Έλλη Παπακωνσταντίνου, γιατί η απώλεια μας απελευθερώνει;

Ένα δημοσιογραφικό στούντιο-σημείο συνάντησης για μια συνέντευξη με φιλοσοφικό περιεχόμενο, πλάι σ’ ένα δωμάτιο παιδικό μ’ ένα μεγάλο τραπέζι που «γεννά» εικόνες. Ένα λιβάδι φωτεινό σπαρμένο με ζευγάρια γυναικείων μορφών –μανάδες φροντιστικές με τις θυγατέρες τους–, που όμως θα βυθιστεί στο σκοτάδι, τον καπνό, τα σκουπίδια και την εξαθλίωση. Ένα μικρό κορίτσι που, αρπαγμένο από ένα βλέμμα στιγμιαίο σ’ ένα λουλούδι, βυθίζεται στα έγκατα της γης απ’ όπου θ’ αναδυθεί, αλλαγμένη πλέον, γυναίκα. Ο κόσμος της εποχής μας κι αυτός του μύθου, η επικράτεια του «πάνω κόσμου» και το βασίλειο του θανάτου συναντιούνται στη σύγχρονη όπερα «Περσεφόνη» που παρουσιάζουν η σκηνοθέτις Έλλη Παπακωνσταντίνου και ο συνθέτης Δημήτρης Μαραγκόπουλος.

Στη σκηνή στον ρόλο του τίτλου, αιθέρια κι αισθαντική, η μονωδός Άννα Αναστασία Σμέρου, η απελπισμένη Δήμητρα της Σαβίνας Γιαννάτου, ο Αλκιβιάδης Κωνσταντόπουλος ως Ερμής και ο Ίλυα Αγκάερ ως Πλούτωνας ενώνουν το τραγούδι και τον λόγο τους με φωνές από την Ινδία, τη Μογγολία, το Θιβέτ, το Μπαλί και τη Μεσόγειο αλλά και με απόκοσμους, συγκινησιακά φορτισμένους ηλεκτρονικούς και οργανικούς ήχους. Μια παράσταση για την «αέναη, μυστική σχέση ζωής και θανάτου» που θα συναντήσει για πρώτη φορά το κοινό την 1^η Φεβρουαρίου στην αίθουσα Αλεξάνδρα Τριάντη του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, πριν ακολουθήσει τις γεωγραφικές συντεταγμένες του μύθου που την ενέπνευσε για την Ελευσίνα και το Σινέ Ελευσίς το τελευταίο Σαββατοκύριακο του μήνα.

«Όταν σκέφτομαι την Περσεφόνη πάντοτε μου έρχεται στο μυαλό μία ζεστασιά και φως. Ίσως γιατί η Δήμητρα είναι ο ήλιος, το φως όπως και η κατάδυση στον κάτω κόσμο. Γενικά, όμως, θεωρώ ότι είναι ένας φωτεινός μύθος, με την έννοια ότι δεν υπάρχει τέλος, αλλά μια αέναη μεταμόρφωση, μια θεϊκή πνοή που διαπερνά όλη την ύπαρξη» μου λέει η Έλλη Παπακωνσταντίνου, που συνέλαβε το εγχείρημα ενώ υπογράφει και το λιμπρέτο.

Γνωστή για την έρευνά της στους μύθους και τους κλασικούς μέσα από ένα πρίσμα που θέτει στο επίκεντρο το φύλο και το πολιτικό και ποντάρει σ’ένα πολυμεσικό λεξιλόγιο έκφρασης, η δημιουργός με τη διεθνή πορεία ξεκίνησε να γράφει το έργο στις βιβλιοθήκες του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ όπου βρέθηκε με το βραβείο Fulbright το 2019. Το ενδιαφέρον της για τον Σουφισμό και τους προσωκρατικούς φιλοσόφους και η έρευνά της στα αποκρυφιστικά κείμενα την οδήγησαν στην Κόρη με τον διχασμένο βίο. Και ήταν φυσικά και η σταθερή αγάπη της για τις γυναίκες ηρωίδες και η προτίμησή της να διαβάζει τους αρχαίους μύθους με φεμινιστική ματιά.

«Πρότεινα στον κ. Μαραγκόπουλο να ασχοληθούμε με την Περσεφόνη γιατί η αρχαία ελληνική γραμματεία δεν την παρακολουθεί στην πορεία της. Δεν έχουμε καταγεγραμμένη τη διαδρομή της στον κάτω κόσμο. Αυτό με γοήτευσε περισσότερο. Ήθελα να εξερευνήσω αυτή την περιοχή του θανάτου» διευκρινίζει.

Η συνέντευξη της Έλλης Παπακωνσταντίνου για την όπερα «Περσεφόνη»

Τι είναι για σας η Περσεφόνη;

Η Κόρη στην “Περσεφόνη” είναι ο σπόρος που θα ανθίσει μέσα στη Γη. Η Δήμητρα είναι η εκδοχή της αρχαιότερης θεάς Γαίας. Πλήττεται και αδικείται από τη βία ενάντια σε όλες τις θηλυκότητες, την εκμετάλλευση των αδυνάμων και των ζώων, τον αποστραγγισμό των χυμών της. Ο Πλούτων είναι ο μεγάλος Όφις που καθρεπτίζεται στην κόρη του ματιού της Κόρης. Κι ο Ερμής, ο ψυχοπομπός που διαπερνάει όλες τις διαστάσεις.

Στο επίκεντρό της «Περσεφόνης» μου, βρίσκεται η θηλυκότητα, που θα ανθίσει ως μαλακή δύναμη από τα βάθη του γίγνεσθαι. Όταν μιλώ για θηλυκότητα δεν αναφέρομαι μόνο στην έμφυλη ταυτότητα, αλλά σε οτιδήποτε έχει εδαφικοποιηθεί, στα ζώα, στα φυτά, τη γη, τις χώρες που έχουν κατακτηθεί με βίαιο τρόπο.

Στον συγκεκριμένο μύθο διαβάζω μια νέα δυνατότητα. Εκεί που καταστρέφονται όλα, η ζωή σε ατομικό αλλά και σε συλλογικό επίπεδο (οι σοδειές, η φύση κλπ), εκείνη τη στιγμή μπορεί να αναδυθεί ένας νέος σπόρος σκέψης και πνεύματος. Νομίζω ότι διανύουμε μια τέτοια μεταβατική περίοδο, με πολύ αρνητικούς κραδασμούς και τρομακτικές κρίσεις, όπου όμως έχει αρχίσει να διαφαίνεται αυτή η υπόσχεση της θηλυκότητας.

Έχει χυθεί πολύ μελάνι σε σχέση με την ερμηνεία του εν λόγω μύθου. Ποιες απόψεις σχετικά καθοδήγησαν τη δική σας ανάγνωση;

Πάρα πολλές με επηρέασαν και από εκεί και πέρα έφτιαξα ένα δικό μου μονοπάτι σκέψης. Από τον Όμηρο, ο οποίος μας δίνει την πρώτη καταγραφή του σε ποιητική μορφή, τον Εμπεδοκλή και τους προσωκρατικούς (οι οποίοι είναι πιο κοντά στις αποκρυφιστικές σχολές και σ’ αυτόν τον τρόπο θέασης και εμπειρίας του κόσμου) μέχρι σύγχρονους ακαδημαϊκούς, όπως η φιλόσοφος Δωροθέα Ολκόφσκι η οποία επιχειρεί μία ανάγνωση μέσα από το σκότος και το φως, το κλείστρο της μηχανής, για να μιλήσει για τον αέναο κύκλο της ζωής, του θανάτου και της αναγέννησης. Στην παράσταση αναφέρομαι, επίσης, στον Αντρέας Βέμπερ, έναν σύγχρονο φιλόσοφο ο οποίος έχει αναπτύξει την θεωρία της ερωτικής οικολογίας. Λέει, δηλαδή, ότι είμαστε κομμάτι της φύσης, δεν μπορούμε να την αποφύγουμε, ακόμα και αν ζούμε αποκομμένοι από αυτή, οπότε ερχόμαστε διαρκώς σε επαφή με τον θάνατο. Πεθαίνουμε και ξαναγεννιόμαστε με κάθε αναπνοή και είμαστε συνδεδεμένοι με όλα τα στοιχεία γύρω μας. Ίσως, με έναν τρόπο, προσπαθεί να αποκαταστήσει το ταμπού που αποτελεί για τον δυτικό άνθρωπο ο θάνατος.

Η παράσταση όντως ξεκινά αλλά και καταλήγει σε ένα στούντιο, με μια συνέντευξη στην οποία ακούμε σε lip synching τον λόγο του Αντρέας Βέμπερ. Τι υπαγόρευσε αυτή την επιλογή και σε τι στοχεύει;

Με ενδιέφερε πολύ το ότι είναι βιολόγος και η φιλοσοφική του στάση διέπεται από τους νόμους της φύσης. Τοποθετεί τον άνθρωπο μέσα στο σύμπαν, στο είναι που λέγεται ύπαρξη, την οποία αντιμετωπίζει ολιστικά. Βλέπει, δηλαδή, τον άνθρωπο ως μέρος ενός (οικο)συστήματος σκέψης και πνοής. Μέσα από αυτήν την ροή αναφέρεται και στον Πλάτωνα, ο οποίος στο «Συμπόσιο» μιλάει για τον έρωτα ως μία ουσία που συνδέει και διέπει όλη τη ζωή. Με αφορμή τον Πλάτωνα και αυτή την ερωτική ισορροπία στην ύπαρξη, την ερωτική όσμωση όλων των στοιχείων που πεθαίνουν και αναγεννώνται διαρκώς, διατυπώνει τη θεωρία περί ερωτικής οικολογίας.

Ο Βέμπερ, και το ακούμε και στην παράσταση, αναφέρει ότι έχουμε την «καχυποψία του θανάτου». Πιστεύετε ότι δεν τον κατέχουμε πραγματικά, δεν τον ενσωματώνουμε στις πολιτιστικές μας παραδόσεις;

Υπάρχουν, βέβαια, πολλές διαφορετικές παραδόσεις, αλλά ναι, θεωρώ ότι δεν τον ενσωματώνουμε, τον φοβόμαστε. Φυσικά, οι κοινωνίες που είναι κοντά στη φύση έχουν άλλη σχέση με τη γη, άρα και με τον θάνατο. Η γη μάς διδάσκει τον θάνατο. Ο γεωργός είναι πιο συμφιλιωμένος μαζί του απ’ ότι ο κάτοικος μιας μεγάλης πόλης. Υπάρχει μία δυσπιστία απέναντι στον θάνατο και στην ήττα, δηλαδή την απώλεια. Εμένα με ενδιαφέρει η απώλεια, έχω μεγαλύτερη δυσπιστία απέναντι στη νίκη. Η νίκη δίνει μια αλαζονεία, ενώ η απώλεια σε απελευθερώνει. Όταν τα έχεις χάσει όλα, αισθάνεσαι πιο ελεύθερος από ποτέ ίσως. Εκεί βρίσκεται ο σπόρος για να πετάξεις πιο εύκολα σε άλλες περιοχές, χωρίς να φοβάσαι τι θα σκεφτούν οι άλλοι ή αν αυτό που κάνεις είναι συνεπές με το παρελθόν ή με τις αρχές σου. Γιατί γεννάει διαρκώς κάτι καινούργιο η ήττα. Ο μύθος της Περσεφόνης ακολουθεί το μονοπάτι της ήττας και της απώλειας, είτε αυτό λέγεται πένθος είτε θάνατος, το οποίο οδηγεί στην αναγέννηση. Δεν πρέπει, όμως, να σκεφτόμαστε την αναγέννηση με όρους επιτυχίας –ότι πονάμε τώρα αλλά στον επόμενο τόνο θα πάψουμε π.χ. να έχουμε οικονομικά προβλήματα. Αφορά τη βαθύτερη έννοια της διδαχής, το ότι αλλάζουμε, πηγαίνουμε πιο βαθιά και, με αυτή την έννοια, βιώνουμε έστω στιγμιαία μια ελευθερία.

Μιλήστε μας για την πλοκή του έργου.

Είναι μία τρίπρακτη όπερα. Στο ξεκίνημα παρακολουθούμε την Περσεφόνη ως δημοσιογράφο να υποδέχεται τον Πλούτωνα-φιλόσοφο και να συνομιλούν σε σχέση με τον θάνατο και τη ζωή. Κάπου εκεί υπεισέρχεται ο μύθος, με το κορίτσι Περσεφόνη που σκύβει και πιάνει έναν νάρκισσο –δεν είναι τυχαία η επιλογή του λουλουδιού γιατί συμβολίζει και την εποχή του καθρέφτη, της εφηβείας, της παιδικότητας, πριν το πέρασμα στον έτερο, στον μικρό θάνατο του να παραδίνομαι στην δύναμη του άλλου. Σηκώνει, λοιπόν, αυτό το λουλουδάκι και ο Πλούτωνας από τα βάθη της Γης καθρεπτίζεται στην κόρη του ματιού της Κόρης, σ’ αυτά τα αθώα μάτια, και την αρπάζει.

Το δεύτερο μέρος, οπότε βρίσκονται στον Κάτω Κόσμο, αποτελεί μια σπουδή πάνω στη σιωπή και τον ερωτισμό. Γιατί αυτό το κορίτσι γίνεται γυναίκα –στη δική μου εκδοχή είναι δύο οι Περσεφόνες, μια ενήλικας και ένα κορίτσι 9-10 ετών. Μέσα από την επαφή με αυτή την άλλη δύναμη, τη δύναμη του σκότους, εκεί που τα συναισθήματα δεν ελέγχονται και το σώμα δεν υπάρχει, εκεί στα βάθη της Γης γίνεται γυναίκα.

Η τρίτη πράξη έχει να κάνει με το πένθος. Παρακολουθούμε τη Δήμητρα, πάλι μέσα από τον μύθο, να τρέχει στον κόσμο σαν ένα μαύρο πουλί, πενθώντας, χωρίς να τρώει, χωρίς να πίνει για μέρες και να αναζητά να πάρει την αγκαλιά της ένα νεογέννητο. Μέχρι που εμφανίζεται ο Ερμής και εκεί γίνεται μία τομή και επιστρέφουμε κυκλικά στην αρχή του έργου, στο στούντιο, με την Περσεφόνη, αλλαγμένη όμως μέσα από την εμπειρία αυτή, και πάλι σε συνέντευξη με τον Ερμή και τον Πλούτωνα στη θέση του φιλοσόφου.

Η μουσική πώς συντροφεύει το λιμπρέτο σας; Τι ατμόσφαιρες δημιουργεί;

Ο Δημήτρης Μαραγκόπουλος έχει φθάσει πραγματικά σε ένα μοναδικό αποτέλεσμα, μια υπέροχη μελωδική σύνθεση που επιπλέον συνδυάζει στοιχεία και μοτίβα από μουσικές του κόσμου. Αυτό το χαρακτηριστικό της δίνει μια απάντηση, ότι είμαστε όλοι παιδιά αυτής της γης, είμαστε όλοι Περσεφόνες, και δημιουργεί πολύ διαφορετικούς κόσμους. Νομίζω ότι απευθύνεται κυρίως στο συναίσθημα. Κι εγώ κινούμαι περισσότερο μέσα από το συναίσθημα αυτή τη φορά, με οδηγό τη μουσική. Με απελευθερώνει να δουλεύω στην όπερα γιατί μπορώ να αφήνομαι πιο ελεύθερη στη σκηνοθεσία και να δημιουργώ πιο εικαστικούς κόσμους.

Χαρακτηρίζετε το συγκεκριμένο έργο ως cinematic opera. Δηλαδή;

Έχει να κάνει με τη ζωντανή χρήση της κάμερας. Μαζί με την video artist Κατερίνα Σαββόγλου είμαστε με δύο κάμερες στη σκηνή και δημιουργούμε εικαστικά installations κατά τη διάρκεια του έργου. Είναι ένα στοίχημα ο θεατής να μπορεί να παρακολουθήσει τους λυρικούς τραγουδιστές να ερμηνεύουν και ταυτόχρονα τη μουσική σε συνδυασμό με τα visuals του βίντεο. Θα μπορούσε αυτή η ζωντανή περφόρμανς να παρουσιαστεί αυτόνομα σε ένα μουσείο σύγχρονης τέχνης. Πέρα από την κινηματογράφηση, συμμετέχω στην παράσταση και ως αφηγήτρια. Έχω ξαναβρεθεί στη σκηνή, με λιγότερο κείμενο ίσως, όχι όμως κινηματογραφώντας.

Γιατί αποφασίσατε να πάρετε κι εσείς την κάμερα;

Μην ξεχνάτε ότι έχω ξεκινήσει ως εικαστικός, με σπουδές στη Σχολή Καλών Τεχνών, και δουλεύω πάρα πολύ με την εικόνα. Οπότε αυτό το βήμα είναι ένα κομμάτι αποδοχής του εαυτού μου. Ενδεχομένως, όμως, έχει να κάνει και με έναν τρομακτικό συγχρονισμό που συνέβη. Ενώ δουλεύουμε αυτή την όπερα από το 2019, η παρουσίασή της αναβλήθηκε λόγω κορωνοϊού. Φέτος, πριν από ένα μήνα «έχασα» τον πατέρα μου και η πρώτη μέρα της πρόβας (ενός έργου για τον θάνατο) ήταν η μέρα μετά την κηδεία. Ίσως γι’ αυτό θέλησα να μπω και να εκφραστώ με περισσότερα μέσα-ρόλους στην παράσταση γιατί με αφορούσε τόσο πολύ.

Η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίσατε;

Σίγουρα αυτή, το πώς η ζωή έρχεται να σε βρει σε ένα έργο και να σου χτυπήσει την πόρτα με τόσο δυνατό τρόπο. Ήταν σαν να κάνω την θεραπεία μου. Το πένθος μου πέρασε μέσα από τη διαδικασία της πρόβας, γι’ αυτό και θεωρώ ότι έχει μια ελαφράδα αυτή η παράσταση. Η ζωή συνεχίζεται. Μπορεί να υπάρχει και χιούμορ και ομορφιά στον θάνατο και να αναγνωρίζουμε την ίδια τη ζωή μέσα σε τέτοιες στιγμές θανάτου. Για μένα, μέσα από αυτή την παράσταση μιλάω πιο πολύ για τη ζωή παρά για τον θάνατο. 

Τι είναι για σας ο θάνατος;

Είναι ένα μεταμορφωτικό στάδιο, μία ενέργεια που μετατρέπεται σε κάτι άλλο.

Ξεχωρίζετε κάποια ατάκα από το λιμπρέτο;

«Είμαστε παιδιά αυτής της γης. Μύθος ή πραγματικότητα;»: είναι κάτι που ρωτώ ως αφηγήτρια για να αναρωτηθεί ο θεατής. Είναι ένα αφήγημα της εποχής μας ή μια πραγματικότητα; Ζούμε έτσι τη ζωή μας, ως παιδιά αυτής της γης; Σε μια σχέση σεβασμού και με τα άλλα παιδιά της γης, ανθρώπους και ζώα…

Ποιος ο στόχος, λοιπόν, αυτού του έργου;

Η επαφή με την ομορφιά, με τη μουσική και με τη ζωή. Η ομορφιά, όμως, ενέχει και την απώλεια, τον πόνο, το βάθος, το σκοτάδι αλλά και το φως. Δεν βρίσκεται μόνο πάνω στη Γη, στο φως, αλλά και μέσα της, στο σκοτάδι. Δεν βρίσκεται μόνο στο συνειδητό αλλά και στο ασύνειδο, στη φαντασία, στον μύθο. Γι’ αυτό με συγκινεί ο μύθος τόσο πολύ.

«Ίσως η ψυχή, για να βρει τον εαυτό της, πρέπει πρώτα να κοιταχτεί μέσα σε μιαν άλλη ψυχή», αναφέρει κάποια στιγμή ο Πλούτωνας στην παράσταση. Λειτουργούμε έτσι στις μέρες μας;

Δεν ξέρω. Προσωπικά θα ήθελα πάντως να μπορώ να έχω την κατάλληλη αναπνοή, να δίνω τον χρόνο για να καθρεφτίζομαι μέσα στους άλλους. 

INFO:
Περσεφόνη
Πέμπτη 1 Φεβρουαρίου στις 21:00 στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, Αίθουσα Αλεξάνδρα Τριάντη
Σάββατο 24 & Κυριακή 25 Φεβρουαρίου στο 21:00 στο Σινέ Ελευσίς
Παραγωγή: 2023 Ελευσίς– Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης σε συνεργασία με το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών