Η «Νεκρή πόλη» ζωντανεύει ξανά στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ

Ένα από τα πιο μυστηριώδη λυρικά έργα του 20ού αιώνα, παρουσιάζεται σε πανελλήνια πρώτη στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ για να αφηγηθεί τον διαστροφικό, εμμονικό, τραγικό έρωτα τεσσάρων ανθρώπων.

Είναι μόλις το τρίτο της ανέβασμα παγκοσμίως εδώ και πάνω από έναν αιώνα. Η χαμένη για χρόνια όπερα «Νεκρή πόλη» είναι καρπός της ενθουσιώδους σύμπραξης τριών σπουδαίων καλλιτεχνών. Της κορυφαίας μουσικοπαιδαγωγού και αρχιμουσικού Νάντιας Μπουλανζέ, του μέντορά της Ραούλ Πυνιό -με τη βοήθειά του συνέθεσε το έργο- και του διαβόητου Ιταλού ποιητή Γκαμπριέλε Ντ’ Αννούντσιο, συγγραφέα του ομώνυμου θεατρικού, όπως και του λιμπρέτου της οπερατικής προσαρμογής του.

Μέσα από μια πολύχρωμη, ιμπρεσιονιστική μουσική, που θυμίζει Ντεμπισί και Ραβέλ, και με σκηνικό τα ερείπια των αρχαίων Μυκηνών ξεδιπλώνεται η τραγική ιστορία του παρακμιακού αιμομικτικού πάθους ενός αρχαιολόγου, του Λεονάρντο, της αδελφής του, Ήβης, του φίλου του ποιητή Αλέξανδρου και της τυφλής συζύγου του, Άννας. Μια αλυσίδα γεγονότων που κρύβουν εμμονή και παραλογισμό, καταπιεσμένο πόθο και ταμπού που γίνονται θανατηφόρα. Καθόλου τυχαίο αν σκεφτούμε ότι γράφτηκε μεταξύ 1910 και 1913, μια εποχή που το υποσυνείδητο γοήτευε και ο συμβολισμός επηρέαζε τις τέχνες.

Η «Νεκρή πόλη» θα έκανε πρεμιέρα στην Όπερα Κομίκ του Παρισιού το 1914. Όμως την πρόλαβε το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και από τη μοναδική όπερα της Νάντιας Μπουλανζέ έμειναν μόνο λίγα σκίτσα, προσχέδια και μια παρτιτούρα. 

Το έργο παρουσιάστηκε για πρώτη φορά μόλις το 2005 στο Φεστιβάλ της Accademia Musicale Chigiana στη Σιένα σε ενορχήστρωση βασισμένη στη μόνη πράξη που διασώθηκε ακέραιη, και, για δεύτερη φορά, σε συναυλιακή μορφή, τον Μάρτιο του 2020 στην Όπερα του Γκαίτεμποργκ της Σουηδίας.

Το τρίτο ανέβασμα της θρυλικής όπερας ανέλαβε πρωτοποριακός νεοϋορκέζικος θίασος Catapult Opera. Με οδηγό ένα σπαρτίτο του έργου που ανακαλύφθηκε πρόσφατα ανέθεσε στους Αμερικανούς συνθέτες Τζόζεφ Στίλγουελ και Στέφαν Σουίκ, υπό την επίβλεψη του Ντέιβιντ Κόντε -ενός από τους τελευταίους προστατευόμενους της Μπουλανζέ-, μια νέα ενορχήστρωση της «Νεκρής πόλης». Αυτήν ακριβώς την εκδοχή θα παρουσιάσει σε πανελλήνια πρώτη η Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ, σε μουσική διεύθυνση Νηλ Γκόρεν και σκηνοθεσία Ρόμπιν Γκουαρίνο.

Με αφορμή τη σημαντική αυτή πρεμιέρα, οι δύο δημιουργοί μίλησαν στην Athens Voice για τη «Νεκρή Πόλη», τη Νάντια Μπουλανζέ και για το μέλλον της όπερας μέσα από την ανατρεπτική ματιά της Catapult Opera.

Ο Νηλ Γκόρεν και η Ρόμπιν Γκουαρίνο μιλούν για τη «Νεκρή Πόλη» στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ

Ο Νηλ Γκόρεν, η όπερα και το χιπ-χοπ

Είστε ο ιδρυτής και καλλιτεχνικός διευθυντής της Catapult Opera. Μιλήστε μας για την ομάδα και τους στόχους σας. Σε τι διαφέρει από το προηγούμενο εγχείρημά σας, την Gotham Chamber Opera;
Η Catapult Opera γεννήθηκε το 2020, στη διάρκεια του lockdown, αν και ο σπόρος είχε πέσει από τότε που έκλεισε η Gotham Chamber Opera, το 2015. Όταν μας ρωτούν για την αποστολή μας λέμε: «η Catapult Opera οραματίζεται ένα πιο δυναμικό μέλλον για την όπερα. Στόχος μας είναι να διευρύνουμε το είδος της τέχνης και το κοινό της, δημιουργώντας καινοτόμες παραγωγές που αναδεικνύουν την κλασικά εκπαιδευμένη φωνή». Είναι μια δήλωση σκόπιμα ασαφής, που μας επιτρέπει να εξελιχθούμε προς όποια κατεύθυνση προκύψει φυσικά. Η Gotham Chamber Opera περιοριζόταν στην παραγωγή όπερας δωματίου, η οποία ουσιαστικά ήταν άγνωστο είδος-τουλάχιστον στη Νέα Υόρκη. Από τη στιγμή της ίδρυσής της το 2000, η όπερα δωματίου κέρδισε τον σεβασμό κοινού και κριτικών, με αποτέλεσμα να αρχίσουν να ανεβαίνουν ανάλογες παραστάσεις στις ΗΠΑ και διεθνώς. Όμως σχεδόν όλες οι όπερες που παρουσιάστηκαν από την Gotham Chamber Opera ήταν γραμμένες από λευκούς άνδρες, που δεν βρίσκονταν στη ζωή. Η Catapult Opera από την άλλη, εστιάζει περισσότερο στις φωνές που υποεκπροσωπούνται στην όπερα, απλώνει δηλαδή ένα ευρύτερο δίχτυ, διατηρώντας παράλληλα την καλλιτεχνική ποιότητα ως ύψιστη προτεραιότητά της. Στα χρόνια που μεσολάβησαν μεταξύ των δύο ομάδων και πιο πολύ με τον εγκλεισμό του Covid, το μέλλον της όπερας απασχόλησε έντονα τους ανθρώπους του κλάδου διεθνώς. Ο αριθμός των θεατών μειώθηκε σημαντικά, όπως και η χρηματοδότηση. Για να συμβάλει στην εξεύρεση μιας πιθανής λύσης, η Catapult Opera ανέθεσε τη δημιουργία μικρού μήκους βίντεο όπερας σε συνθέτες εκτός του κλασικού κανόνα, για να εξερευνήσει τη διασύνδεση μεταξύ της όπερας και επιλεγμένων δημοφιλών μουσικών ειδών, με την ελπίδα να βρεθεί η μελλοντική κατεύθυνση της όπερας που θα διευρύνει το κοινό της. Οι δύο πρώτες αναθέσεις μας, μία σε έναν τραγουδοποιό του Rock & Roll και σε έναν τραγουδοποιό του Rhythm & Blues, έχουν ήδη προγραμματιστεί να επεκταθούν σε έργα για όλη τη βραδιά, ενώ για την ερχόμενη σεζόν, έχουμε αναθέσει μια σύντομη βίντεο-όπερα σε έναν συνθέτη-τραγουδιστή του χιπ-χοπ και άλλη μια στη σπουδαία καλλιτέχνιδα περφόρμερ Λόρι Άντερσον.

Η «Νεκρή Πόλη» της Νάντια Μπουλανζέ που θα παρακολουθήσουμε είναι ένα σημαντικό έργο άγνωστο όμως στον περισσότερο κόσμο. Καταρχάς, τι σας ώθησε να ασχοληθείτε με τη συγκεκριμένη όπερα;
Αναζητούσα εδώ και καιρό όπερες από γυναίκες συνθέτριες. Όταν το 2017 έπεσε για πρώτη φορά στην αντίληψή μου η «Νεκρή Πόλη», μου κίνησε την περιέργεια αλλά ήμουν επιφυλακτικός γνωρίζοντας ότι η Νάντια Μπουλανζέ δεν είχε και τόσο καλή γνώμη για το συνθετικό ταλέντο της. Ύστερα όμως θυμήθηκα πόσο δύσκολο είναι για τον καθένα μας να είναι δίκαιος κριτής του εαυτού του. Όταν πήρα την παρτιτούρα, συγκλονίστηκα από την ομορφιά και τον πλούτο της. Οι μουσικές πολυπλοκότητες της «Νεκρής Πόλης» είναι πολλές τόσο για τους τραγουδιστές όσο και για την ορχήστρα. Ορκίστηκα έτσι να της δώσω την ευκαιρία να ακουστεί όπως της αξίζει.

Το έργο θα παρουσιαστεί σε μια νέα ενορχήστρωση. Τι καινούργιο ή διαφορετικό πιστεύετε ότι φέρνει, σε σχέση με τις δύο εκτελέσεις που έχουν ακουστεί;
Όπως γνωρίζετε, η πρεμιέρα της όπερας είχε προγραμματιστεί για το 1914 αλλά με την έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου ακυρώθηκε. Η Νάντια Μπουλανζέ μάζεψε την παρτιτούρα του μαέστρου και τα μέρη της ορχήστρας και τα έστειλε εκτός Παρισιού για φύλαξη. Στη συνέχεια όμως χάθηκαν. Για τις δύο παραγωγές που παρουσιάστηκαν από τότε χρησιμοποιήθηκε νομίζω, η ίδια ενορχήστρωση. Ακούγοντάς την όμως, ένιωσα ότι δεν ήταν η ιδανική για να μεταδώσει την κομψότητα και την ευαισθησία της παρτιτούρας. Οι δύο από τους τελευταίους εν ζωή σπουδαστές σύνθεσης της Μπουλανζέ που συμβουλεύτηκα, θεώρησαν ότι η όπερα θα αναδεικνυόταν καλύτερα με μια ενορχήστρωση δωματίου, θα ταίριαζε με την αισθητική που τους καλλιεργούσε η ίδια στα μαθήματα που έκαναν μαζί της. Πράγματι, ενώ η «Νεκρή Πόλη» είχε αρχικά σχεδιαστεί για μεγάλη ορχήστρα, η αισθητική της Μπουλανζέ εξελίχθηκε και κοντά στο τέλος της ζωής της φαίνεται πως έγινε πιο μίνιμαλ , πιο διαυγής. Κατά τη γνώμη μου, η νέα μας ενορχήστρωση εστιάζει στις απίστευτα πλούσιες και επιβλητικές αρμονίες του έργου και εντείνει τη δύναμή τους.

Ποια ήταν η εμπειρία σας από τη συνεργασία σας με το ελληνικό ορχηστρικό σύνολο που θα διευθύνετε και γενικότερα με την Εναλλακτική Σκηνή;
Είμαι από παλιά υπέρμαχος της όπερας δωματίου επειδή «αποστάζει» τη συναισθηματική δύναμη της όπερας. Η Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ είναι ο τέλειος χώρος για την παρουσίασή της. Οι άνθρωποί της έχουν αποδείξει ότι είναι απόλυτα επαγγελματίες με κάθε τρόπο, και είναι τιμή μου να συνεργάζομαι μαζί τους. Αλλά και οι μουσικοί της ορχήστρας είναι ενθουσιώδεις και πολύ επαγγελματίες. Απολαμβάνω αφάνταστα να κάνω μουσική μαζί τους.

H Ρόμπιν Γκουαρίνο σκηνοθετεί το υποσυνείδητο

Στην καριέρα σας έχετε σκηνοθετήσει μερικές από τις δημοφιλέστερες όπερες του κλασικού ρεπερτορίου. Το γεγονός ότι η «Νεκρή πόλη», είναι ένα έργο, ελάχιστα γνωστό, σας δυσκόλεψε ή σας απελευθέρωσε στην προσέγγισή του;
Ένα από τα πάθη μου είναι η σκηνοθεσία νέων έργων όπερας. Σε αυτή την περίπτωση είσαι ο πρώτος που ασχολείται με ένα έργο, αλλά συγχρόνως είσαι μέρος μιας ομάδας που περιλαμβάνει τον συνθέτη, τον λιμπρετίστα και την σχεδιαστική σου ομάδα. Η συνεργασία βρίσκεται στον πυρήνα της διαδικασίας μου. Αντιμετωπίζω την ομάδα μου ως συν-δημιουργούς . Όλοι μας ασχολούμαστε με το πώς θα προσεγγίσουμε την ουσία- την αλήθεια του έργου με τη δική μας ιδιαίτερη τεχνογνωσία, έτσι ώστε να συγκροτηθεί σε μια ενιαία γλώσσα. Στην περίπτωση της «Νεκρής Πόλης» δεν είχα τη συνθέτρια και τον λιμπρετίστα για να συνεργαστώ, αλλά ο Νηλ Γκόρεν και εγώ δουλέψαμε στενά πάνω στη δραματουργία του κειμένου και της μουσικής δημιουργώντας μια νέα εκδοχή που είναι ζωντανή και οξύνει το έργο. Το αποκωδικοποιήσαμε μαζί. Με τον ίδιο τρόπο έχουμε δουλέψει σε αρκετές παγκόσμιες πρεμιέρες με νέα έργα. Και αυτό είναι πάντα συναρπαστικό και απελευθερωτικό!

Η «Νεκρή Πόλη» είναι μια ασυνήθιστη ερωτική ιστορία. Μιλά για εμμονή και κρυφές επιθυμίες, μοιάζει να κάνει βουτιά στο υποσυνείδητο των τεσσάρων ηρώων της. Υπάρχουν σημεία στο λιμπρέτο στα οποία εστιάσατε περισσότερο και φωτίσατε με τη σκηνοθεσία σας;
Ξεκίνησα με το έργο του Ντ' Αννούντσιο, το οποίο είναι ακόμη πιο πλούσιο και πυκνό σε συμβολισμούς, αλλά και πιο διαφωτιστικό. Με βοήθησε να φτάσω στην πηγή και να αποκαλύψω την απλή ιστορία. Στη συνέχεια ξαναδιάβασα την Αντιγόνη του Σοφοκλή όπως και το εκπληκτικό βιβλίο της Έλεν Μοράλες, Antigone Rising, το οποίο εξετάζει πώς η μυθολογία συντονίζεται με το σημερινό μας πλαίσιο από μια φεμινιστική σκοπιά. Από εκεί και πέρα, όπως είπα, ήταν για μένα μια διαδικασία εξερεύνησης του συνειδητού, του υποσυνείδητου, του υπόρρητου κειμένου, χωρίς ποτέ να χάσω την απλή ιστορία του ερωτικού τριγώνου/ τετραγώνου. Η μουσική και το λιμπρέτο μετακινούνται συνεχώς από το κείμενο στην ένταση και την απελευθέρωση του υποκειμένου. Όταν αρχίσαμε τις πρόβες προσεγγίσαμε το έργο σαν να πρόκειται για παιχνίδι. Συνεργαστήκαμε στενά με τους τραγουδιστές και κάναμε συνεχώς ερωτήσεις όπως: «Είναι αυτή μια πραγματική συνομιλία; Πρόκειται για μια ονειρική κατάσταση; Από την οπτική γωνία τίνος αφηγούμαστε την ιστορία αυτή τη στιγμή...» Δουλέψαμε πολύ πάνω στον ρυθμό και στον ακριβή συντονισμό, τη διαμόρφωση των σχέσεων. Ως ομάδα αρχίσαμε επίσης να γνωρίζουμε ο ένας τον άλλον με στόχο να αναπτύξουμε μαζί μια γλώσσα. Ήταν μια σφιχτοδεμένη, πολύ ζεστή διαδικασία.

Η αισθητική του μουσικού ιμπρεσιονισμού πάνω στην οποία κινείται το έργο επηρέασε με κάποιον τρόπο την οπτική σας;
Αυτό έκανε πιο δύσκολη την αποκρυπτογράφηση. Και πιστεύω ότι αν η Μπουλανζέ είχε τη δυνατότητα να συμμετάσχει στην πρεμιέρα μας θα είχε σμιλέψει το έργο ακόμη περισσότερο. Γνωρίζω πολύ καλά το έργο του Ντεμπισί - το «Πελλέας και Μελισάνθη», είναι η απόλυτα αγαπημένη μου όπερα. Όταν ήμουν νεότερη, παρακολουθούσα τη νονά μου, την Τερέζα Στράτας, κατά τη διάρκεια των προβών της στη Μετροπόλιταν Όπερα. Εκεί έμαθα πόσο σημαντική είναι η ακρίβεια σε αυτή τη μουσική. Πώς να ζωντανεύεις την ιστορία και τους χαρακτήρες, χωρίς να αρνείσαι την πολυπλοκότητά τους, ενώ βρίσκεσαι μέσα στην οφθαλμαπάτη του συμβολισμού. Πρέπει να γνωρίζεις πολύ καλά τη μουσική για να φτάσεις στην ακρίβεια - αλλιώς κολυμπάς όλη την ώρα. Πρέπει να μπορείς να εστιάζεις στις λεπτομέρειες καθώς ο χρόνος διαστέλλεται και συστέλλεται, μετατοπίζεται από το κείμενο στο υπο-κείμενο. Να μπορείς να διαπραγματεύεσαι την παρουσία του μυστικισμού και της σαφήνειας σε έναν κοινό τόπο.

Νάντια Μπουλανζέ: η άγνωστη grande dame της μουσικής

Τι κοινό, πέρα από το μουσικό τους ταλέντο, έχουν ο Άαρον Κόπλαντ, ο Λέναρντ Μπερνστάιν, ο Άστορ Πιατσόλα, ο Ντάνιελ Μπαρενμπόιμ, ο Κουίνσι Τζόουνς και ο Φίλιπ Γκλας; Ήταν όλοι τους μαθητές μιας διοπτροφόρου, αυστηρής αλλά πάντα κομψής grande dame. Της Νάντιας Μπουλανζέ. (1887-1979).

«Η πιο σπουδαία παιδαγωγός μετά τον Σωκράτη» όπως κάποτε την αποκάλεσε ένας συνθέτης, θεωρείται μια από τις σημαντικότερες γυναίκες στην ιστορία της μουσικής, καθώς δίδαξε μερικούς από τους εμβληματικότερους δημιουργούς του 20ού αιώνα. Αν και σπούδασε σύνθεση στο Ωδείο του Παρισιού, αφιερώθηκε στη μουσική διδασκαλία και στη διεύθυνση ορχήστρας και τα έργα της παραμένουν ελάχιστα γνωστά. Ουσιαστικά σταμάτησε να συνθέτει μουσική στα 35 της, επηρεασμένη από τον θάνατο της αδελφής της Λιλί-εξίσου ταλαντούχας συνθέτριας- και του μέντορά της Ραούλ Πυνιό. Πιθανότατα όμως η απροκάλυπτα σεξιστική ατμόσφαιρα της εποχής -μια «γυναίκα συνθέτρια» αντιμετωπιζόταν υποτιμητικά - ήταν αυτή που κλόνισε την αυτοπεποίθησή της ως δημιουργού. Παρόλα αυτά, ευτύχησε να είναι η πρώτη γυναίκα που ανέβηκε στο πόντιουμ της Βασιλικής Φιλαρμονικής Ορχήστρας του Λονδίνου, της Συμφωνικής Ορχήστρας της Βοστόνης και της Φιλαδέλφειας και της Φιλαρμονικής της Νέας Υόρκης. Τις τελευταίες δεκαετίες πάντως το ενδιαφέρον για το συνθετικό και όχι μόνο το ερμηνευτικό και μουσικοπαιδαγωγικό έργο της έχει αναζωπυρωθεί και χάρη σε μια σειρά από πρωτοποριακές αναβιώσεις η συνθέτρια Νάντια Μπουλανζέ «συστήνεται» επιτέλους στον κόσμο.