισμένος στην Κωνσταντινούπολη. Ωστόσο, στο κείμενο υπάρχει ειρωνεία και ένα λεπτό χιούμορ, ιδίως στο πρώτο μέρος που λειτουργεί εισαγωγικά για την υπόθεση του έργου.

Οι φιγούρες που έχω δει ξεπερνούν την κλασική φόρμα «του Καραγκιόζη» και γίνονται πιο εξαϋλωμένες μορφές με σαφή τα στοιχεία αγιογραφίας. Μίλησέ μου για αυτό καθώς και για τα σκηνικά.
Έχουμε την ευλογία να είναι μαζί μας ο σπουδαίος ζωγράφος,, αγιογράφος και δάσκαλος Γιώργος Κόρδης, ο οποίος δημιούργησε όλες τις φιγούρες και τα σκηνικά. Αυτό είναι ένα στοιχείο που διαφοροποιεί την παράσταση από τις προηγούμενες εργασίες που παρουσιάσαμε με την ομάδα μας. Ο Κόρδης βασίζεται στην εικαστική παράδοση του θεάτρου σκιών, κράτησε τα περιγράμματα και άντλησε στοιχεία από τις Κυκλαδικές και Μινωικές τοιχογραφίες αλλά και από τον κώδικα της βυζαντινής ζωγραφικής, ιδίως στα σκηνικά οικοδομήματα αλλά και στις λεπτές αέρινες θηλυκές μορφές.

Στην παράσταση οι φιγούρες θα φαίνονται σαν μαύρες σκιές ή θα είναι διαφανείς ώστε να φαίνεται το χρώμα;
Σε όλη την παράσταση κυριαρχεί το χρώμα, αφού οι φιγούρες βασίζονται στην αρχαία χρωματική κλίμακα του Πολυγνώτου. Χοντροκόκκινο, ώχρες, άσπρο και μαύρο με τα παράγωγά τους καθορίζουν τις μορφές των ηρώων. Στην αρχή έγιναν κάποια σχέδια διάτρητα μαύρα για χαρτόνι αλλά επιλέχθηκε η χρωματιστή προσέγγιση με βασικό υλικό τη ζελατίνα. Ομολογώ πως όταν πρωτοείδα τις φιγούρες και τα σκηνικά να φωτίζονται από τους γλόμπους της σκηνής η εμπειρία ήταν αποκαλυπτική γιατί έβλεπα τα χρώματα της ζωγραφικής του Κόρδη να χορεύουν.

Η μουσική της παράστασης τι θα είναι ακριβώς;
Ένας διάλογος μεταξύ Ανατολής και Δύσης με κυρίαρχη την ανθρώπινη φωνή. Μέσα από τη μουσική και τις θρηνητικές επιτελέσεις εκφράζονται η αγωνία και τα συναισθήματα λύπης, ενώ εκτονώνονται τα συγκινησιακά φορτία που κατακλύζουν τα πρόσωπα του έργου. Οι φίλες της κόρης δεν συμπάσχουν διανοητικά αλλά και σωματικά και επικαλούνται τα σύννεφα και τα ποτάμια να δώσουν δάκρυα για να κλάψουν. Υπάρχει μια βιαιότητα στον θρήνο με αυτοτραυματισμούς που οδηγούν σε παροξυσμό τις ευάλωτες ανήλικες υπάρξεις. Όλος αυτός ο ψυχισμός που πλαισιώνεται με δυνάμεις της φύσης και θεότητες εκφράζεται με τη δύναμη της μουσικής. Στην παράσταση η δομή του κειμένου μας οδηγεί σε νέους δρόμους εξερεύνησης με τους τελετουργικούς θρήνους, τα μοιρολόγια, τα χορικά μέλη, τα τραγούδια της κόρης και του πατέρα που ερμηνεύονται εξαίσια από την υψίφωνο Τζίνα Φωτεινοπούλου και τον τραγουδιστή της καθ᾽ ημάς Ανατολής Θεολόγο Παπανικολάου, που υπογράφει και τη μουσική της παράστασης. Οι δύο ερμηνευτές συνοδεύονται από τον δεξιοτέχνη του τσέλου Γιώργο Ταμιωλάκη.

Ποια η σημασία του συγκεκριμένου έργου στο ρεπερτόριο του Οθόνιον;
Συνεχίζουμε να παρουσιάζουμε κείμενα τα οποία είναι πρωτότυπα ή άγνωστα στο ευρύ κοινό. Με τη Θυσία του Ιεφθάε ανανεώνουμε το ρεπερτόριο της ομάδας, ενώ πειραματιζόμαστε με τη μουσική που μας παραπέμπει στην όπερα και σε ένα πάντρεμα ανατολικών και δυτικών στοιχείων. Η παρουσία των μουσικών εμπλουτίζει την παράσταση με ένα ιδιαίτερο ύφος και μια μοναδική εκφραστικότητα. Το αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό, αφού έχουμε μια συλλειτουργία του μπερντέ και της μουσικής επιτέλεσης, ενώ ταυτόχρονα προκαλείται ένας διάλογος των δύο μερών, προκειμένου να έχουμε σκηνικό σώμα. Στην παράσταση δεν έχουμε απλώς τα τυπικά τραγούδια του θεάτρου σκιών αλλά νέες πρωτότυπες συνθέσεις που αποδίδονται με δύναμη και σπαραγμό από τους performers. Σκοπός μας είναι να παρακινήσουμε το κοινό και να γνωρίσουμε όλοι μας τον άγνωστο θεατρικό Δαπόντε και το πολύμορφο έργο του.

Info
Το έργο θα παρουσιάζεται από τις 26 Σεπτεμβρίου και μέχρι τις 13 Οκτωβρίου.
Θέατρο Καλλιρόης, Καλλιρόης 10
Ώρα έναρξης: απογευματινή 18.00, Βραδινή: 21.00
Σεπτέμβριος: Πέμπτη 26, Παρασκευή 27, Σάββατο 28 (διπλή παράσταση), Κυριακή 29 (διπλή παράσταση)
Οκτώβριος: Πέμπτη 3, Παρασκευή 4, Κυριακή 6 (διπλή παράσταση), Πέμπτη 10, Παρασκευή 11, Σάββατο 12, Κυριακή 13 (διπλή παράσταση)
Προπώληση εισιτηρίων στο more.com